[Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is marked as ~g.] [Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon ay hindi na ginagamit.] =ANG M~GA= =ANÁK DÁLITA= (NOBELANG TAGALOG) SINULAT NI Patricio Mariano UNANG PAGKALIMBAG =MAYNILA: 1911= =Limbagan at Aklatan ni I.R. Morales Liwasang Miranda, 11-13, Kiyapo.= =Sa mañga binibining manggagawa.= _Sa inyóng may mura at mahinang bisig na maghapong araw, sa sipag, ay gamit, sa inyó ko handóg yaríng aking awit, bilang paghan~ga ko sa pagmamasákit na inyóng itanggól, sa tulong n~g pawis, ang sariling búhay at tagláy na linis._ Pat. MARIANO. =Sa bábasa.= Kaibigan ka man ó di kapanalig, kasuyo ó hindi, kaaway ó kabig, di ko hiníhin~ging huwag mong isulit, sa akin, ang pula na ibig ikapit. Di ko mawiwikang ipagpaumanhín ang mali ó lisya na iyong mápansín, sabihin mong lahát ang ibig bangitín; may kalayaan ka, di ko sinisiíl. Di akó gagaya sa ibáng katulad na hihin~ging awa ó ipahahayag na kutád ang isip at bubót ang hagap; kapós palá'y ¿bakit nan~gahás sumulat? Kaya n~ga't antáy ko ang iyong pasiya yamang ikáw'y siyang susuri't lalasa; n~guni't ang hilíng ko'y _pintás pantás_ sana ang iyong gamitin sa m~ga mábasa. Di ikasásama nitóng kalooban, pintasán man itó, n~guni't tama lamang; ang dáramdamín ko'y ikáw ang wikaang: _mangmáng palá'y ibig magdunóng-dunun~gan._ Kaya n~ga't bago ka magsabi n~g hatol ay magnilay muna, gamitin ang dunong (kung matalino ka) at saká ipatong ang wíwikain mong di na mahahabol. Dapwa't, kung sakali, namáng, ang mangyari'y dúdulutan akó n~g iyóng papuri,...... ¡Maraming salamat! (maraming marami) n~guni't nilayin din na lubhang mabuti. Pagka't ang _tawa_ man, kapág nábulalás ay hindi na _tawa_ kung hindi halakhák; labis na puri'y, karaniwang banság, kung minsan ay _tuya't_ kung minsan ay _libák._ _ANG KUMATHA._ =Ang mañga anák dálita.= I. SI TETA. Sa isáng tahanang lubhang marálita na áalan~gán pa sa pan~galang dampa'y may isáng babaing yayát at matandá na wari'y may sakít, kaya't nakahiga. Sa kaniyang siping, na abót n~g kamáy, ay may isáng mangkók na lugaw ang lamán at sa dakong paa'y mayroong uupán na wari'y gawa pa n~g amáng si Adán. Ang tan~ging kasama n~g sangkáp na itó ay isáng tampipi't isáng _baul mundo,_ isáng panahian, kaputol na kayo at ilang balumbón n~g sutlang naguló. Ang lahát n~g iyo'y siyáng kayamanan niyóng maralita't babaing may damdám kung di mápupuná ang isáng larawan n~g himalang gandá na nasa batalán. Isáng binibining ang tindíg at anyo, ay nakaáakay sa gawang sumuyo at ang kanyáng titig na lubhang maamo ay makabibihag sa alín mang puso. Yaóng m~ga pisn~gí, na nagnakaw mandín n~g kulay sa _rosa't_ sa magandáng _jazmin,_ ay natítimban~gán n~g matáng maitím na wari'y hahalay sa m~ga bituín. Ang isáng makapál at mahabang buhók na nábabalumbón sa malakíng pusód ay inalong dagat ang nákakaayos dahilán sa inam n~g pagkakakulót. Itó ang himalang hindi nábibilang sa m~ga nákita na hiyas sa bahay, kahit masasabing sa kahalagahan ay siya ang lalong palamuting mahál. Lalo't kung mabatíd na siya ang anák n~g babaing iyong sa sakít ay lagmák, at siya ang isáng tan~ging naghahanap at nagmamasakit sa buhay na salát. Siya ang paroon, siya ang parito, gawa niya yaón, gawá niya itó, sa maghapong araw, ang mahinang butó, ay di natitigil n~g kahit gaano. At sa dinádaláng sadyáng kaliksiha'y kasangkáp na tagláy iyóng kabaitan, kaya't kahit sinong magíng kapanayám, ay nan~gawiwili na siya'y pakingán. Sa unang sandaling ating pagkákita ay damít ang pigil at siya'y naglabá at nang makatapos, tinignán ang iná kung sa pagkáhiga ay nakaban~gon na. N~guni't nang inabot ang ináng may sakít ay di kumikilos sa hihigáng baníg, kaya't tinulun~gan, sa gawang pagtindíg, upang ang pagkain ay huwag lumamíg. Kanyáng iniupo ang ináng may damdám, at saká kinuha ang laang linugaw; --Kumain ka iná--ang wikang tinuran-- n~g upáng lumakás ang iyong katawán. --Ay giliw kong bunso--ang sa ináng turing-- kung tayo'y mayaman, di mo sasapitin ang hirap na itóng wari'y sapínsapín na nagpapasasang sa ati'y umiríng. Kundi bagá gayó'y akóng isáng iná na dapat tumulong ay nakadagdág pa sa m~ga gáwaing iyong dinádalá, sa paghahagiláp niyong kakanin ta? Ang tao n~ga palá, sa mundóng ibabaw, ay dapat mag-impók n~g ukol sa buhay, pagka't kung humina'y walang pagkukunan ... "ang hindi nagbaló'y walang tatan~garan". At pag sumapit na sa panahóng salát ay walang sulin~gang dapat maapuhap at ang nálalabíng kaya niyong palad ay ang maghinagpís, tuman~gis, umiyak. Gaya na n~ga nitóng sa ati'y sumapit, salát na salát na, akó pa'y may sakít, at ang kahinaan niyang iyong bisig na murang mura pa'y siyang kinakatig. Ikáw, sa maghapo'y walang hintong gawa at di dumadaíng kahit ka na pata ¿sinong pusong iná ang di maáawa sa isáng gaya mong labis mag-aruga? --Aanhín mo iná, sa tayo'y mahirap, --ang maamong sabi n~g giliw na anák-- n~guni kahit tayo madalás magsalát ay wala sa atin namáng isusumbát. Ang tan~gi ko lamang ikinalulumbáy ay ang di paggalíng n~g sakít mo ináng; kung sa ganáng akin salát ó mayaman pag nasa piling mo'y ligaya n~g tunay. ¿Aanhín ang buhay na lubhang pasasa kundi mákikita ang iná kong mutya? ¿aanhín ang laging walang ginagawa kung ikáw iná ko'y dí kinákalin~ga? Mahan~ga'y ganitóng laging nasasalát at sa bawa't kilos kitá'y nayayakap; ang yaman, sa akin, ay hindi ang pilak kundi ang matamís na iyong pagliyag. Mawika ang gayón, sa noo'y hinagkán at saka niyakap ang ináng magulang; --Itó ang yaman ko--ang muling tinuran-- at itó ang tan~ging aking kasayahan. Matapos masunód ang nasang paghalík, isinakandun~gan ang ináng may sakít. ¡Oh! gayón na lamang ang bukong pag-ibig at gayón na lamang ang likás na baít. [Larawan: Dalawang babae] II. ANG MAG-INÁ. ¡Giliw n~g pag-giliw! Kung ang pagmamahál ay ipagagawa n~g sadyang larawan, ang anyo at umpók at ayos na lagáy n~g ating mag-iná, ang dapat huwarán. Mapalad ang dukha na sa kasalatá'y may kumakalin~ga't dibdíb na hiligán, sapagka't ang gayóng laging kalayawa'y hindi mábibilí n~g gano mang yaman. ¡Ilán ang may pilak na sa karamdaman ay wala mang sukat tumin~gí't dumamay! sakaling mayroon, iyón ay upahán, ¡upaháng pagsuyo'y walang kabuluhán! Sandali'y lumipas sa pagayóng anyo't nang nasiyahan na ang sabík na puso, iná'y pinakain, n~g irog na bunso, sa tulong n~g iláng maliit na subo. Datapwa't sa bagsík niyong kasawiá'y kumilos ang iná't tasa'y tinamaán at ang nálalabíng kaunting linugaw ay tumapong lahát sa silong n~g bahay: Sa gayóng nangyari, kapuwa nagitlá ang dalagang hirang at salantang iná, itó'y sa dahiláng nababatid niya na sa kinásidlá'y walang nátitira. At walang kakanin ang anák na mahál pagka't walang bigás ó kusíng man lamang na sukat ibilí n~g ikabubuhay na mailuluto hanggáng sa hapunan. Si Tetay, gayon dín, pinasukang hapís, dahil sa nátapon ang lugaw sa sahíg, gayóng wala siyang ibibilí, kahit, n~g sapát man lamang sa ináng may sakít. Datapwa't gayón ma'y di nagpahalata, sa kanyáng kandun~gan, iná'y ibinaba, dinampót ang mangkók, pinahid ang basa, at waring lálabas, tun~go'y sa kusina. --Mag antáy ka muna at aking kukunin ang nátirang lugaw--ang wikang mahinhín-- --¿At kukunin mo pa?--ang sa ináng turing-- ¿Kung gayón ay anó ang iyong kakanin? Alám kong kagabí'y di ka naghapunan at hangáng sa n~gayó'y di nag-aagahan, kundí pa kakain n~g pananghalian ¿anó ang daratnín n~g iyong katawán? Hapo sa paggawa, kulang sa pagtulog, ang sa sarili mo'y hindi inaayos, kung ikáw'y mapata, ilayó n~g Dios, ¿sino ang sa akí'y titin~gín n~g lubós? Ang sagót n~g anák--Ay giliw kong iná, kung sa ganang aki'y huwag mag-alala. sapagka't sa kalá'y lubhang marami pa na makakain ko kung matapos ka na. --Anóng pagkagandáng kasinun~galin~gan!