La Divina Comèdia di Dante Alighieri Tradusùda tal furlàn di San Zuàn di Cjasàrsa da Ermes Culos Preàmbul Chista tradusiòn a è stada fata par divièrsis razòns. Ta li mes ultimis visitis a San Zuàn i'ai notàt che i zòvins a no ùsin cuasi maj il furlàn cuant ca discòrin fra di lòu. Cuasi sempri a si esprìmin in taliàn--encja cuant ca pàrlin cuj so genitòus. Che chistu al sèdi in ducju i sens un ben o un mal a è roba discutìbil. A somèa, però, che sta usànsa daj zòvins a sta segnalànt una specje di màndi a la lenga furlàna. Cuant che scju zòvins a saràn encja lòu pàris e màris, cuasi sensàltri a ghi parlaràn taliàn ai so fiòj, cul risultàt che paj fiòj di che generasiòn lì il furlàn al sarà na curiositàt e basta; sensàltri a nol sarà pì che lenga viva ca usàvin i so nonus. Cussì chista tradusiòn a è un me pìsul contribut a la preservasiòn da la lenga daj nustri vècjus. I me fiòj, nasùs in Canada, a cognòsin a mondi puc il furlàn. Una dì, forsi, a saràn tentàs di parlà il furlàn si no altri par capì se ca la scrit so pàri. A pol dàsi encja che il me lavoru a ju incuriosarà a lèzi Dante--ca no sarès tant na bruta roba. Mi par di capì che La Divina Comèdia a è stada za traduzùda in furlàn, però in tal furlàn classic, di Ùdin, di San Danèj. Da se chi saj jò, li òperis di Dante a no son maj stadis traduzùdis (par complèt) tal furlàn di San Zuàn di Cjasàrsa--cal sarès il me furlàn, la lenga daj me vecjus, daj me fradis, da li me memòris da frut. Par tradùzi Dante a no mi ocorarès altra razon che chista. Pasolini, ta un daj so scrìs, a la sugerìt che par tant valòu cultural cal vèdi, il furlàn al resta pur sempri la lenga dal contadìn; a me mòut di capìlu, una lenga che, encja se coma spièli a fa ben jòdi se ca lè un furlàn, a resta pur sempri una lenga semplicjòta, adatàda a la vita da paesùt, cu la so parlada daj cjamps, da li stàlis, da la plasa, dal bar, da la marìnda e sèna, da li nòsis, daj funeràj, e daj odòus e rumòus da li sèris di estàt. Una lenga, dùncja, sensa nisùna pretèsa di podèj tiràsi su da la cjèra e rivà a esprìmi valòus culturàj pì als e astràs. E che lì, che di jòdi se Dante al varès podùt usà il furlàn coma il so "dolce stil novo" invènsi dal toscàn--che lì a è stada na roba ca mi'a incuriosìt tant e ca mi a pocàt un bel puc a fa stu còmpit. Guida a la pronuncja dai vocàbuj usàs ta chista tradusiòn Vocàls: Li vocals a van pronuncjàdis coma ches dal taliàn. L'acènt vièrt ( ` ) a lè usàt par indicà la sìlaba ca risèif l'acènt natural da la peràula o pur par indicà significàs diferèns da la peràula, coma par esèmpli "nòta" e "notà." Par razòns di semplicitàt a no son usàs altri acèns (coma chel sieràt o chel dopli). Coma tal casu di "nòta" e "notà," la distinsiòn di significàt a è rindùda asàj ben dal acènt vièrt. Consonàns: 1. La i-lùngja ( J ) a è usàda par indicà il sun da la "j" in peràulis coma "jò" e "cjàsa." 2. La "z" a è sempri dolsa, coma ta li peràulis "zin," "zìmul," "azèit" e "lizèj." 3. La "s" a è cuasi sempri dura, coma ta li peràulis "stala," "strapàs" e "maestro." Ogni tant a ritèn il sun dols, coma tal taliàn; par esèmpli "causa" e "pàusa." 4. La "c" o la "g" seguìda da la i-lùngja a ghi conferìs a la "c" o a la "g" il sun mol coma ta li peràulis "dincj" e "grancj" opùr "dòngja" e "stàngja." 5. La tradusiòn a no fa distinsiòn fra la "c" dura e la "q." Esigènsis di rima: La tradusiòn a mantèn il pì pusìbul la tersa rima dal original, encja se ogni tant a rìmin doma li ultimis dos lèteris di una riga (o adiritùra l'ultima e basta), càsus ca susèdin raramìnt in Dante. La tradusiòn a si atèn pur a la endecasìlaba dal original. Purtròp, righis di dèis o dòdis sìlabis, na volta chì, na volta lì, a sbrisin jù. A è da notà, però, che encja Dante ogni tant al usa cualchi sìlaba in pì o in mancu. Riconosimìnt: Ta la me tradusiòn a mi'a tant asistìt La Divina Commedia, Testo Critico della Società Dantesca Italiana, riveduto, col commento Scartazziniano rifatto da Giuseppe Vandelli. A mi'a pur judàt la version eletrònica Mediasoft da La Divina Commedia. Par mancjànsa di un vocabolàri dal furlàn di San Zuàn di Cjasàrsa, i'ai usàt il Vocabolario della Lingua Friulana di Maria Tore Barbina, ca mi è stat amòndi ùtil, coma che ogni tant a mi è stat ùtil pur Il Nuovo Pirona. Prima Cantica: Infièr Cjant Prin A metàt strada dal nustri lambicà mi soj cjatàt ta un bosc cussì[1] scur che'l troj just i no podevi pì cjatà. A contàlu di nòuf a è propit dur: stu post salvàdi al sgrifàva par dut che al pensàighi al fa di nòuf timour! Che colp amàr! Murì a l'era puc pi brut! Ma par tratà dal ben chi'ai cjatàt i parlarài dal altri chi'ai jodùt. I no saj propit coma chi soj entràt: cun chel gran sùn che in chel moment i vèvi, la strada justa i vèvi bandonàt. Necuàrt che in riva in su i zèvi propit la ca finiva la valàda-- se tremaròla tal còu chi sintèvi-- in alt jodùt i'ai la so spalàda vistìda belzà dai rajs dal pianèta cal mena i àltris dres pa la so strada. Mancu pòura alòra--maladèta-- che dentri tal còu mi veva duràt la not di dolòu fin ta sta mèta. E coma chel che cuj so sfuàrs da mat a lè rivàt da l'onda a la riva al vuàrda di nòuf il perìcul scjampàt, cussì jo cu la mìns ca mi bulìva mi soj voltàt davòu a vuardà il pàs che maj, ma maj, a la lasàt zent viva. Dopo èsimi riposàt dal strapàs mi soj metùt a zi su pa la riva si che il piè fer a l'era sèmpri il pì bas. Vàrda tu, ta la culìna, viva una lins tant svelta e lizerùta cu' na pièl maciàda ca la vistìva davànt di me dut ta'un colp a si bùta e tant intrìc a mi'a dat sta trapèla ch'in davòu quasi mi'a fat zì, la bruta! In ta sta matìna amòndi bièla al zeva su'l sorèli cun che stèlis ch'èrin cun lui quànt che l'amòu divìn 'la movùt par prin dutis che robis bièlis; cussì che i vèvi razòn di sperà da la lìnsa[2] dal pèl pituràt e lìs cul timp e'l dòls da la stagiòn ca l'èra; ma'i no savèis se pòura ca mi'a fàt la vista di un leòn che da la sièra ben cùntra di me si veva slancjàt cul cjavòn alt e una fàn rabiòsa che l'ariùta stèsa a veva tremàt. E una lupa di sigùr bramòsa par via da la so gran magrèsa --a cui ghi la vèvia fata pelòsa?-- a mi a mi era di tanta gravèsa cul teròu cal vegnèva fòu dai so vùj che vìa lui il sperà da l'altèsa! E coma chel ca'l crompa robis par lùi, fin cal rìva il momènt cal pièrt su dut al stenta a cròdighi, coma i mùi; cussì i eri restàt jò ta chel trojùt parsè che'l nemàl sensa nisuna pàs mi feva zì'n ju, la che'l sorèli 'lè mut. Intànt chi mi ruvinàvi la a bas davànt daj vùi a no mi'èse capitàt chel chi lu vin scoltàt puc tai timps pasàs. Cuànt che lui di front di me a si a mostràt "Miserere di me," i ghi'ai sigàt, "se sòtu tu, ombrèna o omp fàt?" E lui cussì: "No omp; omp i soi za stàt, e i mes a èrin ducju dòi lombàrs; tant l'un che l'altri bon mantovàn lè stat. Nasùt sub Jùlio, èncja se un puc tars, i ai vivùt a Roma sot il bon Augùst tal timp dai dìus dùcius fals e busiàrs. Soj stat poèta e i'ai cjantàt dal just fi d'Anchise, vegnùt u chì da Troja, dop'che l'Ilion brusà 'la jodùt, cun puc gust. Ma tu, parsè tòrnitu ta sta nòja? parsè no scàlitu la culinùta ca è prinsìpit e razòn di dut'la giòja?" "Sotu tu chel Virgilio, font maj suta, che dal bjèl parlà i no ti sos maj sidìn?" i ghi'ai rispundùt cu la front basùta. "O dai altri poès onòu e rampìn, i speri cal zòvi'l gran lèzi e amòu ca mi'an fat zi'n sercia dal to lumìn. Ti sos tu il me maestro e autòu, doma tu ti sos chel dal cual i'ai cjòlt il stil bjèl ca mi a fat sì grant onòu. Jòt che lupa ca m'ha fat fa ziravòlt: liberèimi di ic, tu chi ti sas tant, che ic a mi ha lasàt cussì tant stravòlt." "Cambia strada prima da zi in davànt," 'la dita, vint jodùt li me làgrimis, "se stu brut bosc ti vus lasà scjampànt, che la bestia pa la cuàl ti plànsis no làsa nisùn pasà par sta via. Lu copa e basta--cussì lu impedìs. A è tant colma di cativèria che maj no si svuèjta da la brama-- sempri a mangiarès, sta bruta tròja! Cun tàncju nemài a fa da putàna e pi'ncjamò a saràn fin che'l Veltri[3] a la farà ben crepà, sta rufiàna. Chistu nol mangiarà ne cjera ne pèltri, ma conosènsa, amòu e gran virtùt, e luj al vivarà tra feltri e feltri. Sta puòra Italia a varà pur salùt par cùi a è muàrta la Camilùta ferìda cun Euriàl, Turn e Nisùt. Chistu la scorsarà d'ogni vilùta, fin ca la varà ta l'Infièr ributàda, la che l'invidia 'veva radìs, duta. Jò pal to ben i ghi l'ai za pensàda; tenti davòu di me; stàmi visìn; zarìn fòu di chì pa l'eterna strada, indulà che i disperàs a sìghin, e si lamèntin li ànimis vècis che la seconda mùart dùcius a bràmin; ti jodaràs, po', ches ca son contèntis tal gran fòuc, parsè ca sperìn di zi li, un bel dì, fra li ànimis beàdis. Dopo, se cun lòu i ti volaràs zì, ti zaràs cun anima ben pi degna: cun ic ti lasarài al me partì; che l'imperatòu che lasù al regna par ch'jò'i soj stat ribèl al so alt comànt nol vòu che par me la di lui si vègnja. Chì'l stà, chel che di dùt a lè comandànt, chì a lè il so post e la so sitàt: beàt chel che chì al clàma in davànt!" "Ti domandi di nòuf, poeta laudàt, par chel diu che tu no ti'às cognosùt, fa'n mòut chi scjàmpi stu mal disgrasiàt, mènimi ta chel post chi ti'as jodùt, chi vuèj jòdi la puàrta di San Pièri e chei ch'al jòdi a ti'àn tant displasùt." A si'a movùt, e jò visìn ghi èri. Cjànt Secònt Il dì al stava finìnt, e l'imbrunì al ciolèva i nemài ca son in cjèra da li so fadìjs, e dòma jò u chì mi preparàvi par lotà che guèra tant dal cjaminà e pì da la pietàt che, précis, i farài jòdi com'èra. Judàimi, Mùsis; e'Nzèn[4], tènti alsàt. O mìns chi ti has scrìt se ch'j'ài jodùt, chì si mostrarà la to nobilitàt. I'ài tacàt: "Poèta, vuàrdimi dùt, jòt se di virtùt in daj asàj, e còu, prima di vèimi tal pas pì alt metùt. Tu ti dis che di Silvio il genitòu,[5] encjamò corutìbil, al imortàl sècul a lè zùt, cun cjàr e pièl di fòu. Però, se l'aversàri di ògni màl 'lè stat bon cun luj pensànt a l'àlt efièt cal sarès vegnùt da luj e'l chì e'l cuàl, nol par un gran màl a l'òmp di intelèt, che luj a l'èra di Roma e impèr dal grant empìreo par pàri elèt: La cual e'l cual, a volèj dìzi il vèr, stabilìda'è stada coma il post sànt 'ndà ca risièit il sucesòu dal gran Pièr. Par chist'andàda che tu ti ghi das vànt, a la cjatàt fòu ròbis ca l'an judàt a vìnsi, èncja il Papa, pì avànt; il Vas[6] d'elesiòn a si è pur inoltràt par partàighi cunfuàrt a chej puòrs fedèj ch'il podèi salvàsi a vèvin speràt. Ma jò parsè vègniu; non dèze di mièj? jò no sòj Enèa, e nència Pauli; no lu mèrti, lu san ència i usièj. A l'è par chìstu che se'i mi làsi zi lì no vorès che il me vignì al fos màt: tu'l sàs, dìs tu, che jò no rìvi fin lì." E coma chel ca nol vòu pì'l desideràt, e nòuf pensèis a ghi càmbin propòsit, di mout che dal prìn dut a lè cambiàt; cussì i'ài fat jò ta chel post scurìt, parsè, pensànt, i'ai bandonàt imprèsa, ca era propit bruta in prinsìpit. "Se jò i'ài ben capìt la to intèsa," a'a rispundùt che brava ombrèna, "ti sos un bel puc pauròus, n'ocòr scusa; e chistu tanti vòltis il omp al frena e gh'impedìs di creà robis bièlis; cussì fan li bèstis cuant c'an ombrèna. Par chè tu da sto timòu ti ti lìberis, i ti dizarài di te dut se chi sàj dal prin moment chi ti mi'as dat pensèis. I'èr'lì cun chej che pi'n alt no zaràn maj, e una beàda da li pì bièlis mi'a clamàt, e jò ghi'ài dìta, ‘Dìzmi, dàj.' Ghi luzèvin i vùj pì da li stèlis, e ic'a scuminsiàt, dòlsa e bùna, cun vòus da ànzul ta li peràulis: ‘O tu buna anima mantovana, famosa encjamò tal mont e in su, ca restarà fin ch'el mont si lontàna, il me bon compàj, e no par càsu, ta chel rivòn desert 'lè sì impedìt dal cjaminà che dal timòu al vòu zi jù. i'ai pòura cal sedi sì'nsiminìt ch'jò tars al ajùt mi sedi levàda, coma che lasù di luj i'ai capìt. 