Buhay at Mga Ginawâ ni Dr. José Rizal   By: Pascual Hicaro Poblete (1857-1921)

[Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa upang ipakita ang dating estilo sa pag sulat ng Tagalog na sa ngayon ay hindi na ginagamit. Ang kathang ito ni Pascual Poblete ay pasimula sa isinalin na Noli Me Tangere (1909) sa Tagalog na ibinukod sa edisyong ito.]

BUHAY AT M~GA GINAWÂ

NI

DR. JOSÉ RIZAL

NA SINULAT

NI

PASCUAL H. POBLETE

José Protasio Rizal Mercado

Maicling casaysan nang canyang buhay

Ipinan~ganac si Gat Jose Protasio Rizal Mercado, sa báyan n~g Calambâ, sacóp n~g lalawigang Laguna, n~g ikalabing siyam n~g Junio n~g taóng sanglibo walóng dáan animnapo't isá.

Si G. Francisco Rizal Mercado ang canyáng amá at si G. Teodora Alonso at Quintos ang canyáng iná.

Ipinan~ganac si G. Francisco Rizal Mercado at Alejandra n~g taóng 1811, sa Binyáng, Laguna, at namatáy sa Maynila n~g ica 5 n~g Enero n~g 1898, at si G. Teodora Alonso ay ipinan~ganac sa Meisic, sacóp n~g Tundó, Maynila, n~g taóng 1825 at nabubuhay hanga n~gayón (8 n~g Junio n~g 1909). Si G. Francisco Mercado ay nag aral at marunong n~g wicang castila at wicang latín, at si G. Teodora Alonso ay nag aral sa colegio n~g Santa Rosa at marunong n~g wicang castila.

Ang naguíng m~ga anác n~g mag asawang ito'y si na guinoong Saturnina, Paciano, Narcisa, Olimpia, Lucía, María, Concepción, Jose, Josefa, Trinidad at Soledad.

Bininyagan si Jose Rizal n~g araw n~g sábado, icadalawampo't dalawa n~g Junio n~g 1861. Si G. Rufino Collantes, páring clérigo at cura párroco sa bayang Calambâ ang sa canyá'y nagbinyag, at si G. Pedro Casañas, páring clérigo at tubô sa Calambâ, ang sa canyá'y nag anác sa binyág. Capowa namatáy na ang dalawang páring itó.

Pinan~galanang Jose, dahil sa ang iná n~g Doctor Rizal ay namimintacasi sa Patriarca San José, at ang pan~galawang pan~galang Protasio ay dahil sa caarawán n~g Santong itó, alinsunod sa calendario, n~g siyá'y ipan~ganác.

Hindi dating tagláy n~g amá at n~g m~ga capatíd n~g amá n~g ating Doctor ang apellidong Rizal. Pinasimulaang guinamit ang apellidong Rizal n~g mag aral ang batang si Jose, upang siyá'y macaligtas sa mahigpit na pag uusig n~g m~ga fraile sa m~ga nag aapellidong Mercado.

Wicang castila ang apellidong Rizal, na ang cahulugán sa wicang tagalog ay ang muling pag supang ó pag ulbós n~g pinutol na halaman ó damó. May isá pang cahulugán; ang lupang may pananím na anó mang damóng pacain sa m~ga háyop.

Pagdatíng sa icatlóng taón n~g gulang n~g musmós na si Jose Rizal ay tinuruan na siyá n~g canyáng amá't iná n~g pagbasa. Napagkilala n~g madla ang cagalin~gan niyáng tumulâ n~g wawalóng taón pa lamang ang canyáng gulang, dahil sa isáng marikít na tuláng canyáng kinat hà, na tinakhán n~g lahát n~g m~ga manunulang tagalog sa lalawigang Silan~gan.[1]

[Larawan: =G. Francisco Rizal Mercado= Ama ng Dr. Jose Rizal. Imp de M. Fernández, Paz 447, Sta. Cruz.]

Sa pagcakilala n~g amá't iná ni Jose Rizal n~g catalasan n~g isip at malaking hilig n~g caniláng anác na itó sa pag aaral, caniláng dinalá siya sa Maynila, itinirá sa isang bahay sa daang Cabildo, loob n~g Maynila; at ipinasoc n~g taóng 1871 sa Ateneo Municipal, na pinan~gangasiwaan n~g m~ga páring jesuita.