-- ang wika n~g iná sa anák na mahal-- oo't mayroon pa, sakaling balun~gan ang palyók na tuyó na nasa sa kalán. Sa gayóng nádin~gíg, si Teta'y nán~giti pagka't batíd niyang ang iná'y di mali, n~guni't ang hinala ni Ata'y pinawi sa magandáng sabing nakabibighani. --Maniwala iná't tunay na mayroón at di kailan~gan ang siya'y bumalong, kung sa ganáng aki'y di pa nagugutom kanya't kukunin ko ang nátira doón. Upáng sa sakít mo'y hindi makadagdág iyang kakulan~gán sa kakaning sapát at kung may malabí, iyon na ay sukat na itatagál ko sa maghapong singkád. Masabi ang gayón, kalán ay tinun~go't walang itinirá kahit isáng mumo, n~guni't n~g makitang kaunting totoó ang nakuha niya, ang puso'y nanglomó. Pagka't magtipíd man ang kanyang maysakít, ang gayóng karami'y kulang at di labis; dito namighati ang masuyong dibdíb at luha'y tumulo sa lakí n~g sákit. Papanong di siya lubhang magdáramdam sa wala n~g sukat dapat na asahang makapagbibigay ó mauutan~gan n~g ipamimilí sa kinabukasan. Kaya't n~g pumasok na dalá ang tasa ay hindi napigil ang luha sa matá, datapwa'y sa nasang ilihim sa iná ay nagpakunwaring siya'y tumatawa. Ang ina'y namangha sa nakitang anyo n~g bugtóng na anák at giliw na bunso: waring nakan~giti, luha'y tumutulo, bibig nakatawa't matá'y namumugto. --¿Anó ka mayroon?--ang tanóng ni Ata-- ¿anó't namumugto iyang m~ga mata? ¿anó ang hapis mo, bakit di ibadyá? --ang kay Tetang tugo'y--Walang bagay iná. Naalala lamang na kungdi ihatid yaríng aking tahing panyong maliliit ay wala na tayong sukat ipangtawid sa loob n~g araw n~g lingong sasapit. Kaya't kung ibig mo, ináng ginigiliw, ay maghinahon na't ikaw ay kumain, n~g upáng matapos ang aking tahii't aking maihatíd sa n~gayón n~gayón din. --Ikáw na anák ko ang siyang humigop niyang nátitirang nakuha sa palyók --ang wika n~g ináng halos nalulunod sa lakí n~g dusang sa puso'y nagdoop. Dito na nangyari ang pagpipilitán, n~g bugtóng na anák at sintáng magulang; aayaw ang isá't ang isá ay ayaw, na wari'y kapuwa busóg na n~gang tunay. Kahit mapag-aba't matigás na dibdíb ang sa anyong iyo'y minsang makásilip ay mahahabág di't pápasukang pilit niyong pagkaawa sa mag-ináng ibig. Pagka't ang kaniláng pagpapasunuran ay buko n~g isáng boong pagmamahál, ang ibig ni Ata'y mabusóg si Tetay at si Tetay namá'y ang kanyáng magulang. ¿Sino n~ga bang iná ang makababatá na hindi kumain ang anák na sintá? n~guni't sinong anák ang makakakaya na makitang gutóm ang giliw na iná? Kaya't ang nangyari, silá'y nagkásundo na ang bawa't isá'y tig-iisang subo doon sa nálabí na pagkaing luto na kaunting lugaw ina may luhang halo! III. ¡GUMIGILIW! At n~g makatapos, iná'y pinagyama't saka iniupo sa sadyang luklukan na kahit sira na'y mayroong hiligán na nakasasaló sa dakong likurán. At siya'y lumuklók sa dakong ibaba upáng bigyang hanggá ang náhintong gawa, n~guni't anóng lakí n~g tinamóng mangha nang ang panahia'y kanyáng mausisa. Sapagka't sa loob n~g kanyáng tahiin ay may nakatagong kaputol na _papel_ na hindi mabatíd kung saan nangaling, kaya't itinanóng sa inang kapiling. --¿Sino ang may dalá n~g sulat na itó? ¿naparito bagá kanina si Pedro?-- --Oo--aní Ata--siyang nakita ko na tan~ging gumaláw n~g panahian mo. At saka umalís na tila may lumbáy sapagka't malungkót niyong magpaalam at ang idinugtóng sa huling tinura'y ang bábalík siya sa katanghalian. Ang puso ni Tetay ay halos tumahíp sa sabi ni Ata na kanyáng nadin~gíg, pagka't hindi niya lubós na maisip ang pinanggalin~gan n~g gayóng ligalig. ¿Anó't ginawa pa ang siya'y sulatan? ¿anó ang sa _papel_ ay nápapalamán? yaó'y talinghaga, kaya n~ga't binuksán, upang mapagtanto ang lamán n~g liham. Dátapwa ... ¡Oh lan~git! Di pa natatapos sa kanyáng pagbasa, ang luha'y umagos, at sabáy sa isáng matinding himutók, mukha'y nápatun~gó't kamáy pinagduóp. Si Ata'y nágulat sa gayong nákita at biglang tinanóng ang anák na sintá. --Ay iná kong giliw! Anáng pagkapaklá nitóng kapalarang aking dinadalá! Akó, inang irog, ay lubhang mapalad sa gitna n~g ating madlang paghihirap at yaring dibdíb ko'y lubós na panatag at walang ligalig akóng mátatawag. Datapwa't aywán ko, aywán ko kung bakit at di ko mapigil ang paghihinagpís dahil sa paglayong sa sulat sinambít n~g kapuwa bata't kalaro kong ibig. Yaríng abáng puso'y nalulunod mandín sa bayóng malakas nitóng paninimdim, na sakasakali na tayo'y lisanin ay baka hindi na muling mákapiling. Aywán ko kung bakit, n~guni't yaríng luha ay di ko mapigil sa kanyáng pagbaha at kung gunitaín ang bawa't salita n~g sulat na itó, akó'y nanglálata. At diwang ang aking boong kaluluwa ay nababalutan n~g matinding dusa ... ¿anó kaya itó?--Iyan ay pagsintá-- ang pan~giting sagót n~g giliw na iná. --¡Oh! pagsintá itó?--Ang tanóng ni Tetay na tutóp ang dibdíb n~g dalawang kamáy, --Oo, aking anák; iyang pagmamahál na tinátagláy mo ay pagsintáng tunay. Iyan ang larawan n~g isáng paggiliw na anák n~g iyóng pagirog na lihim; di mo natatanto pagka't nahihimbing, sa kapayapaan, ang iyong panimdím. N~guni't n~g magdamdám n~g munting gambala, gaya n~g paglayong hindi inakala'y sumilakbóng agád ang pamamayapa, at nagpakilala sa sabík na nasa. Iyan ang nangyari sa bata mong puso na di nakabatíd n~g iba pang suyo liban sa malambíng at tapát na samo nitóng iyong ináng matanda na't hapo. Malaon nang lubhang aking naramdamán ang inyóng matapát na pagsusuyuan, n~guni't di pinigil, bagkús binayaan ang binhi n~g inyóng sintáng tinatagláy. Sapagka't alám kong totoong malinis ang pagsusuyuang inyóng ginagamit ... --Kung gayón, iná ko--ang kay Tetang sulit-- ¿ang unang silakbó n~g sintá'y pasakit? Diyata't hindi na mangyaring mabatyág ang lasáp n~g sintá kungdi sa pahirap? --Hindi namán gayón--ang sa ináng saad-- kung minsa'y ganyán n~ga't kung minsa'y malunas: Kung minsan, sa piling n~g kapayapaa'y núnukál ang binhi n~g pagmamahalan at sa pagtatama n~g dalawáng simpán, ang muntíng sandali, ay nagiging tuláy. Upang ang pagsuyong sabik sa pahayag ay magpakilala sa irog at liyag at ang puso namáng nagtimping maluwat ay magpahalata n~g kanyáng paglin~gap. Sapagka't ang sintá ay hawig sa puno na ang binhi niya'y ang n~galang pagsuyo at pinakadilig, nang upáng lumago, ay ang katamisan n~g m~ga pagsamo. Kahit na maunlád ang kanyáng paglakí ay di mahalata nang may daláng kasi, kungdi matatangki't mapagmunimuni na may ibáng nasa ang pusong sakbibi. Nasáng náhahawig sa isáng gunita, nasa na animo'y uhaw ang kamukha, n~guni't kung suriin ay mahahalata na ibá ang ayos, at iba n~gang sadya. Sapagka't ang dating iyong pagmamahál sa ibáng kilalá't m~ga kaibigan ay hindi rin iyon ang suyong bubukál sa isáng pagsintá na bagong dinamdám. Yaón ay taganás na pagmamasakit, pagpapaumanhí't pakikikapatíd, n~guni't itóng isá'y damdaming matamís na may panibugho't madlang pagtitiís. Ang bawa't salita nitóng nan~gun~gusap, sa dibdib ni Teta ay nagpapahirap, pagka't unti unting kanyáng námamalas na pawa n~gang tunay ang sa ináng saad. Kaya't, ang kaniyáng kamáy, pinagduop, sa haráp n~g iná'y biglang nápaluhód, at sabáy sa luhang sa matá'y nanagos, náwikang:--¡Iná ko, akó'y umiirog! Kung yaring hinagpís nitóng kaluluwa at pagkabagabag n~g damdaming dalá ay tanda n~g aking paggiliw sa kanyá.... ¡patawad, iná ko!... akó'y sumisintá!... --Patawad! ¿at bakit?