'Dès mòviti: cun peràula ornàda e cun se ca zova a tègnilu su, jùdilu, ch'jò mi sìnti consolàda. I sòj Beatrìs, chi ti prèj da ca su; i ven dal post 'ndulà chi volès tornà; a mi fa parlà l'amòu ca lè pi'n su. Cuànt chi tòrni cùl me signòu a parlà, di te i mi lodaràj di spès cun luj.' A'a tasùt: e pront jò a favelà. ‘O fiòla di virtùt, unica par cùj la nùstra ràsa a è pi colma di dùt chel cjèl ca la tant màncu gràncj' i sìrcui. Tant mi plàs l'òrdin chi ti mi'as metùt che l'ubidì, se'l za fòs, al sarès tars; dis pur il to volèj; al sarà sintùt. Ma dìzmi parsè chi no ti'as reguàrs di vignì ca jù propit ta stu cèntri da chel gran post, là che di tornà ti àrs.' ‘Sicòma chi ti vòus savèi tant in dèntri ti dis a la cùrta,' a'a rispundùt, ‘parsè ch'i no'ai pòura di se ch'jò'i èntri. Si a di tèmi dòma di chel, dut chel, cal podarès a àltris fàighi mal; d'àltri no, ca nol ocòr èsi temùt. Jò'i soj fata par gràsia di Diu, tal, ca no mi tòcja la vùstra misèria, coma che stu gran fòuc no mi è letàl. Fèmina gentìl[7] a è lasù, sèria par chist'impedimìnt che par me ti vàs, che il judìsi dur lasù al va via. Chìsta a ghi'a fat sen a Lùsia[8], pi'n bàs e ghi'a dita:--A la di te'l to fedèl amòndi bisùgna; adès chìstu ti lu sàs--. Lùsia, ca è cùntra di ògni crudèl, a è vegnùda li 'ndulà ch'i'èri jò, beàda, sintàda cu' l'antìca Rachèl. A' dit: Beatrìs, loda di Dio, no jùditu chel che tànt ben ti ha volùt, che par tè al vulgar ghi ha dit adìo? No sìntitu il so plànsi penosùt? No jòditu la muàrt ch'al sta combatìnt ta che curìnt che'l mar no'a maj vinsùt? Tal mont no è maj stàda sì svelta zènt a fa'l so còmut o vèj'l so dàn scjampàt, coma me, che dopo un moment i soj vegnùda jù dal me post beàt, fidàda dùta dal to onèst parlà cal onòra te e chej ca l'an scoltàt.' Dopo di vèjmi fat dut stu razonà, si'a voltàt cuj vuj luzìns di làgrimis, chè sensa tontonà svèlt mi soj movùt e'i soj vegnùt da te, li chi ti èris; i'ài scorsàt che tròja chi ti has temùt, che sbrisà ti a fat da li rivis jùstis. Dùncia se èse? Parsè sòtu fermùt? Parsè i'atu cussì tanti pòuris? Su, dati coràgiu, no butàti jù dal dùt! Vuàrda che tre fèminis benedètis a si cùrin di te lasù tal cjèli, e'l me parlà ti promèt robis bièlis." Coma i florùs che di not il gèli a ju inghirizìs, cu la prima lùs a si vièrzin dùciu dres tal so stèli; cussì cun me, ch'i'èri di virtùt mùs, dut t'un trat mi soj sintùt plen di coràgiu; i'ài dit, com'un che dùbis non da maj vùs: "O se buna chè ca mi'a judàt ca jù, e tu pur chi ti'as ubidìt sùbit a se ca ti'a dita, cun tant elògiu! Desidèri ti mi'as metùt tal còu cal rit, tal che pì in davànt i vuèj zi cun te: i soj propit tornàt tal prin propòsit! Va, c'un sòu volèj ni unìs, te e me: tu duce, tu maestro e tu paròn." Sì ghi'ai dita, e dopo ca si'a movùt, i soj entràt ta chel alt e vert stradòn. Cjànt Ters PAR ME SI VA LÀ DA LA VAL DISGRASIADA, PAR ME SI VA LÀ DA L'ETERNO DOLÒU, PAR ME SI VA LÀ DA LA ZENT PIERDÙDA. IL JÙST A LA MOVÙT IL ME GRAN FATÒU: I SOJ DA LA FUÀRSA DIVINA STAT FAT, DAL DUT SAVÈJ E GRANT, E DAL PRIN AMÒU. NÙJA DAVÀNT DI ME 'LÈ MAJ STAT CREÀT, FÒU CHE CHEL CHE COMA ME 'LÈ SEMPRI CHÌ. DUT'L SPERÀ BANDÒNA NA VOLTA ENTRÀT. Sti peràulis, scùris coma l'imbrunì, jodùt i'ài scrìtis insìma d'un puartòn; e jò: "Mestri, jùdimilis a capì." E lùj a mi, coma un cal sa dut benòn, "Chi a'è miej bandonà ogni suspièt; chi a'è mièj cal sedi mùart ogni tontòn. Sin tal post rivàs ca no lè maj cujèt. T'jodaràs zent che di mal'n dan da par dut e ca'an pierdùt il ben dal'intelèt." E avìnt la so man ta la me metùt, cun mùsa suridìnt, ca mi'a dat cunfuàrt, cun luj ta li ròbis segrètis soj zùt. U chi làgnis, suspìrs, e plànzi fuàrt si sintèvin ta l'aria sensa stèlis, che jò dal me lagrimà mi soj necuàrt. Lènghis divièrsis e strambolotàdis, colps di ràbia e peràulis di dolòu, vòus su, vòus jù, cun sun di mans judàdis, a fèvin un mulineà di rumòu ca l'era sempri lì ta l'aria scura: cussì vint e savolòn a fan l'amòu. Alòr jò, pecjadòu, cun gran primura i'ài dit: "Maestro, se ca è chi sìnt? E cuj sòni chej ca l'àn cussì dura?" E luj a mi: "Chistu grant avilimìnt a l'an li animis puarètis di chej ca no'an fat ne dal bon ne dal brut, vivìnt. A son misculàdis cun chel grup intèj di chej anzùi ca no si son ribelàs, ma nèncja 'ghi son stas a Diu fedèj. No esìnt pi bièj, l'Alt a i'uà fòu butàs; nepùr dal profònt infièr no son volùs; e cussì nisùna gloria paj danàs." E jò: "Mestri, se ca'an chej chì vegnùs ca si lamèntin sempri e cussì tant fuàrt?" E luj a mi: "Ti lu dis si ti lu vùs. Chìscjus a no'an sperànsa da la muàrt; la so vita svuàrba a è tant basa, ca invidièjn dut se ca no ghi fa part. Fama di lòu il mont a no ghi'n lasa; tant Bontàt che Gjustìsia 'jù trata mal: lasànju li ca son; vuàrda e pasa." E jò, rivuardànt, jodùt i'ai un segnal che zirànt cussì tant svelt al zèva c'ogni altra posa a pareva mal; e davòu una fila lùngia'l veva di zent, che jò in no varès maj crodùt che la muàrt tanta a ni distruzèva. Dopo chi vèvi qualchidùn cognosùt, mi soj necuàrt da la ombrèna di chel che par viltàt a la fat il grant rifiùt.[9] Jò i'ai capìt propit a vòlu che chel chi jodèvi chì a èrin i pauròus rifiutàs dai amìs e dai nemìs dal cjèl. Scjù disgrasiàs pietòus maj vivùt 'vèvin; ducjùs nùs a èrin, e spunzùs par dut da èspis e da moscjòns a vegnèvin. Rigàdis di sanc li mùsis i vin jodùt; ai so piè si miscjàva di lagrimis e'l vegnèva da vièrs schifòus lecàt dut. Sùbit dopo j'ai notàt altri vìis, e zent i'ai jodut in riva di un grant flun; i'ai dit: "Maestro, a'è mièj chi ti dìzis cuj ca son chej la e parsè che ogn'un al par sì pront da zì ta l'altra banda: lùs an dè pùcja e i non cognòs nencjùn." E luj a mi: "Dut ti sarà avònda clar cuant che i fermarìn i nustri pas la che l'Acheron a si ten la sponda." Alòra cuj me vuj vergognòus e bas, timìnt che'l me tabajà no ghi plasès fin in riva dal flun i mi'ai dita: Tas. A stu punt ta'un barcjòn cuj' jòdiu adès? Un vecjàt[10] dut blanc dal pelàn stravècju, sigànt: "Guaj a vualtris, spirs brus e mes! No rivarèis maj i poscj' als a jòdiu: i vuèi partàvi ta che altra riva, 'ndà che'n cjàlt o'n frèjt, il scur'l ven sempri jù. E tu chi ti sos chi, anima viva, va via da scjù chi, ca son ducjùs muàrs." Ma jodùt chi no lasàvi la riva, a la dita: "Par altra via o puàrs ti zaràs in spiàgia par pasà, no chi: una barcjùta ti partarà pi tars." E'l me capo a lùj: "Caròn, sta fer lì: al vòu cussì 'ndà che dut si pol vèj se ca si vòu; nòsta domandà di pì." E eco che fers son stas chej cragnòus pèj dal barcjadòu di che livida palùt, cuj vùj coma bòris ròsis, par intèj. Ma st'ànimis, ca sufrìvin tal so nut, s'impalidìvin e batèvin i dincj' apèna ca sintèvin il parlà crut: a bestemàvin Dio e'i so parìncj', la zent e'l post e'l timp e'i gragnèj da la so simìnsa--e via cuj dincj. Sul pi tars, unìs dùcjus insièmit, chej, planzìnt fuàrt, son zus tal salvàdi rivòn cal cjoj su chej che Diu no volin vej. Cuj vùj di bòris, chel demòni, Caròn, a ghi fa un sen e dùcjus al cjòj su; par chej ca van plan, il remo lè bastòn. Coma che d'autùn li fuèis a colin jù una dopo l'altra, fin che li bràghis a l'jòdin dùtis in cjera da la su, cussì l'era cun che brutis simìnsis di Adàm, che dal rivòn si butàvin, un'a'una, com'usièl chi ti clàmis. E via che ta l'onda scura 'zèvin, ma prima 'ncjamò di rivà la di là, chi di cà altri tantis a vegnèvin. "Caro'l me bon frut," al dis'l me mestri là, "chej ca van a murì ta l'ira di Diu, da ogni paìs a vegnin ducius ca; e'a son prons a trapasà chel flun la jù, spronàs--e coma--da la gjustìsia dal'Alt; si che, timòu o no, no si pol fermàju. Par chì, maj nisùn pasa sensa tuàrt; però, se Caròn di te si lagna, za ti sas il parsè dal so lamìnt fuàrt." Al fin di chistu, la scura cjampàgna a'a tremàt tant fuart che dal spavìnt la mins di sudòu encjamò mi bagna. La cjera in làgrimis a soflàt un vint ca la balenàt un claròu rosùt che via a mi'a cjolt ogni sintimìnt; E jù che'l me cjaf 'nsiminìt lè zut. Cjànt Cuàrt Mi'è stat rot tal cjàf chel sun profònt da'un brut rumòu di ton chi'ai alòr sintut com'un ch'a colp sveàt al torna tal mont. E'n zìru'l vùli riposàt i'ài movùt; sùbit mi soj alsàt e intòr vuardàt par cognosi'l post 'ndulà chi'èri vegnùt. Il fat 'lè che tal òrli mi soj cjatàt di che valàda dal buròn dolorous che sensa fin al risèif un lamìnt scunfinàt. Scùr e profònt l'era stu post nebulous, tant che par cuànt chi vuardàvi tal font, no jodèvi nuja ta stu bus pietòus. "Adès ven, chi zin ju ta stu svuàrp di mont," a la tacàt il poeta, palidùt: "jo'i saraj prin e tu ti saràs secont." E jò, che'l so colòu i vevi ben jodùt, ghi'ai dita: "Coma vègniu, se tu ti tèmis chi ti'as da dami coràgiu in dut?" E lui: "Il grant patì di che persònis ca son ca jù mi fan tant impalidì dal dolòu che tu pòura ti lu pensis. Zìn, vin tanta strada da fa'n ta stu dì." Cussì dizìnt lè partìt e mi'a partàt tal prin sìrcul cal 'mbràsa chel abìs lì. Ta chel post chì, secont chel chi vin scoltàt, no l'era tant'l plànzi coma'l suspirà che tremà'l fèva dut pal'eternitàt. Chist l'era patì sensa turtùra par sì tàncju di lòu da no cròdi: frùs, fèminis e omps'a fèvin 'na mura. Il bon Maestri a mi: "No ti vòus di chej spirìs lì chi ti conti cuj ca son? Prima di zi'n davànt i vuej fati jodi che lòu no'an maj pecjàt, e se mèris a'an, no bàstin, parsè ca no'an vut batièsin, ca lè puàrta dal cròdi che par telè bon. E s'an vivùt davànt dal Cristianèsin, Diu no'an vut ocasiòn di adorà; e un di chìscjus i soj jò medèsin. Par difiès cussì, no par altra tara, i sin pjerdùs, e sol di chist ufindùs; i desideràn dut, ma sensa sperà." Se mal ca mi'an fat chej pensèis 'sì sintùs; ma cuancju di lòu di cussì grant valòu ch'jod`ut i'ai ta chel limbo, ducjus sospendùs!. "Contimi, Maestro, contimi, signòu," j'ai scuminsiàt par volèi èsi sigùr di che buna fede ca vìns ogni eròu: "Fòu da stu post chi, cal vedi meritàt o no, no èse maj stat beàt nisùn?" Capìt a volu il me significàt, A la dita: "Jò i'eri nòuf ta stu stat cuant ch'jodùt i'ai vignì un grant e potènt cun un clar sen di vitòria coronàt.[11] Cun luj a lè zut il pari da la zent, il fi Abèl e l'anima di Noè, e di Mosè, legista e ubidiènt; il vècju Abramo e Davit il re, Israel cun so pari e cuj so fiòj, e Rachèl che tant al volèva vej cun se: chiscjùs e altris beàs son stas da Luj; e ti'as di savèj che prima di lòu nisùn si salvàva, sa no'erin ànzui. Al parlava ma'i no stèvin in davòu; a travièrs il bosc i paràvin via, stu bosc cun tàncju spìris d'ogni colòu. No èrin 'ncjamò tant lontans zus vìa dal post dal sun, cuant ch'i'ai jodùt un fòuc che'l scur di chel mont al scorsava via! I'èrin encjamò un puc lontàns dal lòuc ma mi'à dut ta'un colp parùt da jòdi se zent in gamba ca ghi vegnèva fòu. "O tu che siènsa a àrt ti sas gòdi, cuj sonu chiscjùs ca'an cussì tant rispièt? Ca no son coma i' altris si pol ben crodi." E luj: "Di si tant onòu a son sogjèt, dal mòut che lasù di te son tratàs, che'l cjèl'ju gràsia e'n davànt ju mèt." Intant una vòus i'ài sintùt chì a bàs: "Fèjghi tant onòu a stu grant poèta: al'tòrna'l so spirt, ca ni vèva lasàs." [12] Cussì dit e la vòus di nòuf cujèta, cuàtri spiris jodùt i'ài vignì u chì, cu la musa ne trista ne contenta. Il me bon mestri a la tacàt cussì: "Vuàrda chel la, cu la spada ta la man, cal sta cjaminànt davànt di chej tre lì. Chìstu lè Omero, poeta sovràn, l'altri lè Oràsio, satiric, cal ven; Ovidio'l ven ters e par ultin Lucàn. Però coma che ogni un al convèn tal nòn ca la sunàt cu'na vòus besòla,[13] a mi fan onòu, e di stu chì a fan ben." Cussì jodùt i'ai dùta la bièla scuèla di chel signòu ca la cussì alt il cjànt, che pì'n alt daj altris com'aquila'l svuàla. Dopo stàs un puc insièmit, razonànt, vièrs me si son voltàs e mi'àn fat bon sen, e'l me maestro 'la soridùt di tant. Pi onòu ‘ncjamò mi fèvin--oh cuant ben!-- mi'an consideràt un da la so schièra, cussì chi eri sest tra chel grant inzèn.[14] Cussì sin zus fin la da la lumièra, parlànt di che robis che'l tàsi lè bièl, propit coma'l parlà 'ndulà ca l'era. Sin rivàs al piè di un nòbil cjascjèl, circondàt sièt vòltis da àltis mùris, difindùt dut intòr da un bel rusèl[15]. Chìstu vìnt nu pasàt coma cjèris dùris, cuj grancj poès i soj entràt par sièt puàrtis ca ni'àn partàt ta un pràt di èrbis vèrdis. Chi vi èra zent cun espresiòns gravis, che di grant autoritàt a parèvin; tant puc a parlàvin, ma cun vòus dòlsis. Cussì, tiràs un puc in bànda i si sìn, ta un post vièrt, luminòus e alt, che jòdi ducjùs cuàncjus i podèvin. Propit li'n davànt, ta chel bjèl vert di smàlt, li grandi ànimis a mi'àn mostràt, che di vej jodùt j'ài ‘ncjamò tant riguàrt. Elètra cun tancju compàjs i'ài notàt, tra'i cuai i'ài cognosùt Ètor e Enèa, Sèsar dut armàt cul vùli infogàt. I'ài jodùt Camila e Pantasilèa da l'altra banda, e èncja il re latìn ca l'era lì cun so fia Lavinèa. I'ài jodùt chel Brut ca la scorsàt Tarcuìn, Lucrèsia, Gjùlia, Màrsia e Cornèlia; e'n banda, besòu, i'ài jodùt Saladìn. Dopo c'un puc alsàt i'ai li sèjs par aria, i'ài jodùt il maèstri di chej ca san[16] sintàt cun chej da la filosofia. Dùcjus lu mìrin, ducjus onòu ghi fan: chì i'ài jodùt Socrate e Plàton che davànt daj àltris visìn a ghi stàn; Democrito che'l mont a càsu al pon, Diogene, Anasagora, e Tal, Empedocle, Eraclito e Zenòn; E i'ài jodùt il bon sielzitòu dal cuàl-- di Dioscoris i parli--e pur Orfèo, Tulio, Lino, e chel Seneca moràl; Euclide'l geometra e Tolmèo, Ipocrate, Avicena e Galièn, Averòis e'l so timòn, Aristotèo. Jò no pos dizi di ducjus in plen parsè chi'ài encjamò tant da contà, e'i fàs, no'l contà, ogni tant van a sen. Intant, daj sèis chi èrin, in doj sin ca: e'l duca, cal sa, mi'à menàt via di là, fòu da la calma, là ca si sint tremà; là che pi nùja a si pos pi luminà. Cjànt Cuìnt Cussì, zint jù, il prin sìrcul i'ài lasàt e jù tal secont, che màncu spàsiu 'la, ma di dolòus e lamìns tant pi colmàt. Minos--se oròu!--a si sint a ringhià: al vuarda li còlpis ta chist'entrada, e'l lasa'l codòn cal fèdi'l gjustisià. I'dìs che cuànt ch'ànima mal nasùda, a ghi ven davànt, dut'a si confèsa; luj, che di pecjadòus s'intìnt a vònda, la met ta l'infièr coma che ben al sa: si rodulèa la coda, torotòr, secont quànt jù ca varès da zi a stà. Sempri tàntis di lòu a ghi stan intòr; un'a'una a van al so judìsi; dìzin e jòdin, e dopo jù tal fòr. "O, sòtu chi tal post daj dolòus tu, sì?" a mi'à dita Minos cuànt ca mi'à jodùt, bandonànt pal moment il so ufìsi, "Atènt da l'entrà e no fidàti di dùt: crot puc a la grandèsa da l'entràda!. . ." E'l me siòr a luj: "Parsè sìghitu, brut? Nost'impedì'l destìn da la so strada: 'la volùt cussì indulà ca si pol se ca si vòu; pi di tant no domandà." A chistu punt il penòus lagnàsi nol' àju tacàt a sìnti! I soj vegnùt la che'l grant plànzi mi fa pjerdi'l control. Rivàt'i soj 'ndulà che'l lùzi l'èra mùt, e'un rugnì'l veva coma mar da temporàl cuant che da vincj' contraris 'lè combatùt Maj si stràca sta bufèra infernal, ma i spìrs a malmèna e strasìna, a ju svòlta e sbàt com'cal sa fa'l màl. Cuànt ca rìvin davànt da la ruvìna, a sìntin tant sigà, plànzi e lamìns, e bestemà fuàrt la virtùt divìna. Capìt i'ai che'à scjù tìpos di turmìns a èrin danàs i pecjadòus carnàj, ch'al apetìt a sotomètin la mìns. E com'che l'àlis a pàrtin i sturnièj fis coma nùlis cuàn cal fa'l grant frejt, cussì chel vìnt i spirìs mal nasùs, chèj, jù sbalòta chì, lì, sù, jù, propit tant; nisùna sperànsa'a ghi da maj cunfuàrt, no di finì, ma di'un sufrì màncu grant. E coma i grù che'n alt a cjàntin da muàrt, fasìnt tal aria una riga lungja, cussì i'ai jodùt vignì, strasinànt tuàrt, ch'ombrènis che'l vint'l partàva dòngja. Par chistu i'ài dita: "Cùj sònu, Mestri, chej che l'aria near 'sì tant ju stàngja?" "La prima di lòu che tu i ti'as èstri di cognosi," mi'à rispundut alòra, "a'era regina di lènghis---un mostri! Àj vìsis dal cuarp butàda, sta sjòra, i plasèjs dal libìd ‘veva fat lècit, par scusà chej ch'ic an veva na vòra. Semiràmis a è, e d'ic a'è stat scrit, ch'à suseguìt Nino, dop'vejlu sposàt: a regnàva cjèris che'l Sultàn 'la di d'rit. L'altra'è chè che par amòu si'à copàt,[17] rumpìnt fède cu la sinìsa dal so'òmp; dopo ‘ven Cleopatra, spirt pasionàt. E Èlina pur ti jòs, che par un omp tant timp a'à coròt; e ti jòs il grant Achìl che fin'n fin par amòu 'la lotàt, puòr omp. I t'jòs Paride, Tristan,"e pi di mil òmbris mostrànt e nominànt mi'è zùt, ch'amòu la vita ghi'à scurtàt'n mòut sìmil. Dopo ch'i'ai il me bon insegnànt sintùt nomà che sjòris antìchis e'i so sjòrs, pietàt i'ai sintùt e'i sèns cuàsi pjerdùt. I'ai scuminsiàt, "Poeta, dami la vòus par parlà cun chej doj ch'insièmit a van e somèjn lizerùs ta stu vint estròus." E luj a mi: "T'ju jodaràs cuànt ca saran pi visìn; alòra tu ti'u'mploraràs pal amòu ca ju mòuf, e lòu vegnaràn." Alòr' apèna che'l vint a ni'ju'à partàs, ju'ai clamàs: "O animìs afanàdis, parlàjini pur, s'à àltris no ghi displàs." Coma colòmbis da vòja clamàdis, àlis alsàdis e tal dols nit fèrmis, 'vègnin par l'aria dal volèj partàdis; cussì lòu, li zens di Didòn lasàdis, a nù a son vignùs par l'aria tònfa, sì fuàrt' son stàdis d'afièt li clamàdis. "O tu anima dal cussì tant bon fà, che visitànt ti vàs par stu ariòn scur nù, che'l mont tinzùt di sànc i vìn timp fà, se'l re dal universo no ni fos dur, di còu lu prearèsin di dati pas, a ti che'l nustri gran mal ti fa'un dòu pur. Di chel che scoltà e che parlà vi plàs, nu'i scoltarìn e'i parlarìn a vuàltris mèntri che'l vint, com'ca lè cal fa, al tàs. Jò, scoltàit, i soj nasùda ta che bandis in riva'l mar 'ndulà che'l Po al ven jù par metisì'n pas cuj so tributaris. L'amòu, che tal còu bon si tàca sùbit su, su chìstu chì dal bjel aspièt si'a pojàt e mi'è stat cjòlt; il coma nol vòu zi jù. L'amòu cal vòu l'amànt sempri riamàt, a mi'a dat di chìstu un plasèj sì fuàrt che, coma chi t'jòs, no mi'à'ncjamò lasàt. L'amòu ni'à partàt una sola muàrt: Caìn'l speta chel che vita ni'à distudàt." Sti peràulis di lòu son vegnùdis'n puàrt. Puòr'ànimis, i'ài pensàt, se ca'n pasàt! I'ai sbasàt il cjàf, e tegnùt tant bàs, fin che'l poeta mi'à dit, "Se pènsitu?" I'ài rispundùt cussì: "O se sfurtunàs! Cuàncju pensèis dols, cuàncju desidèris, ca'an menàt scju chi tal dolorous pàs!" A lòu ziràt, movùt da chìsti ròbis, i'ai tacàt: "Francesca, il to sufrì grant e lagrimà mi fan dòu, tu ti capìs. Ma dìsmi, al timp dal dols suspirà e tant, a se e coma vi àja l'amòu concedùt di savèj se chi stèvis desiderànt?" E ic a mi: "No'è nùja di pi brut che il recuardàsi daj momèns pi bièj ta la misèria; e chist'l to mestri lu sa dùt. Ma se la prima radìs ti vous savèj dal nustri amòu, se propit ti lu vòus, lu dis coma chel cal plans e al dis intèj. I stèvin na dì lezìnt chel toc gustòus di Lanselòt e l'amòu cal sintèva: besòj i'èrin e par nùja sospetòus. Pì di na volta i vùj ni voltàva chel lèzi, e palidùs i restàvin; ma'un moment sòu lè stat chel da la ruìna. Cuànt chi lezèvin com'che'l surìdi amàt al vegnèva tant busàt da tal amànt, chìstu che di me no si'a maj distacàt, la bòcja'mi'à busàt e 'la tremàt tant. Galeòt l'èra'l lìbri e'l so autòu: da chel dì no vin lezùt pi'n davànt." Mentri che l'un spirt al contàva di còu, l'àltri al planzèva, sì che di pietàt mi soj sintùt mancjà, coma un cal mòu. E jù'i'soj zùt, coma un cuàrp muàrt colàt. Cjànt Sest Al tornà da la mìns, ch'èra pierdùda davànt da la gran pietàt daj doj cugnàs, che tal tristèsa no'l'vevi maj vùda, noufs turmìns e amondi noufs tormentàs i'mi jot intòr: ch'u chì i mi movi, o chi mi vòlti ulà, par dut son danàs. I'soj tal ters sìrcul, dulà che'l plòvi a lè etèrnu, maladèt, frèit e tant grèif; chì lè sempri'l stes; maj nuja ca zòvi. Tampièsta gròsa, àga spòrcja, e nèjf a si discàrga in ta st'ària nera e'a marsìs la cjèra che chìst'l risèjf. Cerberus, crudèl e divièrsa fièra, al zeva cajnànt cu li so tre gòlis su zent infangàda che chì a èra. Vuj inflamàs, barbòn grisignòus e grìs, pansòn grant e òngulis lùngis, al sgrifa, spèla e svèntra i spirìs. La plòja ju fa sigà coma càgnis: si ripàra ogn'un ta l'àltri cjantòn e si cuntuàrzin sempri, sti carognis. Cuant ca ni'à jodùt Cerberus, il vjeròn, 'la vjert li bòcis e li sgrìnfis mostràt; dut il cuàrp si moveva di stu bestiòn. Il me duca li so mans a la slargjàt, a la cjolt su il pantàn e cul puj plen ta li gòlis famàdis 'la tiràt. Coma chel cjàn che bajànt