--ang kay Atang turing, na lubhang masuyo, sa anák na giliw. --Pagka't nagawa kong sa iyo'y maglihim n~g damdaming dalá n~g puso't panimdím. IV. SI PEDRO. Isáng manggagawa, ginoo n~g sipag, mabikas ang tindíg, noo'y aliwalas, di mayamang suot ay nagpapahayag, na siya'y matalik na kawal ni "Hirap". Ang magandáng tin~gi'y nagpapahalata n~g ugaling mahál, kahit marálita, at ang kanyáng labi'y hindi nagbabala n~g asal na ganid n~g m~ga kuhila. Itó ang binatang bigláng nakiluhód, sa harap ni Atang nápagitlá halos, na sabáy ang sabing:--Salamat, sa loob na ipinatanaw sa aking pag-irog. Ang ating dalaga'y nagulumihanan, pagka't nákilalang silá'y nápakingán ninyong kapwa-batang kanyáng minámahál at iniirog pa nang higít sa buhay. Mukha'y itinun~go n~g ating dalaga at ayaw isilay ang magandáng matá; waring nahihiya nang _ang lihim niya ay hindi na lihim_ sa tunay na sintá. Ang ináng may sakít, na siyang matanda na nakatataho n~g damdaming bata, ay siyang sumagót n~g tugóng payapa sa pamamagitan n~g ganitóng wika: --Oo, tunay Pedro; ang iyong pag-ibig ay malaon na n~gang may sadyang kapalít at kahit nangyaring malabis kong batíd ay hindi humadláng, bagkus nanahimik. Sapagka't alám kong ang iyong paggiliw sa sintá kong Teta'y lubhang taimtím at walang gabahid na ikadudusing n~g tagláy na puring kanyáng inaangkín. Batíd ko rin namáng sa isáng gaya mo ay lubhang malayo ang ugaling lilo, kaya't pinayagang ikáw ang magtamó sa pusong malinis n~g sintáng anák ko. Datapwa't ang tan~ging aking dináramdám ay ang lagáy naming lipos kasalatán at wala na mandíng mábangít na yaman liban na sa dagsa nitóng kahirapan. --Iná ko, sukat na ¿yaman pa'y aanhín kung isáng biyaya ang magiging akin? at saka sa kulay n~g aking paggiliw ay di náhahalo ang sa yamang ningníng. Akó'y inianák sa pagdadalita at kámpón ni _Hirap_ sapol pagkabata. musmós pa man halos bísig ko'y pinata at nagíng kawal na n~g haring _Paggawa._ Ang tan~gi ko lamang pinakahahanap ay ang isáng pusong mayaman sa lin~gap at ang pusong itó'y aking natatatap na si Tetay lamang ang siyáng may in~gat. Datapwa'y gayón man, kahit aking batíd, na, sa sarili ko, siya'y iniibig ay hindi ginawang aking ipagsulit, sa tunay na irog, ang lamán n~g dibdíb. At talagá sanang aking itatago nang lubhang malalim sa loob n~g puso, at baka sakaling ang kanyáng pagsuyo ay naidulot na sa ibáng sumamo. At kungdi nangyaring akíng nápakingán ang m~ga salita n~g irog kong Tetay, salitang nagbukás niyong kalan~gitán sa palad kong aba, di sana nagsaysáy. --Irog!... Sinun~galing!--ang wikang banayad n~g ating dalaga--kung akó ay liyag, ¿bakit mo nagawa ang lálayo't sukat, gaya nang tinuran sa iyong sinulat? --Iná naming irog; ikáw ang humilíng sa anák mong sintáng akó'y patawarin. --Pinatatawad ka, n~guni't sásabihin kung bakit náisip ang kamí'y lisanin. Kayó'y man~gagtindíg--ang wika ni Ata sa ating binata't sa ating dalaga-- kayo'y magsiupo at saka ibadyá ni Pedro ang sanhi n~g pag-alís niya. V. PAGHABÁG N~G PUHUNAN. Matapos na silá'y makapag-upuan sa papag na siráng ang paá ay kulang, binuksán ni Pedro't agad sinimulán ang sanhing nag-udyók n~g kanyáng pagpanaw: --Akó'y isáng bugtóng ni amá't ni iná at batíd na ninyóng malaong ulila, kaya n~ga't nangyaring kahit hindi kaya nitóng katawán ko, akó'y nagpaupá. Gayón na n~ga lamang ang isáng mahirap, na walang mag-ampó't sukat na lumin~gap, dapat ugaliin, ang butó, sa batak kung ibig mabuhay at huwag masalát. Bukód pa sa roon, ang taong may dan~gal ay dapat batakin ang butó't magpagal, at huwag mabuhay n~g hambáhambalang ó kaya'y umasa sa m~ga sugalan. Kahit may salapi't nakaririwasa kung ang pamumuhay ay pagalagala at di ginagamit ang butó sa gawa, ay tinatawag din namáng: _hampáslupa._ Akó ay naglingkód, na bilang nag-aráw, sa isáng gawaan n~g di kababayan, n~guni't sa pagpasok ay may kasunduang kung maraming gawa'y may upang katimbang. Inihalál akóng magíng katiwala sa isáng pulutóng niyóng manggagawa. na kagaya ko ring pawang maralita n~guni't lalong salát sa kaya at haka. ¡M~ga abang tao! ¿anong sasapitin? súsunód na lamang sa bawa't sabihin, kung busabusaang animo alipin ay wala n~g kibó't mababa ang tin~gín. Paano'y, ang mangmáng, kahi't may matuwid, ay umíd ang dila at pipi ang bibig; laging nananan~gan sa tuntuning lihís na _kabaitan_, daw, _ang hindi pag-imík._ Sa gayón n~g gayó'y nákaugalian n~g nan~gan~gasiwa ang paglapastan~gan ... waláng bigong kilos na hindi may tampál, suntók, sikad, batok, sa munting magkulang. ¡O, gayón na lamang ang pag-alipusta sa inuupahang m~ga maralita! ibayo't ibayo ang dagdág sa gawa at sa upa namán ay baba n~g baba. Datapwa't ang tao'y hindi makadaíng pagka't natatakot na silá'y alisín, dahil sa maraming kahit na gayonín ay nakikiagáw, dahil sa kakanin. Sa bawa't umalís na isáng pinasláng ay sampu ang palít na nag-uunahán, kahit na mababa ang upang ibigáy ay tatangapín ding walang agam-agam. Nakikita itó n~g lilong mayama't ikinatutuwa ang pagayóng asal n~g nagpapaupá, kaya't kadalasa'y malaon mang lingkód ay di tinitingnán. Sa munting magkulang ang kahi't na sino, magíng matanda man ó kaya ay bago, daglíng áalisin at tamád dikono kahit na ang sanhi'y may sakít ang tao. Ang ibig mangyari n~g namumuhunan ay ibaibayo ang tubong mákamtán, dapwa't ang katulong na _puhunang pagál_ ay huwag magtamó n~g milmá man lamang. ¿Paanong di gayón, ay hindi kabalát? ¡ang puhunang dayo ay walang paglin~gap..! ¿anó kung mamatáy tayo ritong lahát yumaman lang silá't magbalón n~g pilak? ¿Sa kanilá'y anó kung tayo'y masawi, masasawi bagá ang kanilang lahi? silá ay dayuha't dayo ang salapi, kahit makaapí'y walang n~gimin~gimi. VI. HIRÁP ANG MAHIRAP. Ang bagay na itó'y mapaglalabanan kung ang mangagawa'y man~gagtútulun~gán, n~guni't hindi gayó't bagkús ang irin~ga'y siyang naghahari sa m~ga upahán. Madalás, na, silá ang nan~gaguudyók n~g upáng ang ibá'y magtamóng pag-ayop; silá, sa kasama, ang nan~gaglúlubóg sa nasang maagaw ang sa ibáng sahod. Ang pusong masakím (n~g sahól sa kaya) ay walang dalahin kungdi ang mamansá n~g madlang pagdusta sa galáw n~g ibá yamang di mangyaring mapantayán niya. Si Inggit, si Lihim, si Dimapagtapát ay siyang sambahing laging náuunlák, samantala namáng sa luha'y násadlák si Damay, si Tulong, si Ampó't si Lin~gap. Walang bigong kilos na hindi kaaway niyong mangagawa ang kapwa upahán, na mapagmapurí't dila ang tangulang ipinangtutulong sa namumuhunan. Sa madaling sabi: di lamang ang lupít n~g lilong salapi ang nakaiinís, kung hindi sampu pa n~g ugaling ganid n~g kaisang uring taksíl sa kapatíd. Kaya't matatawag na silá ang uway na laging panggapos sa m~ga kawayan; silá ang kapatíd, silá ang kakulay at siláng silá rin ang nakamamatáy. Mahalagá't tunay iyong sáwikaíng: "hiráp ang mahirap sa anomang gawín; hiráp sa harapán n~g umaalipin at hiráp sa asal n~g kasamang taksíl". Ang bagay na itó'y siyang nangyayari sa pinapasuka't gawaan kong dati, kaya't náisip kong makapagsarilí ó masok sa ibáng hindi mapang-apí. Sapagka't sa aking m~ga kasamahán ay wala ang budhing marunong dumamay, silá silá na rin ang nag-iinisan gayóng ang marapat ay ang magtulun~gán. Sa gayóng pahayag, si Ata'y sumagót n~g payong maraha't salitang malambót, na anyá'y:--Anák ko, huwag panibulos sa bigláng sigabó n~g bata mong loob. Kahit anóng gandá sa bigla mong tin~gí'y huwag na mabulag ang iyong damdamin, hindi pawang ginto ang nan~gagniningníng, maná pa'y marami ang magíng kalaín. «Maging anóng buti n~g hindi kilala'y mahirap timban~gán kay sa kilala na» iyong pag-usiging huwag kang mapara sa isáng nangyari. Ikaw'y manain~ga: VII. ISANG ALAMAT NI ATA. «Sa isáng lupaíng lubhang maligaya na tapát n~g lan~git na laging masayá'y may Mutyang sumibol na tan~gi sa gandá at nakawiwili sa tumin~gíng matá. Kaya't ang sino mang sa kanyá'y lumapit ay nabibighaning sumuyo't umibig at walang matigás, ni bakal na dibdib, na hindi naakay n~g tagláy na dikít. Siya'y mapayapa at walang ligamgám, puso'y náhihimbíng at laging tiwasáy, walang ninanasa kungdi ang mabuhay na lubhang malaya, sa katahimikan. Maná isáng araw, na di iniisip, siya'y linapitan n~g Dulóng na ganid, na tagláy ang nasa at tangkang magahís ang yaman at gandá n~g Mutyang marikít. Datapwa't ang budhing hindi nan~gan~galay mag-iwi sa isáng boong kalayaan ay hindi umayon, at sa kalakasan n~g Dulóng ay lakás ang ipinatanáw. Ang mahinhíng asal ay bigláng pinawi, sa n~gipin ay n~gipin ang itinungalí, hanggáng sa mangyaring ang palalong budhi n~g manggagahasa'y nagbago n~g uri. Agad ikinanlóng ang n~giping matalas at n~giting magiliw ang ipinamalas, dinaan sa himok ang hindi pumayag sa gahasang iwa't pakikipaglamas. Giliw, suyo, luhog at madlang paraya ang ipinatanáw sa mahinhíng Mutya at itó namán ay agad namayapa, nanalig na lubós, nagboong tiwala. Tinangáp ang haing m~ga panunuyo at hindi nápuna ang handang panghibo, agád nápalulong ang mahinhíng puso at di