al ven bramànt e si cujèta cuant che'l past 'la muardùt e par divoràlu dut al sta lotànt, sì fèvin chès, ogni mùsu sporc e brut, di Cerberus, il demòni; e se repetòn! Ogni danàt'l voleva èsi sort, dut. I zèvin su l'òmbris che domàdis son da stu plojòn, e'i ghi pojàvin i piè su li vanitàs[18] che vera zent no son. Distiràdis par cjèra dutis èrin, fòu che una che svelta si'a levàt cuànt ca'a jodùt che davànt i ghi zèvin. "O tu che ta stu infìèr ti sos entràt," a mi ha dita, "dis cuj chi soj, si ti sàs: tu ti sos stat, prima che jo disfàt, fàt." [19] E jo a ic: "Il tant dolòu chi ti'as forsi da la me mins a ti tira fòu: chèj coma te dentri no mi son maj restàs. Ma dìsmi cuj chi ti sòs che stu dolòu ti apartèn coma chìsta gran pèna che, se no la pi grànda, a fa pi dòu." E luj a mi: "La to sitàt, ch'è plena sì d'invidia che za ven fòu daj òrlis, mi'a tegnùt in ta na vita serena. Vuàltris sitadìns Cjaco mi clamàvis: par via di che stupida di gola i'sòj ta la plòja, tu ti lu jòdis. E jo, puorànima, no soj besòla; sti àltris a sufrìsin il stes afàn par sìmil colpa," e no pì peràula. I'ghi'ai rispundùt: "Cjaco, il to malàn mi'è pesànt, e al'lagrimà m'invìda; ma dìsmi, si ti sàs, da ca vegnaràn dùcju chej da sta sitàt dividùda; s'an dè di drès; e dìsmi la rasòn che di tant malvolèj a è batùda." E luj a mi: "Dopo 'na lùngja tension, vegnaràn al sànc, e la part salvàdia, l'altra butarà fòu cun dura asiòn. Pì'n davànt'è mièj che chist'a sesti via entri tre àis, e ca zedi a vinsi l'àltra par fuàrsa dal tal da la lusingherìa. Par un bel puc i cjafs als a tegnarà, tignìnt l'àltra pocàda amondi in ju, com's'al vès displasèj o pucja cura. Di dres an de doj, ca son puc scoltàs su: supiarbia, invidia e'varìsia 'son li tre sintìlis che'i còus a'an impijàt su." Chì la smetùt se ca feva compasiòn; e jo a luj: "Su, di pi ti m'insègnis e di pì parlà fami un regal bon. Farinàt e'l Teghiàj, zent ch'èrin dègnis, Jàcu Rusticusi, ‘Rigo e'l Moscja e l'àltris ch'al ben fa s'inzegnàvin[20], dìs 'ndulà ca son, che d'jòdiu i vuej riscjà; che i'ai propit tanta vòja di savèj sa son lasù o se l'infièr ju pèscja." E luj: "Lòu son tra l'ànimis dal nèri p'intèj: divièrsis còlpis ju tira vjers il font: si ti vas p'in ju, ti'u jodaràs, chej. Ma cuant chi ti saràs lasù tal dols mont, i speri ch ti mi metis in mìns d'àltris: basta; di dìsiti di pì no soj pront. Da chì, di sbiègu mi deva ocjàdis; mi'a vuardàt, e dop'un puc i vùj 'la sbasàt e'l rest cun ch'altr'ànimis infangàdis. E'l duca a mi: "Pì nol vegnarà sveàt di ca dal sun da l'angèlica tromba, cuant ca vegnarà l'ostìl potestàt: ogn'un'l riodarà la puòra tomba, su'l cjolarà la so cjar e figura, e'l sintarà chel che sempri'l rimbòmba." I vin trapasàt sta spòrcja mistùra di ombrènis e plòja, zint mondi plan, tocjànt un puc da la vita futura: sì ch'jò i'ài dit: "Mestri, scjù turmìns ca'an, cresarànu dopo la gran sentènsa o saran' pi pìsui o si scjaldaràn?" E luj a mi: "Tòrna ta la to siensa, ca vòu, cuant che la roba è pi perfèta, che pì si sint'l ben, ma èncja'l mal s'intensa.[21] Dut che chista zinìa maladèta in vera perfesiòn maj pì no zaràn, di cà pi che di là l'èsi al spèta." Atòr di che stràda sin zùs man a man, parlànt tant di pì di chel ch'jo i'ài dita; e'I sin rivàs 'ndulà ca è pi malàn: e Pluto, il gran nemìc, 'lè chì cal sta. Cjànt Siètim "Papè Satàn, papè Satàn, aleppi!" [22] 'la tacàt Pluto cu la so vòus ràuca; e chel omp gentìl che tant al sa, e pì, par dami cunfuàrt a mi'à dita: "Ven ca, no vej pòura, che par cuànt che lùj'l provi, di lasà sta riva no n'impedirà." Alòra, voltàt vièrs chel dal sglònf làvri, a ghi'à dita: "Lupo maladèt, tas su: cu la to ràbia rosèiti pur dentri. A no è sensa razon chi zin chì jù: cussì lè volùt ta l'alt, 'ndà che Michèl si'à vendicàt di che ribeliòn la sù." Coma velis sglonfàdis da vintusèl a còlin spleasàdis cuant cal cola l'àrbul, sì è colada'n cjera sta bestia crudèl. E sin rivàs tal orli dal cuàrt sìrcul entrànt sempri pì ta la riva dulìnt ca 'nsàca dut'l mal dal mont, grant e pìsul. Ahi gjustìsia di Dìu! Cuj tègnia'n mint i nòufs patimìns e dolòus ch'i'ài jodut? parsè nustra colpa punì cussì a'ntint? Coma ca fa l'ònda là sul Charibdùt ca si romp cun che ca ven da l'altri mar, cussì convièn che chi la zent ‘fedi un zirùt. Che chì'èra pì zent dal solit, era clar; d'una banda e dal'altra, sigànt fuàrt, a remenàvin pèis cul pet muscular.[23] Si sbatevin in tor, e sintìnt tuart, ogn'un si ziràva e voltava'n davòu, sigànt: "Parsè tèntu?" e "Parsè no, stuàrt!" A si ziràvin lì ch'èra puc claròu da ogni man pa la banda opòsta e via cul sigà nojòus, sens'eròu; alòra si voltavìn, sensa sosta, pal so miès sìrcul ta che altra giòstra. E jò, cul còu cal steva mal e basta, i'ài dita: "Maestro, fami ‘ na mostra di che zent ch'è chì: sonu dùcjus clerics chej tonsuràs a la nùstra sinistra?" E luj a mi: "Dùcjus' son stas stràbics di mìns cussì tant in ta la so vita, che spèsis bunis no fèvin[24], scjù lambìcs. A vègnin za ben bajàs," a la dita, "cuant ca rìvin in taj doj puns dal sìrcul 'ndà che colpa contraria a ju smìsta. Chìscj'èrin prèdis, che di tèt pelòus sul cjaf non d'àn, com'pur pàpis e cardinài, che crumìrus a èrin, e no'n pìsul. E 'lòra jò: "Maestro, tra chiscju tài jò i varès da cognòsi qualchidùn di chej ca si son infangàs di scju mài." E luj: "Pensèjs strans ti'as, ogni un: la vita 'gnorànta ca ju'a tant sporcjàs pài cognosìns 'son adès di colòu brùn. Par sèmpri a continuaràn a fa fracàs: chiscjus[25] fòu a vegnaràn dal sepùlcri cul pùj sieràt, e'i altrìs cuj cjàfs spelàs. Il mal dà e il mal tègni il mont pùlcri a ghi'à cjòlt, e menàs ta sta barùfa: sèdin se ca sèdin, jò'i no ju 'mpùlcri.[26] Adès ti jòs, fiòl me, ca no fan mufa i bèns metùs in man da la Furtuna, di lotà paj cuàj la zent maj si stùfa; pars'che dut l'òru ca lè sot la luna, e ca lè za stat, a'chist'ànimi' stràchis a no ghi zovarès, nèncja a una." "Maestri," i ghi'ài dit, adès ti mi dìsis: "chìsta Furtuna che tu ti'as minsonàt, se ch'è, ch'i bèns dal mont'a'a ta li grìnfis?" E luj: "Puòri creaturis, cuànt stonàt chi vejs--cuant'ignoransa--e chist v'ufìnt! Adès capìs ben il me significàt. Chel che dut'l savèj a la sempri prezìnt, la fat i cjelis e ghi'a dat la guida, sì ch'ogni part t'ogni part a va splendìnt, e la lus par dut compaj a l'afìda; cussì cu la roba bjèla d'ogni dì: al vou ca vegni in tal mòut spartida che ferma li no resti sempri, di dì'n dì; ma che da zent a zent e sanc a sanc sensa l'impedimìnt dal omp a zedi. Pars'che la zent va su e ju, flanc a flanc, seguìnt da la Furtuna il judìsi, che platàt 'lè coma bisàta tal fanc. No è contrast fra ic e'l vustri cognòsi: chìsta a prejòt, gjùdica, e proseguìs a regnà; pur altri dìos a fan cussì. Li so permutasiòns a non'an pausis: la necesitàt la fa cori a fuàrt, sì spes son zens ca si càmbin, e tàntis. Chìst'è che ca risèif sempri tant tuàrt, pur da chej ca varèsin da plaudìla; ghi dan colpa, lòu, cun vòus ch'a dal stuàrt; Ma ic è cuj beàs; colpa non dè là: cul'altri prin' creatùris contenta, a si la got a zirà la so rodèla. Adès zin ju la che la pietàt aumènta; za còla ogni stela ch'in su zèva cuànt ch'jò mi soj mot, e'l pi stà lè vietàt." Zùs i'sìn atòr dal sìrcul; li si jodèva una font ca bolèva e colàva in ta un fosàl che da li'l vegnèva. Lì l'aga scura tant si remenàva; e nu, seguìnt che onda cjalinòsa, jù sin zus, par troj che'n banda'l menàva. Styx si clama sta zona paludòsa; chì a'ven sta puora rojùta, vignìnt jù al piè di sta riva grisa e pietòsa. E jò, chi èri chì vuardàvi fis la jù, i'ài jodùt zent fangàda ta chel pantàn; nus e cul musu lunc a èrin duciu. Chìscjus si malmenàvin cu la man e cul cjaf e cul pet e èncja cuj piè, e a si sbranàvin cuj dincj, plan a plan. Alòra'l bon mestri: "Caro fiol, chi'è l'anima di ognun vinsùt da l'ira; j'vuèj pur che tu t'vègnis a crodi che sot da l'aga a è zent ca suspira e fa bulì chist'aga fin parzòra coma che'l vul'ti dis, la cal zira. Dal fangu'n dit:"Vìlis i'èrin na vòra ta l'aria dolsa che'l soreli'l legrìs, roseàs dentri da rabia e malòra. ‘Dès 'sin chì malcontèns ta scju fangus grìs. Chist'ìn[27] a lu gorgolèin scju puòrs brùs che cun clar'peràula no ti lu sintìs." ‘Si da stu cragnòus di pos via i'sìn zus. tegnìnsi tra la riva secja e'l mjès' e vuardànt chej che sta melma'ghi da singlùs: al piè d'una tòr sin rivàs dop'un piès. Cjànt Otàf Jo'i dis, continuànt, che amòndi prima chi rivàsin al piè di che alta tòr i nustri vuj èrin za zus insìma, 'nta che do flamùtis chi ghi vèvin jodùt 'ntòr e n'altra che da lontàn feva sen: se fadìja a cjòighi'l vuli d'intòr! Jò mi soj voltàt al mar di dut l'inzèn: i'ai dit: "Chist'sel dìsja, e se cal rispùnt l'àltri fòuc, e cuj l'èse ca lu mantèn?" E luj a mi: "In ta l'onda sporcja, smunt, za ti podis jòdi chel ca si spèta, se'l fàngu fumòus no lu plàta, apùnt." Fil 'no la maj pocàt da se saèta, ca corès via pa l'aria finùta com'ch'jò'i'ai jodùt ‘na nàf pisulùta vignì par àga vjèrs nu, sta navùta, governàda da soltànt un galeòt, cal sigàva: "T'sòs chì, anima brùta!" "Flegiàs, Flegiàs, nosta fa tant'l simiòt, a la dita il me siòr," chista volta: ti ni'as doma pasànt ta stu casòt." Coma chel che il grant ingàn al scòlta, ca ghi'è stat fat, e dopo lè malcontènt, cussì Flegiàs: rabia'n davèva tanta.[28] Il me duca a lè 'lòr zut in barcja, atènt che jò dopo di luj i vi zes dentri; e plena 'èra doma cun me presènt. A bordo sin entràs, cun me al centri, e a zèva seànt la prua antica tal aga tant di pì sinò cun àltri. Cuànt che la palùt muàrta i pasàvin ca, davànt di me si'è metùt un di fangu plen e là dit: "Prin da l'ora, se fatu ca?" E jò a luj: "Jò no rèsti, èncja si ven; e tu cuj sotu, chi ti sos cussì brut?" E luj: "Soj un che dal plànsi no si ten." E jò a luj: "Cul plànsi e pur cul lut, spirit maladèt ti sos, ta scju ledàns. Ti cognòs, èncja si ti sos spòrc par dut." Alòr'l schifòus la pojàt sul lèn li mans, ma'l Mestri, necuarzùt, jù a la pocàt, dizìnt: "Va ju di chì cun chej altri cjàns!" Subit dopo, il cuèl a mi'à imbrasàt, e busàt, dizìnt: "Ti sos plen di sdègnu; beàda ic[29] che par te a si'à' ncintàt! Chel li tal mont 'lè stat plen di orgòliu; bontàt non dè ch'ornamènti'l so recuàrt: par chel stu danàt 'lè tant furiòus ca jù. 'Ndè tancjus lasù adès ca fan riguàrt, che chì a stan fazìnt doma pursitès, lasànt di se stes un pensà brut e fuàrt." E jò: "Mestri, se chi mi la godarès a jòdilu a tufàsi ta sta mèlma, prima di bandonà stu lac nualtri' stes." E luj a mi: "Pi'n davànt ca si rema e ca si jòt, e pì ti saràs pasùt: a'è miej chi ti ti gòdis chista bràma." Subit dopo, il grant turmìnt i'ai jodùt ca'a fat di luj chista cragnòsa zent. che Diu 'ncjamò i lodi e ringràsi dut! Ducjus a sigàvin: "A Filìpo Arzènt!" E stu puòr disgrasiàt di spirt fiorentìn se stes si roseàva, chel sacramènt. Chi lu vin lasàt; altri no vi dizìn; ma ta l'orèlis i'ai sintùt'n rumou che mi'à costrèt a vuardà fis la chi zèvin. Il bon mestri a la dit: "Adès, fiòl me, si visìna la sitàt dal non di Dit, cu la so seria zent, che sì tanta'n dè." E jò: "Mestri, li so moschèis, si'ai capìt, là in ta la val i pol za ben jòdi; ròsis coma il fòuc a son, i soj pròpit sigùr." E luj a mi'a dit: "Ben ti pos cròdi che l'etèrno brusà li mostra ròsis, come che ta st'infièr tu ti pos jòdi. Nu pur sin rivàs dèntri ta li fòsis ca circòndin che cjèra sconsolàda: dut di fièr pareva ca fòsin fatis. Dopo vèighi fat na granda ziràda, i sin rivàs 'ndulà che chel dal timòn "Vegnèit fòu," la sigàt, "chì è l'entràda." Jò in daj jodùs pi di mil tal puartòn, plovùs dal cjèlo, che rabiòus dizèvin: "Stu chi nol somèa muàrt; parsè razòn l'èse ca 'ndulà che ducjus muàrs i sin?" E il me bon maestri a ghi'à fat sen di volèighi parlà, sensa me visìn. Alòr'àn calàt un puc l'àlis, dal plen, e'àn dita: "Ven tu, besòu, sensa chel ca si'a 'zardàt a entrà ta stu terèn. Cal torni besòu, chel màt, la dal cancèl; cal provi, sal sa; che tu chì ti restaràs chi ti lu'as compagnàt ta sì scur stradèl." Pensa ben, letòu, se jò mi sconfortàs al sun di che peràulis maladètis, che pòura i'vèvi di restà fra'i danàs. Caro'l me duce, che pì di voltis sièt ti mi'as tegnùt tant cont e liberàt da gran 'dificultàs, c'an d'èra tàntis, nòsta lasàmi," j'ài dit, "cussì disfàt; e se'l pasà pì'n davànt a ni'è proibìt, tornàn in davòu pal troj ca ni'a partàt." E chel siòr che fin chì mi vèva 'sistìt, a mi'a dit: "Nòsta tèmi, che il nustri pas nisùn pol cjòinilu: da tal a ni'è dat. Ma stàmi atènt, e'l spirit strac chi ti'às, tènlu su e nudrìs'lu di bon sperà che jò no ti lasarài ta stu mont bàs." Cussì'l va, e besòu i soj li ca l'èra il me dols pàri, e jò'i resti'n forsi, che'l si e'l no tal cjàf a mi fèvin guèra. Luj l'èra lontàn par ch'jò lu sintèsi, ma luj la cun lou tant a lunc no lè stat: ogn'un dentri lè svelt tornàt a mètisi. I nustri 'versàris li puàrtis ghi'àn sieràt in mus'al me siòr, che fòu lè restàt, e vièrs me lè vegnùt, cun pas moderàt. Cuj vùj par cjèra e li sèjs che mostràt no vèvin baldànsa 'la dit suspirànt: "Fòu da sti puòri cjàsis mi'an sieràt." E a nu: "Tu, parsè chi m'ìriti tant, nosta vej pòura, che jò'i vins sta prova, che lòu dentri a lòtin tant, nonostànt. Sta so tracotànsa no è miga nova; za làn usàda ta puàrta pì nota[30], ch'èncja 'des, sensa cjadenàs a zova.[31] Insìma d'ic ti jòs la scrita muarta:[32] e za da chi di ic 'va jù la riva, pasànt par chej cìrcui sensa na scorta, un tal che par luj dut vièrt' a ni vegnèva. Cjànt Nonu Chel colòu che viltàt di fòu mi'à tocjàt jodìnt il me duca tornà in davòu, pì tost dentri di luj a si'à ritiràt.[33] Si'è fermàt a colp, com'un cal sint rumòu, parsè che'l vùli nol mena tant'n davànt tal scùr e calìgu di grant spesòu. "E pur a nu ni tòcja vinsi lotànt," 'la tacàt luj, "si no...Tal[34] si'à ufrìt: Oh, ch'àltri al rivàs i vorès cussì tant!" J'ài ben jodùt com'ca la platàt subit il scuminsià cun l'altri ca la dita, ma divièrs di chel che prima'l veva dit; Ma la pòura no là podùt evità, parsè ch'jò'i gh'devi a la peràula rota pì pèjs si no a ches che dop' là dita. "In tal font di chista conca puarèta, no vègnia maj jù nisùn dal prin scjalìn che par pèna'l sperà a ghi si sgrèta?" Cussì ghi'ài domandàt; ; e luj: "Mo jodìn," 'la dit: "no capita spes che un di nu al cjamìni la 'ndulà che nu i zin. N'altra volta, lè pur ver, soj vegnùt ch'jù, scongiuràt da la Eritòn, che strìa, che taj cuàrps a riclama i spirs da la sù. Da puc mi'èri da la cjàr liberàt via, che ic mi'a fat entrà dentri di chel mur, par cjòighi un spirt dal sercli di Giudèja. Chel a lè il post pì bas e il pì scur, e'l pì lontàn dal cjèl che dut al zira: i'saj ben'l percòrs; però ti fa sigùr. Chista palùt, che'l grant spusà a spira, a circonda sta dolorosa sitàt 'ndà chi no entrarìn pì sensa ira. Di pì là dit, ma in mins no mi'è restat, parsè che'l vuli a si'èra za voltàt e che tòr da la pica ruvìnt vuardàt, 'nda ca si son alsàdis dut un trat tre infernal' fùriis di sanc tinzùdis; che forma feminil a vèvin,e l'àt; 'nglusàdis a'èrin d'ìdris bjèlis verdis cun madràs invènsi di cjavièj, e sbis, ca sbuzigàvin ta che frons tant fièris. E luj, che ben al cognosèva sti sèrvis di che regina che tant'a lagrimèa,[35] "Vuarda," a la dita, "sti belvis d'Erìnis. Chist'a sinistra'è la Megerèa; chè che a destra a plàns a è Alèt; tal mjès," 'la finìt, "a'è Tesifonèa." Cul'òngulis a si sgrifàvin il pet; sbatevìn li mans e a sigàvin si alt che par timòu mi soj strinzùt al poèt. "Medusa' ven ben, e lu farìn di smalt," a dizèvin sti striis vuardànt a bas: "maladèt chel Teseo, e'l so asàlt." "Vòltiti'n davòu e ten i vuj sjeràs; che se'l Gorgon si mostràs e tu t'lu jodès, tornà no si pod'rès pi taj nustri pas." [36] Cussì la dita'l maestro; e luj stes mi'a voltàt, e no ghi'an bastàt li me mans, ma'nglusàt mi'a cu li so mans li mes. O vuàltris la chi vejs i intelès sans, amiràit la dutrìna ca s'infonda sot il velàn daj vers chi stejs lezìnt e strans. Za'l vegnèva su par sta sporcja d'onda un gran fracàs di rumòu, plen di spavìnt, che tremà'l feva ogni una sponda; no l'era stat fat d'altri che da un vint impetòus, par via di contrar'pasiòns, cal ferìs il bosc e, zint cussì fazìnt, braghis al romp e sbat via cun st'asiòns; cuant'àriis ca si dà, zint via polvaròus, fazìnt scjampà bestis e pastòus daj mons. I vuj mi'à vièrt e dita: "Adès ti vòus indresà i vuj vjers che spluma'ntica par la via, la che'l fun lè pi sindiòus." Coma rànis cuant ca jòdin madràs ca o la, da l'àga a sparìsin dutis e ta la cjera a si van a platà; sì jodùt i'ai tant'ànimis distrùtis scjampà via di front di un che cul pas al pasàva'l Styx cu li plantis sùtis. Di tor dal cjaf a si cjolèva chel gras calìgu, la man sinistra spes davant; altri a non d'era ca lu disturbàs. Da la sù, si sà, l'era vegnùt stu sant; voltàt mi soj al mestri, ca mi'à fat sen chi stes cujèt e chi mi inchinàs tant. Ahi cuant ca mi parèva plen di disdèn! a la puàrta lè vegnùt; cun che bachèta 'la vjerta, coma ca no ves vut ritèn. "O cjasàs dal bon cjel, zent maladèta," a la dit luj ta l'orìbil entrada, "'ndulà'i cjolèisu sta' rogànsa bruta? Parsè puntà cuntra chel che l'alt'l manda, il fin dal cuàl nol pol maj vignì fermàt, e che'a vòltis pi dolòu 'ncjamò vi da? Se zòvia sbati'l cjaf cuntri'l destinàt? Chel Cèrber vustri, ch'ognun'l recuàrda, a lè 'ncjamò'n barba e gola ben spelàt." Dopo a si'à voltàt vièrs la strada lorda, sensa fani motu, ma dut someànt a un'òmp che ben altri robis al vuàrda che chel di che zent ca ghi sta li davànt; e nu'i vin movùt i piè vièrs la cjera, sintìnsi sigùrs dopo chel parlà sant. Lì i sin entràs sensa rabia o guèra; e jò, chi vevi propit tanta gola di jodi se che tal fortèsa a sjèra, apèna entràt, i'ai vuardàt ca e la; e a ogni man jodùt i'ai un gran prat che ne dolòu ne grant turmìnt al cèla. Coma che al Arli dal Rodàn stagnàt, e coma a Pola, visìn dal Cjarnàr, lì che l'Italia'a'l so cunfìn bagnàt, dut a lè doventàt un gran sepulcràr. cussì a era chì ta dut'li bandis, doma che chì a l'era tant pi amàr; di tòmbis e flamis'n d'era tantis, e ogni tomba li flamis' bruzàvin, si che'l fièr l'era mol e pront paj fabris. Ducju i so cujèrtis a si vjerzèvin e mandàvin fou cussì pietòus lamèns, che daj puarès e ufindùs parèvin. E jò: "Maestro, cuj a sonu che zèns che, soteràdis dentri di che tombis, a si pol sinti ca son di dolòu plen's?" E luj a mi: "Chi'a son i eresiàrchis cuj so disèpuj di ogni stamp, e ben pì chi ti cròdis 'son li tòmbis càrghis. Chì simil cun simil sepelìt al ven, e i monumìns son pi e mancu cjals." Di zì a man destra ‘mi'à dopo fat sen; cussì sin pasàs tra i martìrs e i murs als. Cjànt Dècim Fòu via l'era 'dès inviàt par un viùt tra i murs da la cjera e i sepùlcris il me mestri, e jò davòu ghi soj zut. "O màsima virtùt, che par scjù serclis gris ti mi mènis," i'ai dit, "coma pur ti plas, pàrla e sodìsfa i me desidèris. Chej che'n ta sti tombis a son distiràs, si podarèsia jòdiu? Son za alsàs dùcj'i cujèrtis, e da nisùn badàs." E luj a mi: "Saràn dùcjus sieràs cuant che da Josefàt[37] chì'a tornaràn cun chej cuàrps che la su a son stas lasàs. Il so simitèri da sti bàndis a'an chej che cun Epicuro a son butàs, che l'ànima cul cuàrp muàrta a la fan.[38] Però a la domanda chi ti mi fas, chi dentri ti saràs subit sodisfat, coma pur il desideri chi ti mi tas." E jò: "Bon'l me duca, i ten scostàt da te il me còu, doma par dizi puc, e tu a chist'ti mi'as ben preparàt." "O tu Toscan che par la sitàt dal fòuc vif i ti vas cul parlà cussì onèst, resta pur còmut u'chi tal nustri lòuc. Dal to mòut di parlà a si capìs prest 'n ta cual nòbil paìs chi ti sos nasùt al cual forsi ghi soj stat masa molèst." Stu sun a le sùbit ben clar fòu vegnùt da na tomba, ma jò'i mi soj visinàt pauròus al duce me propit un bel puc. E luj a mi'à dit: "Sta fer; se atu fat? Jot la che Farinata' si'a alsàt su: ti lu jodaràs dut 'dès ca le levàt." Jò lu vevi za cuj me vuj fisàt su; e luj s'alsàva cul pet e cu la front coma chel che cul infièr 'la ves tant su. E svelt cu li so mans il duca, e pront, tra li tombis a mi'a pocàt vièrs luj dizìnt: "Di se chi ti ghi dis, ten ben cont. Rivàt a'piè da la so tomba, i so vuj fisàt mi'an, e dopo, alcuànt sdegnòus, a mi domanda: "I to parìns soni cuj?" Jò chi eri di ubidì desideròus nuja no ghi'ai platàt ma dut ghi'ai vjerzùt; alòra li sèjs a l'alsàt e la vòus; cuant orgòliu cuntra me ca'an metùt," a la dit, "e cuntra i mes e la me part; si che do vòltis ju'ai mandàs fòu dal dut." "Butàs fòu si, ma son tornàs d'ogni part," ghi'ai dit, "l'una e l'altra volta; ma i vustris a no'an ben capìt che art." A chistu punt, da la tomba scujèrta a si'à fat jodi d'altri spirt la musa:[39] in zenòli a l'era, visìn d'ombr'alta. In ziru 'la vuardàt, cun aria curiosa d'un cal voleva jòdi si'eri besòu; e dopo vej cunsumàt il curiosà, planzìnt 'la dita: "Se tal neri dolòu di sta prezòn ti vas par altèsa di inzèn, me fì'n dulà ca lè? L'àtu lasàt fòu?" E jò a luj: " Dut di besòu i no ven: chel cal speta là, par chì a mi mena, che forsi'l vustri Guido'l veva'n disdèn." Se cal dizeva e la so gran pena mi vèvin za'l non di stu chi sugerìt; ma la risposta' era cussì plena. A colp levàt a la sigàt: "Se'àtu dit? Dis su! A la vut? No l'ese pi'n vita? 'L dols lumìn daj so vuj nol ven pi ferìt?" Cuant ca si ha rindùt cont dal esità che jò'i fevi prima di rispundighi, lè colàt jù lì che par sempri'l resta.