inakalang yaó'y isáng silo. Ipinaubaya sa madayang giliw ang lamáng malinis n~g boong panimdím; sinunód na lahát ang bawa't máhilíng niyong may tagláy na kataksilang lihim. Sa gayó'y nagdaan ang isáng panahón na lubhang panatag at walang lingatong, hanggáng sa nákitang ang hayop na Dulóng ay nagdating asál; nanila na tulóy. Dito na nangyari ang kasakitsakit, na ang dating laya ay siyang tuman~gis at iyong nan~gako n~g boong pag-ibig ay siyang halimaw na nagpakaganid. Daya, lupig, dahás ang namaibabaw na siyang nápalít sa panuyong asal, walang bigong-kilos na hindi paghalay, kutya at pahirap na karumaldumal. Hanggáng sa nagban~gon ang magandáng Mutya at nagpan~garap na n~g ikalalaya, iniwan ang laging pagwawalangdiwa at ang puting kamáy, sa dugo'y pinigta. N~gunit nagkátaóng noó'y nagkagalít ang masibang Dulóng at yaóng Limatik at ang ating Mutya'y sa hulí humilig dahil sa pag-asang hindi manglulupig. Nakitulong siya, sa Limatik, noon, dahil sa pan~gako nitóng pag-aampón, dapwa'y nang magahís ang palalong Dulóng ay lalo pang sákit ang kanyáng kinandong. Sa madlang pag-asa'y pawang pag-hihirap ang siyang nápalit: nagipít, nasalát, ang impók na yama'y nasipsíp na lahát niyong magdarayáng may taksíl na han~gád. Hanggáng dito yaóng buhay na malungkót n~g Mutyang magandáng di naghunos loob; humanap n~g ibá at ang nákadulóg ay lalo pang ganid, lalo pang balakyót.» VIII. ¡¡PAN~GARAP!! Masabi ang gayón n~g nagsasalaysay, naghintong sandali, at saka nagwikang lubhang malumanay: --Huwag ding mangyaring iyong máparahan ang buhay n~g Mutya na aking tinuran. --Hindi po marahil;--sagót n~g binatá-- pagka't hahanapin ang ikatatagpo n~g m~ga kapuwa na hindi marunong mag-asal kuhila at sa kasamahá'y magpapan~ganyaya. Aking aakiting alisín ang asal niláng mapagbukód, at upang sa gayón ay aming makamtáng m~ga mangagawa iyong katubusang sa dating ugali'y hindi mahihintáy. At hahanapin din ang mámumuhunán na sa taong dukha ay hindi marunong umapí't humalay; aking hahanapin na mabigyáng dan~gál ang _puhunang pawis n~g puhunang yaman._ Dahil sa di dapat na pamalagiin ang ugaling itó na walang halagá sa _salaping_ sakím ang pagod na gugol n~g matitiising pusong manggagawa na inaalipin. Salapi't Paggawa'y dapat na magtimbáng sa tamuhíng tubo ... --¿At ikáw, anák ko,--ang tanóng ni Atang-- ang magpupumilit sa dakilang bagay ang hindi nagawa n~g lalong maalam?.... --Aking pipiliti't kung hindi mákamit-- anang bagongtao-- ay di magsisisi, sa gugol na pawis; ang panúnuntuná'y ang bugtóng na sulit na: "akó'y tumupád sa n~galang maghasík". N~guní't kung mabatíd n~g kahanapbuhay ang sadyang halagá n~g m~ga katulong n~g isang puhuna'y di na mangyayari itóng kalagayan naming m~ga dukhang wari'y kasangkapan; Na kukunin lamang kapag gagamitin at kung masira na'y itatapontapo't titisúdtisurin, kaya'y babayaan na iwan at datnín n~g madlang sakuna't akbáy na hilahil. At ang m~ga pagod, isip, pawis, puyat na pawang ginugol sa ikalalago n~g puhunang pilak ay di magkaroon n~g timbáng na bayad liban sa pag-apí at m~ga pahirap. Aking hahanapin ang ikahahan~go n~g bayang masipag, niyang manggagawang lagi nang siphayo n~g m~ga may yaman, upáng mapalago ang ugaling banál n~g di mapaglugso. --Magandáng adhika!--ang putol ni Teta-- --Datapwa't pan~garap!-- ang saglít ni Atang walang paniwala-- iyá'y mangyayari kung dito'y mawala ang pag-aagawán, inggita't pagpula. Matapos ang gayóng m~ga salitaan ang ating matanda'y lumapit sa dating baníg na hihigan, dalá palibhasa niyong kahinaan, sa gawang maupo'y hindi makatagál. IX. DALAWANG PUSO. Binata't dalaga'y kapuwa naiwan na magkaagapay sa kináuupán; kapuwa tahimik, kapuwa alan~gán at kapuwa mandín nagkakahiyaan, gayóng magkalapit sa isáng luklukan. Marahil, sa budhi'y kapuwa may tago na ibig sabihin, n~guni't di mátagpo kung saan simulán ang usapang wasto na ikatutun~go at ikabubunggo. sa ibig ihayag n~g kaniláng puso. Ang isá at isá'y diwa nag-aantáy sa pagpapáuná niyong kaagapay; ang isá at isá'y ibig na magsaysay, datapwa'y pagsapit n~g nasang máturan sa kaniláng labi'y n~gin~giti na lamang. Hangáng sa nangyaring ang n~giting palihím n~g ating binata'y kay Tetang nápansín ... --N~gumin~giti ka pa--ang wikang mahinhín na may magkahalong hinampó at giliw at diwang ang sintá'y ibig pang sisihin. --¿Bawal ba ang n~giti? --Oo, aking bawal sa masamang tao. --Kay dali ba namán n~g aking pagsama!! Kakahapon lamang ay mabuti akó ... at n~gayóng málaman na minámahál mo'y ... saka pa humalay? --¿Bakit ka naglihim? --Pagka't di ko batíd kung may maáantay ang aking pag-ibig, at hindi ko nasang abutin ang sákit na pagkamitín mo n~g tugóng mapaít na mayroon ka nang katipán sa dibdíb. --Kung nagtapát ka ba'y di sana natanto kung anó ang lamán nitóng aking puso ... --¿At kung ang tamuhín ay ang pagkataho na walang pag-asa ang aking pagsuyo ... ¿hindi lalo ko pang ikasisiphayo? Hindi mo lang alám ang lakí n~g sintá't ang iniaalay sa isáng kalulwá ... --¿Hindi ko alám? Bah!... --N~guni't di kagaya n~g dináramdám ko, niyong di ko taya na títimban~gán mo ang giliw kong dalá. Ang dibdíb ko niyó'y wari isáng dagat na laging maalo't lubhang mabagabag, nan~gan~gamba akóng sa iyo'y naagtapát at ang tinátamó'y libolibong hirap kung hindi mangyari ang pagpapahayag. Sa tuwituwi nang akó'y paparito ay handang handa nang magtapát sa iyo, datapwa'y pagsapit, at mákausap mo, ay walang wala na ang madlang simpán ko't walang nalalabí kung di pagkalitó. Kung nasa haráp mo ay piping mistula ang nákakabagay n~g labi ko't diwa, n~guní't kung wala ka'y sa lahát kong gawa'y ang iyong larawan ang kasalamuha, kasanggusangguni at laging gunita. Kung gabíng malalim at di mákatulog, magbaban~gon akó't maglílibotlibót ... ang akala mo ba kitá'y nalilimot?... sa bawa't sulin~gang lan~git, daán, sulok, ang iyong larawan ang nápapanood. Kung máhimbing namán, sa sandalíng idlíp, agád agád kitáng mápapanaginip sa wari'y kausap: kung minsán ay galít at kung minsán namá'y iyong iniibig ... at ang boong suyo'y aking kinákamit. Pag ang una'y siyang sa aki'y sumagi, kung akó'y magisíng ... ¡kay laking pighati! n~guni't kung ang hulí'y lalong dalamhati pagka't mákikitang sa isáng sandali.... ang aking ligaya ay biglang napawi. Kaya't kung nangyaring di ko námalayan ang tamís n~g iyong bukong pagmamahál, dinalá sana hanggáng sa libin~gan ang lihim na sintáng aking tinatagláy.... --Kay sama mong tao! --Inulit na namán!... --Huwag kang magtangól! Kung iyong dinalá han~gang sa libin~gan ang lihim mong sintá, ¿di pinagtagláy mo n~g dálita't dusa itóng sumusuyó't abang kaluluwa na, kahit di tanto'y, umiirog palá?... Ikáw ay lalaki't iyong nababatíd ang maraming anyo n~g isáng pag-ibig, n~guni't ang gaya kong pusong matahimik ¿anó ang malay kong ang lamán n~g dibdíb ay isáng paggiliw na abót sa lang~it? ¿Anó ang malay kong iyong agam-agam sa maminsanminsáng hindi mo pagdalaw ay kakulay palá niyong pagmamahál, at ang pagnanasang mákita ko ikáw ay isáng pagsintá't pag-irog na tunay?... Kung takíp-silim na't di ka dumádatíng ang matá ko'y litó at pasulingsuling; itinátanóng ko sa sariling akin kung nasa saan ka, datapwa'y malalim na buntónghinin~ga ang madalás kamtín. Kung nápupuná kong ikáw ay may sákit dahil sa mukha mong may larawang hapis, diwa, ay nasa kong sa iyo'y iibís ang gayóng pighati, na lason sa dibdíb, dan~ga't di mahilíng na iyong isulit. Akó'y kasama mo sa iyong pan~garap ó kung nágigisíng akó ang kaharáp, akó namáng itó, sa lahát n~g oras, ay walang adhika kung di ang matatap kung may sayá ka ó kaya'y may hirap. Sa gabíng pagtulog ay nágugulantáng pagka't, sa wari ko, kitá'y kaagapay; kung may ginágawa, ay gayón din namán, sa bawa't lagitlít akala ko'y ikáw ang siyang lalapit sa aking likurán. Ibig kong mangyaring ang lahát mong lihim ay aking matanto, tuguná't damdamín; n~guni't kung sumagi sa aking panimdím na baka sakaling ikáw ay may giliw ... akó'y nagdurusa't puso'y nalalagím. Ang lubhang madalás, kung akó'y