[40] Ma chel'altri dal còu grant, sul se chi ghi vevi dita lè restàt, cul stes aspièt, sensa mòtu, roba da no cròdighi; e lè subit tornàt ta chel prin sogjèt, "Se lòu a son bòjs," la dit, "di tornà, chel a mi da pi turmìnt di chistu jèt. Un sincuànta vòltis s'jodarà 'mpià la musa di che sjòra che chi a regna,[41] che ti savaràs cuant pejs ca la'l tornà. E se maj il mont dols a ti impegna, dìzmi: "Parsè sonu sempri sì spietàs cuntra i mes in ta ogni so làgna?" Alòr' jò a luj: "Il turmìnt e'l grant fracàs ca ha fat l'Arbia in ros coloràda, propit cussì a fan fa taj nustri palàs." Vint scjasàt'l cjaf e dat na suspiràda, "U chi no soj stat doma jò," 'la dit; "cun razòn cuj altris' soj zut in strada. Ma doma jò soj stat, là ca'a sufrìt ogn'un pal mal da la puòra Firensa, chel che tant a la lotàt pal so dirìt." "Pal riposà da la vustra simìnsa," i lu'ai preàt, "Sclarìmi chel dùbit cal ten duta 'ngropàda la me siènsa. I sint chi sèjs bon d'jòdi, si'ai ben capìt, se che'l timp'l varà cun luj'n davànt ma il presìnt no lu cognosèis subit." "Nu jodìn, com'chel che d'lùstri non da tant, li ròbis," 'la dit, "ca ni son lontànis; ch'tant 'ncjamò'l risplènt'l duce pì grant. Pì si visìnin o'a son, pì son vànis pal nustri 'ntelèt, e s'altri nol ven, nuja'i savìn da li ròbis umanis. Però ti pos capì chi no vìn l'inzèn di podèj cognòsi pi lontan di chel punt cuant che il futur al finirà in plen. Alòra, coma par me colpa compùnt, i'ai dit: "Dizèighi dùncja a chel colàt che'l so frùt a l'è cuj vifs 'ncjamò cungiùnt; e se puc fa al rispùndi mut 'soj stat, fèighi savèj chi lu'ai fat belzà pensànt tal mòut sbaliàt chi mi vejs puc fa spiegàt." E za'l me mestri mi zeva clamànt; che jò'i ghi'ai preàt al spirit pi a man cal dizès cun cuj ca l'era li'n davànt. Mi'à dit: "Soj chi, lì che pi di mil a stan: che dentri a lè il secònt Federic, e'l Cardinal; i'altris u lì ju lasàn." Si ha pojàt jù, e jò vjers l'antic poeta i'ai voltàt i pas, ripensànt a chel parlà ca mi era parùt nemìc. Si'à movùt; e dopo, cussì seguitànt a mi'a dit: "Parsè sotu cussì smarìt?" E jò i ghi'ai ben rispundùt, zint in davànt. "Ten cont di se che la to mins a'a capìt cuntra di te," chel saviu mi'à comandàt. "Adès speta chi," a la alsat il dèit: "Cuant che'n fron dal dols raj ti saràs rivàt di chè[42] che'l bjel vuli a'a che al jòt dut, da ic t'savaràs la chi ti sos aviàt." Un puc dopo, l'piè a sinistra 'la metùt: i'vin lasàt'l mur e sin zus vièrs il mjès par un troj che una val al ferìva ca mandàva fin la sù un brut spusès. Cjànt Undicèsin In tal òrli di un rivòn alt e salvàdi, plen in ziru di gran pièris spacàdis, scjàps pi crudèj i sin rivàs a jòdi; e chi'n ta che orìbilis soflàdis da la pusa che'l buròn su al buta, i vin jodùt da visìn tra' i cujèrtis chel d'un gran sepùlcri cun su sta scrita chi: "Anastasio papa jò'i protès, giavàt da Fotin da la via dreta." "Prima di zi jù, da spetà i varèsin adès par abituà un ninìn'l nustri nas al trist odòu; dopo pì no 'mpuartarès." [43] Cussì'l mestri; e jò: "Sarìn compensàs," i'ghi'ài dit, "sercjànt che'l timp 'nol pàsi pjerdùt." E luj: "Coma me pensàt ti'as." "Fjòl me, in fra scju claps 'son da notàsi," alòra a la tacàt, "tre sirculùs ca si ristrìnzin cul pi sprofondàsi. Son ducjùs plens di spirs maladès e brus; ma par ch'in jù ti basti dom'la vista, capìs com'e parsè ca son sì stinzùs. D'ogni malìsia ch'òdiu in cjèl 'acuìsta,[44] a'a coma fin l'ingjùria, e ogni fin tal, par fuàrsa o imbròj, zent mal a fa sta. Ma parsè ch'l'imbròj lè dom'dal'omp mal, a Diu tant ghi displàs, che par chel sot i'imbrojòns a stan patìnt dolòu fatàl. Daj violèns'l prin sercli lè plen, i cròt; ma pars'che vjolèns si'è vièrs tre persònis,[45] in tre ziròns lè dividùt, cussì lu jot. Si pol a Dio, a se, e ai altris fa'i fuàrsa; a lòu, i dis, e a ròbis sos, coma chi ti capiràs da se chi dis. Muàrt violènta e ferì pì ca si pos al pròsin si ghi da, e al so avèj ruvìnis, incèndios e un robà 'l' ingròs; cussì i sasìns o chej ca son crudèj, chej ca guàstin o fan preda, tormentàs tal prin ziròn saran ducjùs par intèj. Da se stes pòsin i òmis vignì copàs o danegjà'i so bens, però tal secònt zir nol val'l pentìsi di scjù danàs, no 'mpuàrta coma ca si prìvin dal mont, o zùjn di azàrt e pjèrdin se ca'an, o'a plànzin là che'l spirt'l varès d'èsi gjocònt.[46] Si pol pur Diu opòni, grant malàn, maledìzilu o pur negàlu cul còu, dizìnt: di bontàt so tal mont s'jòt invàn; ma al sigilèa il ziròn minòu cul so sen tant Sodoma che Caorsa,[47] e chel cal bestema Diu dentri e fòu. L'imbrojà, cal bèca ogn'una cosiènsa, l'omp usà'l pol'n ta chel ch'in luj si fìda coma ta chel che di fidàsi nol àusa. Chista maniera di trufà a juda a copà'l vincul dal amòu natural; dùncja tal sircul secont a si 'nnida l'ipocrisia, il lusingà, encja'l robà, magiis, falsitàs, rufianà, simonìa, baratà e altri mal. L'altra maniera l'amòu a fa ruvinà: chel naturàl e chel che'n pì si zonta,[48] cal crèa che fede speciàl e buna; par ultin, tal sircul minòu, la cal sta il centri dal'universo e Dit pur, ogn'un cal tradìs brusàt sempri al resta." E jò: "Mestri, amòndi clar e sigùr lè il to razonà, e ben ti fas clar stu buròn e il popul cal ten tant dur. Ma dismi: chej di chel fàngu paludàr, cal mena'l vint e che la ploja a bat e ca s'incùntrin cun parlà tant amàr. Parsè no dentri ta la ròsa sitàt a vègnini, se Dio'l vòu, sì punìs? e si no, parsè l'àja ognun li butàt? E luj a mi: "Il devià tant a mi stupìs," 'la dit, "dal to inzèn di la ca l'èra; che la to mins a'è t'altri, ben lu capìs. Àtu ben presìnt che sesiòn intèra 'ndulà che la to Etica a trata di che tre robis[49] ch'al Alt 'ghi fan guera: incontinènsa, malìsia, e mata bestialitàt? E com'l'incontinènsa Diu manc'ufìnt e mancu colpa'a parta? Si ti consìderis ben sta sentènsa, e se i ti tens in mins cuj'ca son chej che lasù di fòu a fan penitènsa, t'jòs che scjù traditòus volentèj a làsin, e parsè cun puc fastìdi la divin'vendèta' a usa i so marcèj. "O sorèl' chi ti sànis ogni mal jòdi, ti mi contèntis tant cuànt chi ti sòlvis, com'cuànt che, no savìnt, dubità i pòdi. Encjamò'n davòu i vuèi chi ti tòrnis." i'ài dit, "la 'ndulà ch'usùria'a ufìnt --ti'às dit--la divin'bontàt, e'l grop t'dìsfis." "Filosofia," mi'à dit, "se ben s'intìnt, a no considera doma una part, com'ch'la natura a cjòi la so curìnt dal'intelèt divìn e da la so art; e se ben la to Fisica i ti jòs, al'inìsi ti notaràs, sensa tuàrt, che la vustr'art, la natura, cuànt ca pos, a seguìs, com'che'l mestri al fa'l student; a Diu vustr'art'a è com'che gnèsa ghi fos. Da chisti dos, se tu i ti'as presènt la Genesi dal prinsìpit, a convièn ch'è mièj tacà a vivi e 'vansà la zent; e parsè ch'usùria altra via'a ten, tant natura che chè ca ghi sta davòu a disprèsa, e t'altri a spera in ben[50]. Ma seguìsmi, che di chì i'ai gust zì fòu; che i Pes a slìtin su ta l'orizònt, e l'Orsa di sta su cul Coru a vòu, e al scjalìn là'n davànt ghi fin front. Cjànt Dodicèsin L'er'l post alpìn 'ndulà che'l zì'ù pal rivòn si podeva e, pa l'altri che lì l'era,[51] d'jòdi ogn'ùn'l veva pour'e causiòn. Com'che tal flanc'è frana intera che di ca da Trent l'Adige a'a sbatùt, o par taramòt o par mal sostèn di cjera, che d'insìma dal mont, 'ndà ca si'à movùt, fin a bas a'è la rocja frantumàda, si che da lasù nisùn'l sarès vegnùt; cussì'l buròn cu la so bruta strada; e'n tal orli di chel turmìnt di rocja l'infàm bestia[52] di Cret'era pojàda che concepìd'era da la fals'vacja; e cuant ca ni'à jodùt, se stes si'à muardùt, com'chel ch'dentri 'la la rabia'n clòcja. Il me sàviu la sigàt vjers chel brut: "Cròjtu tu che chì'l sedi'l duce d'Atèn,[53] chel ch'tal mont la muàrt ti'a dat e chi metùt? Via di chì, bestia: che chel che chì'l ven no lè stat amaestràt da la to sòu[54] ma'l ven par jòdi'l vustri sufrì'n plen." Coma chel toru cal ven lasàt zi fòu al stes timp ca ghi'è stat dat il colp mortal, saltùs al fa ma nol sa se cal vòu, cussì'l Minotaur jodùt i'ai, cul stes mal; ma chel, atènt, a la sigàt: "Cor tal pas: mentri ca lè in furia, a'è mjèi tacà'l cal." Alòr paj pieròns vin tacàt a zi'n bas, stint atèns, parsè che spès si movèvin cuant che pèjs nòufs su a ghi vegnèvin pojàs.[55] "Pènsitu," 'la dit mentri ch'in jù i zèvin, "forsi a sta ruvìna ca'a da vuardiàn l'ira, chi'ai domàt, di chel mòstru Cretìn? Capìs chistu: cuant che, za a'è cuàlchi àn, che jò'i soj vegnùt ta stu bas infièr, sti ròcis no vèvin 'ncjamò fat stu dan; ma sigùr lè che puc prima, lè pur ver, cal vegnès chel tal[56] che sì gran preda a ghi'à cjolt a Dit ta chel sìrcul primièr, da dut intòr la val spòrcja e fonda, a'a tremàt si ch'jò i'ai pensàt che'l univèrs al sintìs amòu, pal cual lè chel che vònda al crot ch'al càos il mont spes ghi va vièrs; e a chistu punt chista ròcja vècja a'è rodolàda jù in sens invièrs. Ma vuàrda la jù a val, ca s'jòt èncja chel grant flun di sànc in tal cual al bulìs chel che di violènsa'l altri a si màcja." O vòja vuàrba e fùriis màtis che tant 'ni sprònin ta sta vita curta, e tal'altra ogni danàt tant'l surfrìs! 'Na gran fòsa jodùt i'ai in arc stuàrta coma chè che dut'l plan a imbràsa second se che dit 'vèva la me scorta; e tra ic e'l piè dal rivòn, na fasa di centaurs 'filava, di frecis armàs com'che tal mont'usàvin zi a cjàsa. Jodìnt chi vegnèvin jù, si son fermàs e da la so fila'n tre fòu a son vignùs cun arcos e frecis belzà preparàs; e da lontàn'l prin'la sigàt: "Ta stu bus, par cual sufrì 'vegnèisu jù da lasù? Dizèit subit o vi còpi, intindùs?" Il mestri la dit: "Ghi rispundìn su a Chiròn, che visìn i jodìn luj stes: mal ti'a zut la vòja ch'lasù spes ven su." Dopo mi'à tocjàt e dita: "Chel lè Nès, che muàrt lè pa la bjèla Deianìra[57] e di se vendicàt si'a da se stes. E chel di mjès, che al pet a si mira, a lè'l gran Chiròn, che nudrìt 'la Achìl; l'altri lè Fol, ca lè stat sì plen d'ìra. Atòr da la fòsa a van a mil a mil, saetànt li ànimis vagabòndis ca tèntin d'bandonà l'orìbil asìl." Si sin visinàs a li fieri'snèlis:[58] Chiròn 'la cjòlt na frècia, e cul so cul la barba'l spartiva ta li mosèlis. Liberàt'l bocjòn dal barbòus ostàcul, a ghi'à dit ai so compàjs: "Sèjsu necuàrs che sè che chel'l tòcja'l mòuf ta stu sìrcul? Cussì no pòsin fa i piè dai muàrs." [59] E'l me bon duca, che za 'ghi'era al pet, li che'i doj èsis erin unìs fuàrs, 'la rispundùt: "Lè ben vif, e'a stu puarèt mostràighi a mi convièn la val scura: necesitàt chi ni custrìns, no'l dilèt." Lasàt l'alelùia par nustra cura, tal[60] a mi ha consegnàt chistu compit nòuf: no lè làri, ne jò anima làra. Ma par che virtùt pa la cual i dismòuf par chista strada salvàdia i me pas, dàni un daj tos, che adès no si mòuf, ca ni guidi al di la daj poscj' sanganàs e cal pàrti stu chi fin la insìma, ca no lè spirt ch'in'aria'l pol fa zvualasàs." Chiròn a si'a voltàt vièrs chej di prima e a Nes ghi'a dit: "Volta e guìdiu e protèziu se n'altri grup vi ferma." Sì ben compagnàs si sin movùs la jù lunc l'òrli dal lac cal bolèva dut ros, e i bulìs a sigàvin O Diu! Èrin sot fin ta li sejs ta stu pastròs; e'l gran Centauro la dit: "Chej son tiràns, che tal sanc e tal avèj a'an fat li sos. Chi a si lamèntin daj so crudèj dàns; chi lè Lesandro e Dionìsio'l fièr, ch'a Sicilia 'ghi'a dat tàncju brus ans.