magdasál at sa Poong Dios ay nanánawagan, aking nápupunáng hindi dumadatál ang dalan~ging handóg sa ating Maykapál pagka't ikáw'y siyang dinádalan~ginan. Ang lahát n~g iyon ay hindi ko batíd na larawan palá n~g isáng pag-ibig, kung di ka sumulat at ipinagsulit sa akin, ni iná, ang lamán n~g dibdíb.... ¿di akó'y nátirá sa gawang magtipíd? ¿Di sa pagtan~gis ko sa iyong paglayo ay di mababatíd na iyó'y pagsuyo? ¿di nangyari sanang ang aba kong puso ay pinagdusa mo't ipinasiphayo gayóng walang sala namáng natatanto? --Patawad Tetay ko! Akin n~ga ang sala kaya't inaantáy ang iyong parusa.... --Kay buti-buti mo; ¡parusahan kitá! ¿di pinasakitan ang akin ding sintá, sákit mo't sákit ko'y hindi ba iisá-- Ang lan~git ma'y hindi magandáng pan~garap at yaó'y sadlakan n~g lahát n~g lunas ay hindi titimbáng sa tinamóng galák n~g puso ni Pedro, dahil sa pahayag n~g kaniyang sintáng pinakaliliyag. X. ANG LIHIM NI ATA. Malaonlaón pa bago nahanganán ang gayóng kasaráp na pag-uusapan, hangáng sa natapos ang tahi ni Tetay at siya'y nagbihis nang upang madalá sa paghahatirán at kanyáng masin~gíl ang ipamimili n~g ikabubuhay. Kanyáng pinagyaman ang gawang tahii't kay Pedro'y hinin~gi ang siya'y hintaín upang may magbantáy sa ináng náhimbíng sa pagkakatulog; at nang may lumin~gap at sukat tumin~gín (samantalang wala) sa kanyáng may sakít, sakaling mágisáng. Si Pedro'y naiwa't (Si Tetay sumaglít, na, sa isáng kamáy, ang baluta'y kipkíp) n~guni't di naglao't si Ata'y nagtindíg sa kinahihigán, pagka't hindi tulóg, gaya n~g sinambít n~g anák na giliw, at inantáy lamang na itó'y umalís. [Larawan: Binata't dalaga'y kapuwa naiwan na magkaagapay sa kinauupan; kapuwa tahimik, kapuwa alan~gán at kapuwa mandin nagkakahiyaan, gayóng magkalapít sa isáng luklukan.--(Pág. 35)] Kaniyang tinikís na silá'y lisanin upáng mákausap ang binata natin, dahil sa mula pa nang kanyáng malining ang pagsisintahan n~g dalawáng pusong pinakagigiliw ay ibig na niyang ihayág ang isáng mahalagáng lihim. Nagbalík sa dating kaniyang luklukan at ang bagongtao'y pinakiusapang dumin~gíg sandali sa madlang tuturan na ukol sa lihim niyong maralita't dukhang kabuhayan niláng mag-iiná; bagay na di taho n~g taong sino man. --«Ang bálong si Ata, ang ulilang Teta, ang babaing hapo, ang magandáng bata, dalawáng mag-ináng mananahi kapwa; itó lang ang laging tan~ging kasagutang kakamtín sa bala mong mapagtanun~gáng kapit-bahay namin.--ang kay Atang wika.-- Datapwa't sino ma'y di nakababatíd kung saan nangaling nang dito'y sumapit, at kung anóng bagay ang siyang pumilít na dito'y tumahán, at kung anóng buhay na kasakitsakit ang aming dinaán kung kaya nangyaring sa dusa'y nagtiís. Ikáw na kapwa ri't ulilang hinabág n~g palalong yamang _sukál sa mahirap,_ ikáw na malapit mákaisáng palad ni Teta kong sintá'y dapat makabatíd kung saan nagbuhat ang ginigiliw mo; kung siya ay anó't kung kanino anák: Akó'y isáng bukong kinandóng n~g san~gá sa gitna n~g madlang ulayaw at sintá; walang agam-agam, ang puso'y masayá, walang munting kilos na hindi kaulóng ang madlang ligaya, ang madlang paglin~gap n~g amáng masuyo't m~ga kakilala. Datapwa'y sumapit sa giliw kong bayan ang isáng binatang anák n~g mayaman at doo'y tumirá upang magparaan n~g iláng panahón sa gawang man~gaso't m~ga paglilibáng, dalá palibhasa na di kailan~gan ang maghanap buhay. Siya ay bihasá't ugaling Maynila, makiyas ang tindíg, mabikas magwika, walang isáng bangít n~g pananalita na malulusután nang isáng tukuyi't handugán n~g nasa sa n~galang pagsintáng animo'y larawan n~g boong adhika. ¿Anó ang dadatnín n~g bata kong puso sa gayóng katamís na m~ga pagsamo?... akó'y nápalulong sa gawang sumuyo at sa bisig niya'y linagók ang tamís n~g madlang pan~gako na di maglililo.... at di babayaang akó'y masiphayo. Hangáng sa sumapit ang isáng panahóng ang punlang pagsintá namí'y nagkausbóng at akó'y iniwang sakbibi at kalong n~g m~ga pan~gambá: lipós agam agam, kipkíp n~g lingatong, balót kahihiyán sa madlang kilalá't sa amáng may ampón. Nápalaot akó sa maraming hirap, sa bawa't sandali puso'y alapaap, wari sa sarili'y batíd na n~g lahát ang kalagayan ko, at ang aking lihim ay bantóg at kalát sa boong bayanáng handa sa pagkutya't diladilang libák. Ang pakikisama't pakikipanayám sa kasuyosuyong m~ga kaibigan ay napawing lahát, aking iniwasan sampung makiulóng sa m~ga kaanak at madlang pininsan, dahil sa takot ko, na baka matanto yaóng kalagayan. Sa gayón n~g gayón, araw ay dumatíng na di na magawang itago ang lihim, at sa pagkatakot sa amá kong giliw, akó ay nagtanan; dinalá ang munting hiyas at dámitin upang mahanap ko ang pinagsanglaán n~g puri't panimdím. Aking pinagsadya nang upáng isamo na kanyáng lin~gapin ang sariling dugo, ang bun~gang malusog n~g aming pagsuyo, n~guni't ... ¡ay n~g palad! nang mátagpuán ko ang giliw n~g puso ay walang tinamó kung di ang pagdusta't madlang pagsiphayo: Akó'y itinabóy sa kanyáng tahanan at pinagkamít pa n~g wikang mahalay. na, umanó'y, iyong bun~gang tinátagláy, ay hindi kaniya, at akó'y babaing walang karan~galan, pagka't sa bala na ay nakilaguyo't nakipagsintahan. Kahit isáng mundó ang biglang bumagsák ay di nakatulíg, sa akin, ang lagpák nang kagaya niyong salitang masakláp sa karan~galan ko; akó'y bumulagta't ang diwa'y tumakas; n~guni't nang magbalík yaong pagkatao'y wala na ang sukáb. Tinulun~gan akó sa gawang magtindíg n~g isáng utusáng may tagláy na tubig, at saka nang akó ... ¡sa laki n~g hapis! ay namimighati, sinabi sa aking dapat nang umalís at doon ay walang magpapahalagá sa pinag-uusig. At sabáy sa gayóng wikang walang tuós, pitong lilimahing pawang gintóng pulós ang ibiníbigay at iniáabót sa akin ... Bathala!... yaón ang halagáng sa akin ay limós niyong walang budhing nag-abóy sa palad na kalunoslunos. Matá ko'y nagdilím; hindi napaghaka na ang kaharáp ko ay isáng alila, aking sinungabán ang salaping handa't saka inihagis sa harapan niyóng taong alibugha, na sabáy ang sabing: akó'y di babaing walang puri't hiya. Magmula na noon, akó ay naghanap. upang ipaglaban ang buhay na salát; akó ay nanahi hangáng sa nan~ganák at ang sintáng bunso, na n~gayó'y tangulan sa madla kong hirap, ay nagíng tao na at siya'y nagtanáw n~g unang liwanag. Kaya't iyang bukong iyong linalan~git ay anák n~g isáng mayamang malupít at itóng kaharáp ay isáng nagkamít n~g n~galang buhaghág, pagka't di nagawang ang puri'y iligpít at naipaglaban sa gahasang udyók n~g isáng pag-ibig. N~gayóng talós mo na ang lihim n~g buhay nitóng pinara mong tunay na magulang at n~gayóng talós din ang pinanggalin~gan ni Teta mong sintá, ikáw ang magsabi, kung ang pagmamahál na tinátagláy mo'y marapat ó hindi magbago n~g kulay.» Sa gayóng tinuran, si Pedro'y nagwika, na tutóp ang dibdíb--Dan~ga't magagawa na pagibayuhin ang sintáng alaga, dapat pong alamíng, dinagdagán sana, pagka't naunawa ang inyóng tiniís sa laláng n~g isáng lalaking kuhila. ¿Sino ang may sala: ang pusong naghandóg n~g isáng matapát at boong pag-irog ó ang nagkuhila, dumaya't umayop sa nagkatiwala? Kung sa ganáng akin, ang dapat mahulog sa lusak n~g kutya'y ang sa kanyáng dugo'y natutong lumimot. --Salamat, anák ko,--ang putol ni Atang-- at di ka kagaya n~g ibang isipan; magíng awa, kahit, ang iyong tinuran ay nagpapahayag na sa iyong piling ay di sisilayan ang giliw kong bunso n~g isáng pagdusta sa pinanggalin~gan. XI. ANG YAMAN AT ANG PURI. Isang bagong Creso kung sa kayamanan at isang Atila sa kaugalian, isang Carlo-Magno sa nauutusan at Cingong alipin sa pinápasukan. Walang karan~galang di nasa kaniya, ang lahát ay daíg, sa m~ga pamansá, walang linilin~gap na katwirang ibá liban sa katwiran n~g kanyáng bituka. Wikang kababayan, ay isang salita na ang kahulugán, sa kanyá, ay bula; ¿kalahi, ay anó? ¿anó kung madusta may salapi lamang na sukat mápala? Sa loob n~g bahay na pinápasukang gawaang tabako'y walang pakundan~gan sa m~ga mahirap na nan~gag-aaráw na kung pagmurahín ay gayón na lamang. N~guni't kung sa haráp n~g namumuhunan ay piping mistula at mababang asal, sumagót pa'y waring binibining banál na hindi marunong magtaás n~g tanáw. Itó ang ginoong sa dukha ay hari datapwa'y alipin niyóng may salapi, at siya rin namán ang taong mayari n~g m~ga gawaing kay Teta'y patahi. Siya'y, nagpagawa sa ating dalaga n~guni't hindi dahil kailan~gan niya, kung hindi sapagka't ang tagláy na gandá niyong binibini'y kanyáng pinipita. Yao'y isáng silo, laláng at pakana upang maihayag ang tagláy na nasa, ang nasang mahalay na palaging gawa sa m~ga dalagang kanyáng manggagawa. Kaya't nang mákitang si Teta'y dumating na dalá sa kamáy ang m~ga tahiin ay agad iniwan ang m~ga kapiling na m~ga upaháng sa kanyá'y nádaíng. At biglang tinapos ang kaniláng usap sa wikang gahasa na lubhang matigás: --Kung hindi sang-ayon--aniya--sa awás sa upa, ay dapat na kayó'y lumayas. At ang kakulan~gán ninyóng inuusig ay di mangyayaring bayaran pa, kahit magsakdál. Sulong na, at baka mag init pa ang aking ulo, kayó'y máhagupít. Masabi ang gayón, ay agád iniwan ang m~ga kapulong na kanyáng upahán, at saka tinun~go ang kinalalagyán n~g ating dalagang di lubhang nag-antáy. Datapwa'y hindi man nakuhang minasíd ang pagkakayari n~g pagawang damít, agád inialók ang kanyáng pag-ibig na wari ay batang matakaw at sabík. Sa wikang malambót ay inisáisá ang maraming yamang ihahandóg niya --Tangapín mo lamang inéng yaríng sintá'y di na kailan~gan ang maghanap ka pa, --Mahál na ginoo--anáng binibini-- nagkámali ka po sa hain mong kasi, akó'y maralita't walang yamang iwi, n~guni't di marunong magbilí n~g puri. Ang pag-ibig ko po'y di siyang dahilán kung kaya nárito sa iyong harapán, akó'y náparito n~g upang mákamtán, ang sapát na upa sa gawa kong tagláy. Ipagpatawad po kung di ko matanggáp ang inihahain na iyong pagliyag, may kapantáy ka po, ikáw ay humanap, at huwag habagín ang gaya kong hamak. --Oo't mangyayari ang iyong tinuran na akó'y humanap n~g aking kapantáy kung hindi n~ga sana, ang nálalarawan, dini sa puso ko'y larawan mo Tetay. Iyong pag-isipin: ikáw ay magandá, sa iyo'y di bagay ang maghirap ka pa; n~guni't kung tanggapín ang aking pagsintá ay masusunód mo ang lahát n~g pita. Ikáw magíng akin, at bukas na bukas, may bahay kang bató't sarisaring hiyas, may sasakyán ka pa't hindi maglalakád, at salaping labis sa gugol mong lahát. Mádin~gíg ang gayón n~g ating dalaga'y nagtindíg sa upo, ang mukha'y namulá, at biglang naparam sa noong magandá iyong kaamuang laging dinádalá. --Di ko akalain--ang wikang matigás-- na ikáw'y mámali sa iyong pangmalas; akala mo yata'y sapagka't mahirap ay nárarapa na sa ningníng n~g pilak? Akó'y marálita, at kung di gamitin ang munti kong lakás ay hindi kakain, datapwa'y libo mang hirap ang danasin, ang handóg mong sintá'y hindi maaamin. Di ko kailan~gan ang magandáng hiyas, ni ang titiraháng bahay na mataás ... ang buntón n~g yama'y pisanin mang lahát ... walang kabuluhán sa aking paglin~gap. ¿Ang kataasan ba nitóng batóng bahay ay tataas kaya sa pulang kakamtán? ¿at ang m~ga ningníng n~g hiyas at yama'y makatakíp kaya sa puring hahapay? Kung ang karan~gala'y hindi mo kilalá't ang pilak, sa iyo, siyang mahalagá; unawain mo pong sa aking pangtaya'y sa salapi't hiyas ang puri ay una. Sapagka't ang tao, kahit na mayaman, kapag walang puri'y walang kabuluhán, ¿aanhín ang hiyas, ang pilak, ang bahay kung akó'y yagít na't yúyurakyurakan? Mahan~ga'y ganitóng dukha't nasasalát, may kapuwa tao, kahit m~ga hamak, at hindi pasasang baluti n~g hiyas at wala n~g linis ang dan~gál na hawak. --Mataas mag-wika-- --Talagáng mataas kapag dinudusta ang isang mahirap na may pagmamahál sa puring inin~gat; nariyan ang tahi, antáy ko ang bayad. --¿Ang bayad? kung ikáw sa aki'y iibig hindi lamang tumbás ang ipakakamít, datapwa kung hindi, ay ipagkakaít ang sampu n~g upa sa m~ga náhatíd. Mádin~gíg ang gayón n~g ating dalaga ay halos nanglumó, ang puso, sa dusa, sapagka't sumagi sa kanyáng alala na hindi kakain ang salantang iná. Kaya't namalisbís sa matá ang luha, at sumabudhi na ang magmakaawa, n~guni,t ang kausap na ma'y maling nasa ay hindi dumin~gig sa anó mang wika. Subali't nag-ulól sa pakikiusap na siya'y lin~gapin sa haing pagliyag, at sinamahan pa ang balang marahás n~g kapan~gahasang gahasai't sukat. Dapwa'y nang dulugín, sa kinátayuán, ang ating dalagang nag-íisá lamang, itó'y ay lumayo't ang lilong mayaman ay pinapagkamít n~g mariíng tampál. --Iyan ang marapat sa isáng kuhila na di gumagalang sa bawa't mahina upang matuto kang huwag gumahasa sa hindi pumayag sa buhóng mong nasa. Nang masabi iyon ay biglang iniwan ang nahilóhilóng taksíl na mayaman, saka nang sumapit sa pinto n~g daan ay muling linin~gón ang pinangalin~gan. --Walang budhi--anyá--Taong walang damdám! Ikaw, kung tawagi'y: mayaman! maran~gal! n~guni't walang kayang gipití't tamban~gán kung hindi ang dukhang walang kakayahán. Iwan natin siya sa kanyáng pag-uwi na ang nagíng bao'y isáng dalamhati, at ang unawain ay ang m~ga sawi na _anák paggawa_ na namimighati. XII. ANG M~GA MANGGAGAWA. Isáng lingóng singkád na pigta sa pawis at kinakabaka ang madlang pan~ganib, kahit nanglalata ang n~galáy na bisig ay di makahinto, at nagsusumakit na ang pitóng araw'y kanyáng maisulit. Pagka't alaala ang giliw na anák, ang sintáng asawa, ang ináng naghirap ó kaya'y ang madlang kandiling kaanak na walang timbulan kung di iyóng hanap na sa pagkain lang ay di pa sasapát. Di namán mangyari, sa dukhang may dan~gál, ang gawang mang-umít sa pinápasukan, kay n~ga't ang tan~ging pinanánan~gana'y yaong pinan~ganláng _bayad kapagalan_ na di halos upa kundi limos lamang. Sapagka't ang bagay na pan~ganláng _bayad,_ ay yaóng katimbáng n~g puhunang _hirap,_ datapwa'y ang labí n~g sakím na _pilak_ na hindi marunong humati n~g sapát, ay di nababagay sa _upang_ pag tawag. Iyán ang matimping kampón ni Minerva, iyán ang may tagláy n~g igiginhawa nitong Sangsinukob; silá, silang silá ang nagpapayaman, n~guni't alimura nang m~ga puhunang may gútom buwaya. Silá ang kaulóng n~g Nan~gan~gasiwa n~g itó'y abutin n~g ating si Teta, silá ang katun~gong nagmamakaawa na huwag nang gawín iyong pagbababa sa dating upahá't kabayaráng takda. Datapwa, ang ganid, sa wikang matigás, (labis pa sa bagsík n~g sadyang may pilak) ay inalimura iyong mahihirap, at saka matapos pan~galán n~g tamád ay di ibinigáy ang ukol na bayad. --Kayó'y m~ga hungháng, m~ga waláng isip, ibig pang lumampás sa puhunang kabig; kung ayaw tumangáp n~g upa kong nais, kayó ang bahala; n~gayón di'y umalís at baka abutin ang akó'y magalit. At biglang iniwan ang m~ga kausap, matapos masambít ang ilán pang sumbát, (na ating natalós sa dakong itaas); doon na nangyaring si Teta'y hinaráp na ang katapusá'y tampál na malakás. Siya ay iniwan na hilóhiló pa niyong namumuhing mahinhíng dalaga, dapwa'y nang magbalík ang diwang nágitlá'y nag-alab ang poot at ang pinagmurá'y ang m~ga upaháng kapulong na una. At saka nagbihis n~g lubhang madali, sinunda't hinabol iyong mananahi, hindi na ininó ang pamimighati n~g m~ga upaháng nan~gaglulungatíng ibigáy ang upang ukol sa nayari. ¿Iláng m~ga lunó't matandang magulang, iláng m~ga anák at asawang hirang ang hindi kakain sa gayóng inasal niyong walang lin~gap!? Kaya 't pinasukan din n~g pagn~gin~gitn~git ang m~ga upahán. Sumadilidili, na bago makitang dayukdók ang madlang anák at asawa ay dapat utan~gin ang buhay na dalá niyong walang awa't walang kaluluwang pinalalamon na ay nanínila pa. Yayamang wala ring m~ga kahatulán sukat tuntunín sa pagayóng bagay, lubós nang tinangkang silá ang humirang n~g bagay at kapit na kaparusahán doon sa tao n~ga'y may~asal halimaw. Ang mahinbíng batis na binabalun~gan n~g lináw na tubig na pang-patíd uhaw'y nag-aanyong baha kapag hinalan~gan ... ¿ang puso pa kayang marunong magdamdám ang hindi sumubó kapag hinahalay? Kaya't sabaysabáy na wari'y iisá nang sinundán iyong budhing palamara; nagsabáy na lahát, na poot ang dalá ... iiay ... n~g sa alab ay man~gahás sumugbá!! iiay ... n~g madaanan n~g along masiglá!! XIII. SA HARÁP AT SA LIKÓD. Silá'y iwan nati't muling pagbalikán ang tahanang dampa n~g mag-ináng hirang, doo'y nag-iisá ang maysakít lamang pagka't ang binata'y sandaling lumisan. Samantala namáng siya'y nag-iisá at nag-aantabáy sa anák na sintá, libong panalan~gin ang sumaalala upang magkapalad ang bunsong dalaga. Aniya'y mangyaring ang hatíd na tahi ay magíng mainam, doon sa may ari, upang bayaran na, nang siya'y mádali at huwag gabihín sa kanyáng pag-uwi. Kaya't n~g mátanáw ang giliw na bunso'y sumaligaya na ang sumikdóng puso, n~guni't anóng lakí n~g dusang bumugso nang makita niyang luha'y tumutulo. Halos nápahiyaw at halos nátindíg sa kinahihigáng sirasirang baníg, na, sabay ang wikang--¿Anó, Teta? ¿Bakit? ¿anó ang nangyari't ikaw'y tumatan~gis? --Iná ko! Iná ko! Tayo'y walang palad!