[61] E che front ca'a il pjel cussì ner, lè Assolin; e chel'altri ca lè blont, lè Ubìs daj Èstis che, lè propit ver, lè stat distudàt dal fiàstri su tal mont." Alòr m'soj voltat al Poet, ca la dit: "Chistu adès'ti'è prin e jo'i soj secont." [62] Puc pi'n davant'l Centaur'si'à 'nserìt in ta'na zent che fin ta la so gola, parev'che fòu vegnèsin da stu bulìt. 'N'òmbra'ni'a mostràt ta na banda sola, dizìnt: "Chel là 'la trafit tal grin di Diu chel còu che'l Tamis 'ncjamò nol mola." Dopo, zent ch'fòu dal flun, 'jodèvi la jù, il cjaf e dut il so pet a tegnèva, e di lòu, tàncjus i'ai podùt cognòsiu. Cussì, puc a puc, pì bas a si feva chel sanc, sì ca ghi scuetàva ben i piè; alòr 'ncja nu visìns dal pas 'si zeva. "Com'ch'da sta part pusìbil jòdi ti'è chel bulì che sempri al va calànt," la dit il Centaur, "ti'as di crodighi,eh?, da st'altra, puc a puc, si sta visinànt il so font, indulà , tènlu ben prezìnt, che che infàm di tirània a gemìs tant. La divin'gjustìsia cà a va spunzìnt chel Atila che'l mont la tant flagelàt, coma Pir e Sest; e'n eterno molzìnt il lagrimà, che'l bulì a ghi'a molàt, a Rinier da Cornet, a Rinier il Mat, che a li stradis tanta guera ghi'àn fat." [63] Dit chistu, si'à voltat e'l splàs ripasàt. Cjant Tredicèsin Nès no l'èra 'ncjamò par di là rivàt che nuàltris i sin entràs ta un bosc che da nèncja un troj a l'èra segnàt. Fuèjs vèrdis non d'èrin, ma di colòu fosc; nèncja bràghis lìsis, ma gropòsis; milùs non d'èra, ma bachètis cun tos'c: non d'an brùsis sì spinòsis e fìsis chej nemàj salvàdis ch'in òdiu a'an tra Cecina e Cornet[64] che cjèris còltis. Chi li brùtis Àrpis[65] il so nit a fan ca'an scorsàt da li Strofàdis i Trojàns cun'un avìs ca veva da rivàighi 'un gran dan. Cul'àlis largis e mùsis e cuèj umàns, sgrìnfis taj piè, e ta la pansa plùmis, a si lamèntin in ta chej àrbuj stràns. E'l bon mestri: "Prima che pì ti entris, capìs che 'dès ti sos tal secont ziròn," 'la tacàt a dìsmi: "e lì ti restis fin chi ti rìvis tal'orìbil savolòn:[66] però sta 'tent; lì ti jodaràs ròbis che pezu di se ca si crodarès a son." Da par dut parèv'ca vegnèsin lagnis, ma no jodèvin nisùn ca li fèva; fer soj restàt, cu l'idèis cunfundùdis. Ch'jò'i ves crodùt i crot che luj'l crodèva[67] che li vòus vegnèvin fòu da sti bràghis da zent che da nuàltris a si platàva. Ma'l mestri a la dita: "Se tu ti strònchis una da li frascjùtis che li a stan, i pensèjs chi ti'as 'vegnaràn dùcjus sclarìs." Alòr un puc davant i'ai slungjàt la man, e i'ai cjòlt da un grant àrbul na braguta; e'l tronc a la sigàt[68]: "Parsè stu dan?" Cuant che cujèrt'èra di scur sanc duta 'la dit di nòuf, "Parsè chi ti mi spàchis? Dal to spirt la pietàt èse dut' sùta? Sin stas òmis, e adès sin plàntis: la to man pi bùna stada a sarès èncja si fòsin stas ànimis di sbìsis." Coma che se un stec vert si brusarès ta na banda, l'altra gemì s'jodarès e l'alsàsi dal vint cjulà 'la farès, cussì da la rota stècja tal timp stes sanc e peràulis 'sghisàvin; e ic jù mi'è zuda; e jò fer, com'un ch'pòura'l vès. "Se luj'l ves crodùt prima di colà jù," il me sàviu a la dit, "puòr'ànima, chel che i'ai descrit tal me libri lasù, a no t'varès la man metùt insìma; ma mi'è fadìja capì coma chi ghi'ai fat fa roba me a me dura, e no doma. Ma 'nvènsi ch'luj'l tegni'l to venc curàt, dìsghi di te, che'l t'onòu'l rinfrèscji ta chel mont lasù cuant cal sarà tornàt. E'l tronc: "Il to dols dizi ben lu pèscji; no pos tàzi; speri ca no vi pèsi, parsè ch'un puc a razonà m'invìscji. Soj propit chel che li do clafs i vevi dal còu di Federic, e li'ai voltàdis sjerànt lì, vjerzìnt là, com'chi volèvi, e'l segrèt ghi'ài cjolt a cuàs'ducju'i òmis: fede ghi'ài partàt al glorious ufìsi, tant ch'àn sufrìt i me pols e durmidìs.[69] La trojùta[70[ che maj da chel ospìsi di Sèzar a ghi'a movùt i vuj putàns, muàrt comùn, e daj palàs dai grancj vìsi, a'a inflamàt cuntra di me ducjus cuàns; e i 'nflamàs a'an tant inflamàt August, che'i bièj onòus si son cambiàs in malàns. Il spirit me, par via di un spresànt gust, crodìnt che'l murì mi cjolès dal disdèn, ingjùst a mi'à fat cuntra di me just.[71] Par li radìs nòvis di chistu puòr len, vi zuri chi no soj maj sleàl stat al me sjòr, che d'onòu l'èra cussì plen. Cuant un di vu'n tal mont'l sarà tornàt, cal cunfuàrti la me memoria, ca sint encjamò il colp che l'invidia ghi'a dat." Tazùt a la, e dopo: "Al sta tazìnt," il poet mi'a dit; "no sta pièrdi il momènt; ma pàrlighi se cussì ti'as in mint." Alòr jò a luj: "I sarès pi content si chi t'ghi domandàs tu se ch'jo'i vorès; jo'i no pol: pietàt'mi fa sta malamènt!" Cussì 'la di nòuf tacàt: "Se l'omp'l fes di so volontàt se chi t'ghi domàndis, spirit incarceràt, gust a si varès si ti dizès com'che l'anima s'unìs a chiscju lens; e dìzini, si ti pos, se spirs da taj àrbuj a son maj partìs." Alòr fuàrt 'la soflàt il tronc, com'chi t'jòs, e convertìt chel vint ta sti peràulis: "Contàvi i pos se che ben i cognòs. Cuant ca partìsin l'ànimis feròcis d'indulà ca son stadis sradicàdis, tal sircul sièt da Minos 'son mandàdis. Còlin tal bosc, e no ta pars sielzùdis; ma la 'ndulà che furtuna 'ju tira, a bùtin com'blava ta li sedulis. Da frosc ogn'una'n len salvàdi a zira: l'Àrpis, che dopo'a si màngin li so fuèjs, a fan dolòu e dal dolòu fesùra. Coma l'altrisi i zàrin ta nustri salmis, ma nencj'una podarà rivistìla; ca no è just vej li ròbis ch'vin distrùtis. Chi li strasinarìn, e dentri ta la selva 'saràn i nustri cuàrps 'mpicjàs, ogn'un tal àrbul da la s'ombrèna crudela." [72] Nuàltris i'èrin 'ncjamò al tronc leàs, crodìnt ch'altri Piero al volès dìzini, cuant che surprindùs da'un grant rumòu 'sin stas, coma chel ch'in manièra sìmil vignì l'sìnt'l pursìt e la cjàsa dal so post, e'l sìnt da li bèstis e fràscjis'l grugnì. A stu punt, da la me sinistra, pitòst nus e scravagnàs doj a scjampàvin fuàrt, e tal bosc dut 'rompèvin, fazìnt batòst. Chel davànt 'la dit: "Ven chi, ven chi, O Muàrt!" E l'altri, ca parèva che màsa'l tardàs, al sigàva: "Lan, mancu sveltis in gran part li to gjàmbis 'èrin tal front daj Topàs." E cuant che forsi pì no gh'la podèva, luj e un barùt a si son ingropàs. Par davòu di luj il bosc s'implenìva di cagnis neris, bramosis e curìnt com'levrièris ch'un, cjasànt, al molàva. Ta chel ch'l'èra zut jù ghi'an metùt il dint, e a l'an sbranàt un toc a la volta, e via a'an partàt ogni toc dulìnt. Alòr par man mi'à cjapàt la me scorta e partàt là di chel sterp cal planzèva invàn par chel sanc di ogni part rota. "O Jàcu da Sant'Andrèa," al dizeva, "se ti àja zovàt usami da ripàr? La colpa a'è tò se'n vita a ardèva." Cuant che'l maestro ghi èra li visìn, clar gh'à dit: "Cuj èritu ch'par sti ferìdis ti sòflis cul sanc il doloròus cjarlàr?" Alòr luj: "O animis che rivàdis i sèjs a jòdi la strage imoràl da li me fràscjs da luj sbregàdis, cjolèilis su da chel bar cal sta sì mal. Jò'i soj da la sitàt che cul Batista[73] a'a cambiàt il prin paròn, e chel tal cu la so art sempri la farà trista, e sa no fos parsè che tal Punt Vecju di luj rest'encjamò un puc di vista, chej sitadìns che rifàta 'l'an dal jù su la sinìsa d'Àtila vansàda, varèsin dibànt fat lavorà ducju. E la me cjasa i'ai in fòrcja[74] cambiàda." Cjant Cuatordicèsim Si'com'che l'amòu dal me post di nàsita mi'à strinzùt, i'ai radunàt li ramàsis, e tornàdis a chel in fin di vita. Sùbit rivàs i sin la ca si spartìs il secònt ziròn dal ters, e indulà che dal Just s'jòdin li orìbilis ròdis.[75] Par ben mostrà li robis ca èrin là, dizaràj chi sin rivàs ta un gran prat ch'erba verda non davèva, nencja zala. Dal bosc doloròus'l prat lè ghirlandàt intòr, coma che'l bosc lè dal grant fosàt: chi tal'orli dal splas i pas 'vin fermàt. Par dut 'èra savolòn sut e 'nsacàt e'l post al someàva tant a chel che sot daj piè di Catòn l'èra stat pestàt.[76] O vendèta di Dio, se tant timòu che i ti ghi fas vignì a ognun cal les chel ca mi è stat manifestàt, altrichè! Tant'ànimis nudis i'ài jodùt, e ches in mòut miseràbil a planzèvin e ognun'parèva che'l stes sufrì'nol ves. Cers di lòu supìns a si distiràvin; altra zent si sintàva dut'atènta, e altris che che sempri si movèvin. Che zent ch'in ziru a zèva a'èra tanta, e mancu chè che sdrajàd'èr'al turmìnt, ma pì mal stèvin chej da la lengàta. Cun colà lent, su dut'l savolòn presìnt a plovèvin di fòuc làrgis faldis, coma di nèjf in ta àlpis sensa vint. Com'ch'Alesàndri in che bandis cjàldis dal'India 'la jodùt 'nsìma daj so fans[77] fin in cjèra flàmis a colà sàldis; par cuj si son metùs a scalpità ducj' cuans, luj e li so schjèris, par che'l vapòu si distudàs prim'ch'al altri al fes dans; cussì'l vegnèva ju l'eterno calòu; e'l savolòn l'impiàva com'lescja sot l'asàlin, e'l radoplàva'l dolòu. Sensa maj riposà a'èra l'intrescja da li puòri mans, che chej fòucs pì visìns via a scjasàvin--ch'arsùra frèscja. I'ai scuminsjàt: "Maestro, tu chi ti vins duti li robis, fòu che chej demòns fuàrs ch'vin jodùt al'entrà e ch'vin'ncjamò'n mins, Cuj l'èse'l grant ca par che nencj'si necuàrs dal fòuc, sdrajàt com'ch'lè e cul vuardà brut, ca no s'rint nencj'a la ploja, che tant'ars?" E chel stes che cont a si'a ben rindùt ch'jò ghi domandàvi al me duca di luj, 'la sigàt: "Vif e muàrt: il stes 'soj in dut. Se Gjove al straca'l so fàbri[78] da cuj tant infastidìt 'la cjòlt che saèta che scos mi'a com ca varès ognun daj èrcuj; o se luj'l stufa'i altris un 'la volta a Monzibièl ta la fusina nèra, sigànt ‘Bon Vulcan, ajùta, ajùta!', sì com'ca la fat ta la lota di Flegra,[79] e me cal saèti cun granda fuàrsa; a nol podarès vej vendèta 'legra." Alòr il me duce'la parlàt cun fuàrsa tant, ch'jò no lu vèvi cussì fuàrt sintùt: "O Capànio, 'n'se ca no s'indòlsa la to 'rogànsa, za ti sos tu punìt: nisun martìri, fòu da la to rabia, tegnarà'l to teròu di dolòu 'mplenìt." Dopo, a mi, pì serèn, 'la paràt via dizìnt: "chel li lè stat un daj sièt regnàns ch'an judàt Teb; e l'avùt, e a vej'l para via, Diu'n'disdèn, ch'lu crot causa daj so dans; ma, coma che jò'i ghi'ai dit, i so dispiès a no son par luj nèncja un puc malàns. Adès stami davòu, e i no volarès ch'ti metès i piè tal savolòn ardìnt; ma dentri tal bosc ten i piè stres." Tazìnt sin rivàs la ca zeva surgìnt un flumùt picinìn da la foresta; tant ros l'èra