-- ang sagót ni Teta't sabáy napayakap sa giliw na iná-- --¿Anó't umiiyak ka?-- --Akó'y sinuba niyong taong sukáb; Pagka't di inamin ang haing pagsintá, niyong walang budhí't taong palamara, na kung kaya lamang nagpagawa palá ay upang masunód ang masamang pita. N~guni't nang tumangí akó't di umamin ay pinagtangkaáng akó'y gahasain, salamat na lamang at aking napigil sa bilís n~g isang tampál na maríin. Dito inihayag niyong binibini ang lahát n~g bagay na m~ga nangyari, dapwa'y sa gitna pa niyong pagsasabi ay siyang pagdatíng n~g lilong lalaki. Na tagláy sa loob ang paghigantihán iyong binibining sa kanyá'y tumampál ó kung dili kaya'y sa tulong n~g yaman ay nasang bulagin ang m~ga magulang. Pagka't di bihira ang amá ó iná na pagkakatanáw sa munting halagá ay silá pang agád ang nag-áabóy na sa puri n~g isáng anák na dalaga. Dapwa'y hindi pa man halos nakapasok sa munting pintuan ang buhóng na loob ay biglang náhinto, nan~giníg ang tuhod, at munti na sanang siya'y nápaluhód. Sapagka't nákitang sa kanyá ang titig niyong nápatayong babaing maysakít ... yaón ang babai na kanyáng inamís!... yaón ang babaing sa kanyá'y nanalig!... Ang pan~galan niya na may _dong_ kaugnáy kung bukhín sa labi n~g m~ga upahán, doon ay nádin~gíg sa bibíg ni Atang na may halong n~gitn~git at dustang paghalay. --Ang lalaking iyan--ang sabi ni Teta-- ang sa akin iná'y ibig gumahasa, --Taong walang budhi!--aní n~g matanda-- ¿at nan~gahás ka pa na dito'y magsadya?... Di ka na nan~giming dito'y makaratíng na akay n~g iyong pagnanasang halíng? ¿di ka na pinasok niyong salagimsím kung sino ang iyóng tinangkang gahisín? Nang dahil sa iyo: ang bukó'y bumuká't nang magíng bulaklák ay agád nalantá, at saka sa n~gayó'y pagnanasaan pa na iyong halayin ang nipót na bun~ga? Ang lalong masiba't may taksíl na loob ay hihigtán mo pa kung sa pagkabuktót; marahil námali, sa iyo, ang Diyos, ... ginawa kang tao'y bagay magíng hayop!... Marami pa sanang bubukhín sa bibíg yaong bumabakás n~g matindíng sulít; n~guni't nápahinto sapagka't nádin~gíg ang guló sa daan; sigawa't paglait. Sangdaang katao, humigít kumulang, ang nagsisidatíng at naghihiyawan; at ang bawa't isá'y may hawak na urang na ipangbubugbóg sa kinagalitan. ¿Nasaan--anilá--iyang walang lin~gap, taong mapang-apí sa m~ga mahirap? Nádin~gíg ang gayón n~g mayamang oslák; pinasók ang budhi n~g malakíng sindák. Lumin~gaslin~gas na at sumulingsuling, waring humahanap n~g dapat tun~guhin, litó na ang isip, puso'y nalalagím, pagka't nákilalang siya'y pápatayín. Hindi na mangyaring siya'y makatanan pagka't nalilibíd n~g tao ang bahay at bawa't sandaling ipag-alinlan~gan ay isáng lundág pa n~g kasakunaan. Kaya't nang matantong wala nang pag-asa't saan man tumun~go'y kamatayan niya, nanikluhód agád sa haráp ni Ata't humin~ging saklolo na iligtás siya. ¡Iyon ang mayamang sa tulong n~g pilak ay laging umapí sa m~ga mahirap! ¡Iyon ang mayaman!... N~gayó'y nasisindák sa haráp n~g m~ga palaging hinabág!... Mákita ang gayón n~g babaing galít na lunónglunó na ang dating maban~gis, panasukang awa't ang dating inibig ay pinapagkanlóng sa sulok n~g silíd. Kisápmatá lamang, at, kung di'y nag-abot ang kinagalita't ang m~ga may poot; sandali na lamang at disi'y natapos ang buhay n~g tao na mapangbusabos. XIV. ANG PUSO N~G DUKHA. Lubhang mapagbatá, pipi't mapagtipíd sa lalong mabigát na m~ga pasakit, sadyáng masúnuri't hindi mapaglaít, walang hinahalay, hindi mapag-usig: sa lalong mababa'y nakikipaniig at tungkól dálita ay kanyáng kapatíd. Iyan ang mahirap: pusong mahabagin, may mayamang dibdíb sa m~ga damdamin; hindi humahamon, n~guni't pag-iniríng.... sa kanyáng hayakís ay walang patalím, walang kalakasang sukat makasupil ni lalong matibay na di hahamakin. Silá'y nagsipanhík sa dukhang tahanan, sa nasang máhuli ang lilong mayaman; tangka nilá mandíng doon na mápatay yaong walang pusong hindi na nagtagláy n~g munti mang lin~gap sa m~ga dain~gan at pakikisamo n~g m~ga upahán. Datapwa'y napigil ang sulák ng n~gitn~git at ang kapoota'y nagwaring lumamíg nang mápaharáp na't kaniláng mámasid ang mukhang maamo n~g ating may sakít, na sa gitna niyóng malakíng pan~ganib ay nag-anyóng kuta na hindi mayaníg. --¿Anó ang layunín at dito ay hanap-- ang tanóng ni Ata sa m~ga kaharáp. --Aming inuusig iyang taong sukáb nang upang patayín ... --M~ga walang palad! ¿Anó't tutungkulín ang gawang umutás niyang m~ga kamáy na ukol sa sipag? ¿Kay lakí ba kaya n~g pagkakasala at buhay kaagád ang inyóng pinita? Kayó'y man~gagmuni at huwag padalá pa pusók n~g loob --Magmuni'y sukat na, at higít sa labis ang aming binatá diyan sa kuhila't walang kaluluwa. Nang dahil sa amin, siya'y tumatangáp n~g malakíng tubo at úpang mataás, kamí ang sa kanyá'y nagbigáy n~g pilak datapwa't ang gantíng sa amin ay gawad ay ang kulan~gan pa ang datihang usap at sa kahulihan ay ayaw magbayad. Ang pinagpagaláng isáng lingóng araw ay ipinatigás na ayaw bayaran dahil sa náhin~ging huwag nang bawasan ang dating palakad na pag-uupahán, at kung mangyayari'y kaniyang dagdagán yamang námamalas itóng kahirapan. Samantalang gayón iyong pag-uusap sa ibaba namán ay lubhang masulák; walang hintóng lait ang nanánambulat: hin~ging ipanaog yaong máninibad upáng papagkamtín n~g parusang tapát sa kanyáng inasal sa m~ga mahirap. --Ipanaog dito nang agadagaran!-- ang sigáw n~g taong nan~gasa lansan~gan; may nan~gaghahanda na ibaóng buhay, may nagpanukalang ibitin na lamang at may humihin~ging bugbugín ang hungháng bago kaladkarín hanggáng sa mamatáy. Sa gayóng paghin~gi na lubhang marahás ay muling nag-init ang nasa itaas, kaya at sa tulong n~g salitang tahás, nilimot na sampung pitagang inin~gat at dadaluhong nang dudumugi't sukat iyong nagtatagong hindi makalabás. Datapwa'y humadláng sa kaniláng nasa ang dating may sakít at lunóng matanda: --Man~gagmuni kayó--ang maamong wika-- huwag na palulong sa biglang akala pagka't kung masunód ang inyóng adhika ay kayo ring tunay ang kaawaawa. ¿Hindi bagá kayó'y may m~ga magulang, anák at asawang pinakahihirang, na liban sa inyó'y walang aasahang sukat na katigin at ikabubuhay, sa balát n~g lupà? ¿Anó't ititimbáng ang gayóng karami sa isáng halimaw? Kung inyóng masunód ang pakay at nasa at kayó'y usigin dahil sa ginawa ¿ilán ang sa inyó'y man~gagsisiluha? ¿ilán ang dudumog sa pagdadálitá? ¿iláng anák ninyó ang mápapan~gangyaya at man~gun~gulila n~g lubhang mahaba? Kayó'y pinipigil, hindi pagka't ibig na aking itangól ang taong bulisik; mahigít sa inyó ang aking tinipíd nang dahil sa kanyá; kayá'y di nagtiis n~g sumpa't tun~gayaw, n~g pula at lait at pag-alipustang di dapat mákamít. Ang aba kong puso ay kanyáng dinaya, ang aking pag-asa'y nilantá nang kusa, ang madla kong luhog ay inalipusta, ang linis ko't puri ay pinakadusta at sa kabulagán n~g budhing kuhila'y, sa anák ding tunay, siyang gagahasa. ¿Higít pa ba riyan ang inyóng tinangáp na m~ga pasakit? Ang upang katumbás n~g sanglinggóng araw ¿magin kayang sukat sa pagkakalun~gi n~g puring inin~gat at pagkáhiwalay sa madlang kaanak at pamamalagi sa dálita't hirap?... Akó ang babaing kanyáng pinugayan n~g puring malinis na minahálmahál, at n~gayó'y' akó rin ang nagsasangaláng ... bakít akó gayón? sapagka't alan~gán sa sapát kong gantí, ang íisang buhay; ang nasa ko'y iyóng walang katapusán. Isáng guniguníng hindi lumilipas kahit na magbalot sa buntón n~g pilak, isáng pagkakutya sa sariling hagap, magíng akbáy niya sa lahát n~g oras, isáng wari'y hukóm na magpapahirap saan man tumun~go at siya'y lumagak. Ang nasa kong kamtán ay isáng higantí na higít na lubha sa lalong malakí, gantíng tataglayín niyong dilidili at sa isá niya ay man~ganín~ganí, at hindi na ibá ang siyang mangdiri kung di siya na rin sa kanyáng sarili. Ibig kong mabuhay iyang alibugha, datapwa't sa kanyá'y ipauunawa na itóng dalaga na kanyáng ninasa ay anák din niya at anák kong mutya, n~guni't kailan ma'y hindi mápapala na tawaging amá ang isang kuhila. Sa sinabing itó'y nágitlá ang lahát at ang kalooban ay pawang naglubág, at lalo pa mandíng silá'y nan~gagulat nang sa kinanglun~gán ay biglang lumabás iyong inuusig at pinaghahanap, na luhaluhaa't paluhód ang lakad. XV. PATAWAD. Yaóng nahirati sa pagpapatanghál n~g kaniyang poot sa m~ga upahán, n~gayó'y lunóng lunó, at walang masaysáy yaong m~ga labing laging nakasigáw, liban sa pasamo't salitang marahang: --¡Patawad anák ko! ¡Patawad na Atang! --Ang aking patawád--tugón n~g may sakít-- magpakailan ma'y hindi makakamít, sa aki'y hindi ka nagtaksíl n~g labis kundi sa dugo mong itinakwil, kahit walang kasalanan kundi magíng bihis sa dusa n~g aking nádayang pag-ibig. Mákita ang gayón, n~g magkakasama, na ang hinahanap ay kaharáp nilá'y dinaluhong agád; disi'y nasawi na, kung hindi humadláng ang ating dalaga at nagpumagitna sa amáng may sala at m~ga kawaníng may masamang pita. --Man~gag-antáy kayó, huwag pagtulun~gán ang isá kataong hindi lumalaban: ang inyóng gágawí'y hindi nábabagay sa tungkól lalaking may kaunting dan~gál at lalo pa mandíng tiwali't alan~gán sa kagaya ninyóng anák kasipagan. Oo't may katwirang kayó'y maghigantí sapagka't ginipít ó kaya'y inapí; n~guni't kayo'y pawang may pusong lalaki, sa bawa't ulila'y marunong kumasi, hindi humahabág sa tungkól babai kundi bagkús pa n~gang mapagbigay puri. Sapól pagkabata ay aking dinalá yaong sapantaha na akó'y ulila, wala akóng tuwa liban na kay iná at n~gayóng nabatíd na akó'y may amá ¿di yata't bigla ring aagawin siya sa sabík kong puso sa kanyáng pagsintá? Kayó'y gaya ko rin na _anák-dálita,_ at kauri ninyó akóng namagitna; magíng balato man, sa aki'y maawa: patawarin ninyó ang amá kong mutya, ¡alang alang kahit doon sa Lumikha! ¡kahit alang alang sa aking pagluha! Siya'y magtitika't hindi na aasal n~g ugaling lihís na karumaldumal; ang bahala'y akóng sa kanyá'y aakay sa tuwid na landás na dapat daanan n~g m~ga may puso't paglin~gap na tunay sa kagaya ninyóng m~ga mang-aaráw. Sa salitang iyon ay muling nagbalík sa datihang anyo ang maamong tubig, naglubág ang poot, napawi ang ban~gís niyong maawaing m~ga _anák pawis_ ... paano'y kay gandá n~g humin~ging bibíg at napakaamo ang kaniyang hibík!? Kaya't yaóng dating nagtumuling baha na ibig tumabon sa daanang lupa'y muling nagíng batis, nukál ang payapa; at saka nan~gako ang Nan~gan~gasiwa na daragdagán pa sa upaháng takda at pagbabayaran ang m~ga nagawa. XVI. ¡¡¡PAALAM!!! Matapos ang gayóng m~ga sálitaa't matapos pumayag ang m~ga upahán, ang wikang nápalit sa dating sigawa'y ¡Mabuhay ang sipag! ¡Si Teta'y mabuhay! Katuwaang lahát, sa lahát n~g bibíg pawang kagalakán ang nan~gasasambít, dapwa'y nápatan~ging may pataw sa dibdíb ang ating si Pedro na di makaimík. Malaon nang lubhang siya'y nároroon at minamatyagán kung saan hahantóng iyong salitaan, n~guni't n~g manuynóy ang lahát n~g bagay ...nagtagláy lingatong. Kaya't n~g mapuná, ang gayón, ni Tetay ang hirang na sintá'y agád linapitan, pinakáusisa, hanggáng sa tinuran, n~g ating binata, yaong dináramdam. Siya'y maralitá't ang kaniyang hirang ay hindi na dukha, anák n~g mayaman, ¿di kaya masabing iyong pagmamahál ay may halong lin~gap sa pilak na kináng? [Larawan: Yakap na magiliw at masuyong halík, sa salitang iyon, ang siyang nápalit..... ¡Kay saráp n~g buhay kapag umiibig!... ............................--(Pág. 72)] Anyá'y samantalang hindi magkapalad na kanyáng pantayán ang maraming pilak n~g ama ni Tetay ay di man~gan~gahás na mulíng bangitín ang kanyáng pagliyag. At siya'y tutun~go sa malayong bayan, kung saan kikita n~g maraming yaman, puhunanin kahit ang sariling buhay ay di lilin~gunín, sa laki n~g pakay. Ang bawa't kaputók na pananalita, sa dibdib ni Teta, ay nagiging iwa, kaya't nang matapos ay di naapula sa kaniyáng matá ang agos n~g luha. --Nang akó'y hikahós--anyá--ay mapalad, walang kalungkuta't ang puso'y panatag, akó'y maligaya, kahit naghihirap, at walang damdaming ikinaiiyák. Datapwa't sa n~gayóng íisáng sandali pa halos na akó'y wari may salapi, ¿agád agád na bang isáng dalamhati ang tataglayín ko sa ubod n~g budhi? Kung gayón din lamang at dahil sa aking bagong kalagayan ikáw'y maninimdím, ang lahát n~g iyo'y aking lilisanin kung magigíng tumbás n~g iyong paggiliw. --Huwag na Tetay ko, huwag ipagdamdám kung sakasakaling akó'y lumayo man, ¿anó kung maghirap n~g mahabang araw kung sa dakong hulí'y ikáw ang katimbáng? --Kung sa dakong hulí!... at sa hulí akó! n~guni't una muna ang kataasan mo! Huwag lang maturang humigít sa iyo'y lalasunin mo na ang boong buhay ko! --Huwag mong damdamín; sa ngayó'y mapait na akó'y málayo sa iyong pag-ibig, n~guni't sa kabila'y libolibong tamís ang siyáng katumbás nitóng pagtitiís. Akó ay may puso, na kagaya mo rin, na minámapaít ang kitá'y lisanin ... datapwa'y hindi mo dapat na limutin na ang marálita'y lubhang maramdamin. Marahil, sa bawa't gamunting salita'y ipagdurusa ko't lubós ikaaba, ¡paano'y katulong sa bawa't paghula ang pagkakilalang ako'y marálita!? Kaya't bayaan na ang aking pagpánaw, paglayong marahil di maluluwatán ... --¡¡Hindi n~ga maluwát, n~guni't kaigihan na yaríng puso ko'y magkawaraywaray!! XVII. KATAPUSÁN. Ang usapan palá namá'y nábabatyág n~g lunóng babaing nahan~go sa hirap; sila'y linapita't saka siniyasat kung anó't malungkót iyong pag-uusap. Hindi ikinaít n~g ating binata ang sanhi n~g kanyáng paglayong akala; inayunan namán n~g ating matanda sapagka't nataya ang tuwíd na nasa. Sa gayóng nangyari, si Teta'y nagsulit; --Pumapayag akó na ikáw'y umalís, datapwa'y yayamang kitá'y iniibig akó ay sasama, saan man sumapit, --Iiwan mo akó!?--ang pabiglang turing n~g ináng nágitlá. --¿Kami'y lilisanin?-- ang tanóng n~g amá. --Kung di ibabaling ni Pedro ang nasa. Siya ang himukin. Alám kong ang sanhi n~g kaniyang pakay ay dahil sa akin; kaya't akó namá'y nasang makihati sa anó mang bagay na kanyáng sapitin: mamatáy, mabuhay. --Sukat na, sukát na, aking m~ga anák-- ang sabi n~g amá sa magkasinliyag-- magmula sa n~gayón si Pedro'y gáganap sa aking tungkulin. --Amá ko, salamat. --Sa gayóng paraa'y hindi kailan~gan ang siya'y dumayo sa ibá pang bayan; at kaming dalawá'y ... --Hahati na lamang sa ligaya ninyó--ang putol ni Atang. ................................... ................................... Yakap na magiliw at masuyong halík, sa salitang iyon, ang siyang nápalit.... ¡Kay saráp n~g buhay kapag umiibig!... ¡Pag yáon n~g sigwá'y kay ganda n~g lan~git!... WAKAS. Maynila, Enero, 1907. Ginawang aklat n~g Disiembre n~g 1911 =ÍNDICE= =Pág.= I. Si Teta................... 7 II. Ang mag-iná............... 11 III. ¡Gumigiliw!............... 16 IV. Si Pedro.................. 21 V. Paghabág n~g puhunan...... 24 VI. Walang katubusan.......... 27 VII. Isáng alamát ni Ata....... 29 VIII. ¡Pangarap!................ 32 IX. Dalawáng puso............. 35 X. Ang lihim ni Ata.......... 40 XI. Ang yaman at ang puri..... 47 XII. Ang m~ga manggagawa....... 53 XIII. Sa haráp at sa likód...... 56 XIV. Ang puso n~g dukha........ 60 XI. Patawad................... 65 XVI. ¡Paalam!.................. 68 XVII. Katapusan................. 71 --- Provided by LoyalBooks.com ---