ch'oròu i zevi sintìnt. Com'che dal Bulicàm[80] 'ven fòu 'na ròjùta ch'in sèguit li pecjadòr 'si spartìsin, cussì tal savolòn 'zeva ic duta. Il so font e li dos bàndis a èrin fàtis di pièra, e pur sì i margins; par chel necuàrt m'soj che pal pas i zèvin. "Fra dut chel chi'ai volùt ch'ti tegnès a mins, dopo che nu'sin entràs pa la puàrta che ducj'pòsin pasà o zighi visìns, 'na roba ca no'a notàt la to vista, e ca varès di vèj, lè stu rìvul chi, che su di se'l distùd'ogni flamùta." Sti peràulis li a dìtis'l duce a mi; alòr jò l'ai preàt ca m'ingrandìs' il past, ch'la vòja l'èra za zut a 'ngrandìmi. "In mjès dal mar si pos cjatà un post guàst," 'la dit'alòra, "ca si clama Creta, ca veva un re cal tegneva'l mont cast. La vi'è na montagna ca è bondànta di àga e di fràscjis, cul non d'Ida; com'roba vecja a'è adès deserta. Rhea 'la sièlta com'na cuna fida par il so frutùt, e par platàlu dut sal planzèva, 'feva fa'n'urlàda. In tal mont un gran vecju lè stat jodùt cal ten li spàlis voltàdis vièrs l'Egjt, e Roma'l jòt, 'ndà che'l sperà 'la metùt. Il so cjaf a lè di òru fin finìt, e di pur arzènt 'son i so bras e pet, e di ram fin li che'l cuàrp a si divìt; da li'n jù dut l'è fat di fièr elèt, al di fou dal piè destri c'l'è di madòn; e'l sta ta chel pì che tal'altri dret. Duti li pars, fòu che l'oru, ròtis 'son da na fesùra ca gota lagrimis che, insjèmit, un bus a fan tal rocjòn. E zint ju a sbùzin li altri rocjs fazìnt l‘Àcheront, il Styx, e'l Flegetònta;[81] e dopo a van ju cun ch'altri gotis, e'n fin rìvin la che pi no s'dismònta: 'fan pur Cocit, ; e se ch'sèdi che pòsa, ti la jodaràs, però chi no conta." E jò a luj: "Se sta pìsula fòsa a derìva da lasù tal nustri mont, parsè èncja ta st'òrli chì a ès'a?" E luj a mi: "Tu t'sàs che'l post[82] lè rotònt; e se pur lè ver chi t'sòs vegnùt ju tant pa la sinistra, zint la ju vièrs il font, no ti'as encjamò il sìrcul ziràt dut cuant: duncja, sa ven fòu cualchicjùsa di nòuf, nosta maraveàti pì di chel tant." E jò di nòuf: "Mestri, 'dulà ca si mòuf Flegetònt e Lete, che dal'un ti tas, e l'altri'l ven fat, ti dis, cuant che chi'l plòuf?" "Ta duti li to domàndis ti mi plas," 'la rispundùt, ma'l bulì d'l'àga ròsa varès da solvi l'una ch ti mi fas. Lete t'jodaràs, ma fòu di sta fòsa, 'ndulà ca van l'ànimis a lavàsi cuant che pentìt si'a ogn'ànima colpòsa." E 'nfìn: "Ormài è ora di scostàsi dal bosc; sta atènt davòu di vegnìmi: i òrlis no son 'nfogàs; li tegnìnsi, parsè che li no è nùja ca s'inflàmi. Cjànt Cuindicèsim Adès si movìn par un daj dùrs màrzins; e'l fùn da la ròja fer'n alt'l sta tant, che dal fòuc al salva àga e àrzins.[83] Coma i Flamèncs tra Brugia e Gujsènt, temìnt il mar alt che vièrs lòu si buta, 'fan ripàr par che'l mar nol vègni'n davànt; e com'ca fan pur i Padovàns lunc'l Brenta par difìndi li so vìlis e cjascèj, prin'che cjàlt sintìsin Cjarnia e Carinta; in maniera sìmil a èrin fas chèj, èncja se no pròpit cussì als e grancj', ma èrin lo stes dal so mestri'l volèj. Si èrin za tant lontanàs da scjù poscj' che scjù àrbui no varès pì d'jòdi podùt, nèncja se'i boscs 'fosin stas tant pì grancj', cuant che na fila d'ànimis 'vin jodùt ca vegnèvin lunc l'àrzin, e ognuna mi fisàva com' cuant ca si scurìs dut un'l vuàrda n'altri sot nova luna; e cussì vièrs nu li sèjs a spisàvin com'cal fa'l vecju sartòu –a la bùna. Da tal famèa cjalàt sì da visìn, cognosùt da un 'soj stat, ca mi'a tiràt la mània e sigàt: "Ben si cognosìn!" [84] E jò, cuànt che a mi'l bras a la slungjàt, fis i l'ai vuardàt tal brustolìt aspièt, scussì ca no la'mpedit'l so musu brusàt la so conosènsa al me intelèt; e sbasànt la me man vièrs la musa, i'ai rispundùt: "Sèizu chi vu, Sjor Brunèt?" E luj: "O'l me bon fiòl, al pòsia ausà un puc di timp cun te il Brunèt Latìn di sta, dìnghi timp ai altris di avansà?" E jò i ghi'ai dit: "Stèjmi pur visìn; e si volèjs che cun vu i mi sìnti, va ben, se ben'l va cun chel dal me cjamìn." "Fiòl me," 'la dit, "s'alc un di scju chì'l vòu diti, e'l resta fer, par sent'ajs dop'l sta sdrajàt e i so bras dal fòuc nol pòsin pì asìsti. Ma va pur avànt: jò ti staràj al lat; daj me compàjs i tornaràj dopo jù, che ognun al plans da eterno danàt. Di zì jù'n strada no vèvi'l coràgju par zì cun luj, ma'l cjàf bas i tegnèvi com'un cal riverìs chej ca son pì'n su. A la tacàt: "Se cal'è cal destìni di fàti vegnì chì prin da l'ùltin sen? e dis di chel ch'jòdi ti fa pa 'nda zì." "Lasù'n alt, la ca lè ogni dì serèn," ghi'ài rispundùt, "ta na val mi soj pjerdùt, prin che la me etàt ves tocjàt il plen. Dom'alièj matina lè chist susedùt: chistu si'a fat jòdi, tornànt jò u là, e a cjàsa di nòuf mi partarà par stu post brut." E luj a mi: "Seguìs pur la to stela e maj ti sbaliaràs di rivà tal glorious puàrt, se ben mi soj necuàrt ta la vita bièla; e se jò'i no fos cussì da timp muàrt, jodìnt che'l sjèli a ti'è stat cussì benèvul, ghi varès dat a la t'opera cunfuàrt. Ma chistu ingràt e malìn di pòpul che da Fjèsul lè vegnùt jù'n timp antic, e cal ten'ncjamò dal mont il perìcul, si farà par te, pal to ben fa, nemìc: e a è razòn, che par scjù schers crudèj a no convièn pròpit fa frutà'l dols fìc. Da timps antics vegnèvin clamàs svuarbèjs; zent'è avàra, invidiòs'e 'rogànta: da l'usànsis sos di tègniti a'è mièj. La to furtuna tant'onòu ti planta che na part e l'altra di te 'varàn fan,[85] ma l'erba dal bec a sarà distanta. Cal fedi strage il bestian fjesolàn di se stes, e ca nol tocj la planta che forsi 'ncjamò fòu a ven dal so ledàn tal cual a rivìf la simìnsa santa di chej romàns ca èrin restàs cuant che'l nit lè stat fat di malìsia tanta." "Se'l me volèj'l fos stat di pì important," ghi'ài rispundùt, "vu 'ncjamò no sarèsis dal'umana natura lasàt di bant[86]; che'n mins 'ncjamò mi'è fisa e m'intristìs la cjàra e buna imagin'paterna di vu cuant che tal mont cul zì dal'òris mi insegnàvis com'l'omp s'etèrna: e cuant chi sarài in gràt, mentri chi vif, il nòn vustri i vuèj fàlu lasù tornà. Se chi mi contàjs tal me cjàf i lu scrìf, e cont lu ten par spiegà cun altri test a ic[87], se là i rivaràj, par intìf. I vuèj soltànt ca sedi manifest, che se la cosiènsa no mi rimuardìs, la Furtuna i confrònti, cun puc di sest. A no son nòvis par me tal capàris: ca ziri pur Furtuna la so roda com'ca vòu, e i contadìns li so svàngis." Il me mestri alòra in ta la banda destra a si'à 'n davòu voltàt a vuardàmi; e 'la dit: "Ben scoltàda se ben notàda." Ma lo stes a parlà i vaj a mètimi cun Ser Brunèt, e'i domandi cuj ca son i compàjs sos pì famous che luj'l stimi. E luj: "Savèj di cualchidùn a lè bon, di chej altris a sarès di tàsi tant mièj ch'vin puc timp, e ròbis da dizi tantis 'son. Che ducj' èrin clerics ti varès di savèj e leteràs gràncj' e di fama granda, e dal stes sporc pecjàt tal mont'èrin chej. Prisiàn a ghi sta'nsièm a che zent lorda cun Ceco d'Accorsop; èncja jòdilu, se, di marzìn tal, vòja ti'n vès vuda, chel ti varès podùt, che di tramutàlu lè stat, dal servo daj serfs, d'Arno in tal Bachiliòn, la che'l so malàn 'le zut a lasàlu. Dizarès di pì, ma'l vignì e'l contàl' pi lunc èsi nol pos, parsè che jò'i jot fun nòuf ca si'alsa dal savolòn là'n val. Riva zent cu la cual no pol staghi sot: ti racomàndi tant il me Tesòu,[88] tal cual'ncjamò i vif, encja u chì sot." Alòr a si'à voltàt com'un coridòu cal cor a Verona[89] cun il colòu vert paj cjàmps, e al somèa di dùcju lòu chel cal vins, e sens'àltri no chel cal pjèrt. Cjànt Sedicèsim Rivàt za l'èra là ca rimbombàva l'àga ca colàva tal'àltri sìrcul, propit com'un vespàr cal buzinàva, cuànt che tre òmbris jodùt i'ai ta stu òcul vignì fòu da na trupa ca pasàva sot ch'dura plòja ca no bat maj màncul. Vjèrs nu vegnèv'ognùna e sigàva: "Fèrmiti tu che dal vistìt ti somèjs un che dal nùstri puòr paìs[90] al riva." Puòr me, plàjs a li vèvin parfin ta li sèjs, nòvis e vècis, da flamis causàdis! mi sint encjamò mal in taj me pensèis. Si'a fermàt il mestri a li so sigàdis; vièrs me si'a voltàt e dita: "Spèta." A scjù chi bisùgna usàighi cortesìis. E sa nol fos par chel fòuc cal saèta, ch'è natura dal post, jò'i dizarès ch'è mièj par te ch' par lòu di fa la svelta." 'Sint nu fers stas, di nòuf tacàt a'an chej puarès il vers antìc[91]; e cuànt da nu son rivàs, chej tre a'an fat una roda di se stes.[92] Com'ca fan i campiòns, nus e'ngrisignìs, cuànt ca stùdin com'otègni vantàgiu, prin'che di batisi' vegnìn impegnàs; e cussì zirànt, ognùn in su e'n jù mi vuardàva, cussì che tra lòu il cuèl si movèva e ai piè ghi zev'davòu. E "Se'l mal di stu post mol e tant crudèl dispièt a mi fa e al nustri preà," 'la tacàt un, "e al bruzimìnt da la pièl, la nustra fama'l to spirt 'ghi dedi plèa di dìzni cuj chi't sos che'i piè vifs ognùn cussì sigùr l'infièr al frèa. Chist, ca la tràcis ch'i me piè pèstin restìfs, e che dut nut e spelàt lè in strada, grant lè stat pì di chel che cròdi t'intìv's: Nevòut lè stat da la buna Gualdrada; si clamàva Guido Guera, e'n vita tant 'la fat cul sèn e cu la spada. L'altri davòu di me'l savolòn'l pesta: luj lè Teghiàr Aldobrant, e la so vòus tal mont a sarès da gòdi e basta. E jò, chi soj metùt cun lòu ta la cròus i'èri Jàcu Rusticùs, e, sta alert, la me fèmina mi'a dat dùcju i malàns." [93] Se jò'i fos stat' nda chel fòuc la cujèrt, fra di lòu di sot i mi sarès butàt, il me sjòr al varès sufrìt, chel ‘le cèrt; ma parsè ch'jò i mi sarès cuèt e brusàt, la pòura'a vinsùt la me buna vòja che d'imbrasàju mi veva 'ngolosàt. Alòr i'ai tacàt: "Dolòu, no malìsia, la vustra condisiòn dentri a mi'a fisàt, tant che tant'ghi volarà par zì via, Apena che stu me sjòr mi'a contàt peràulis par li cuals pensàt i vèvi che se chi sèjs, sì vi vèvi pensàt. Di la daj vustris i soj, e'i scoltàvi sempri l'opera vustra e'i biej nòns che cun tant gust i sintèvi e contàvi. L'amàr i làsi e'ai dols i vaj da li cansòns a me prometùs dal me duca onèst; ma ju tal cèntro i'ai prin da zì, paj rivòns." "Ca condùsi par tant timp cun chistu sest l'ànima'l to cuàrp," luj 'la dita di nòuf, "e dop'ca lùsi pùr la to fama cul rest, e dìs se l'onèst e bon vìvi si mòuf 'ncjamò'n ta nustra sitàt com'na volta, o se zut 'lè'l sorèli e'nvènsi'l plòuf; che Gulièlmo Borsèj, ca si lamènta cun nu da puc e a lè là cuj compàjs, asàj cul so dìzi a ni tormènta." "La zent nova e dùcju chej so guadàjs e vìsis a son a dismisùra generàs, Firènse, in te, sì che za ti sins li plàjs." Cussì i'ai sigàt, cun musa e vuj alsàs; e'i tre, c'an capìt chist coma risposta, vuardàs si son com'davànt il ver restàs. "Se ch'altri voltis cussì puc ti costa," a'an rispundùt, "il sodisfà ducjùs, beàt tu se cussì ti pos parlà a pùsta! Cussì, si ti scjàmpis da scju poscj' scurùs e ti tòrnis a jòdi li stèlis bjèlis cuant ca ti zovarà dìsi : 'I sin zus,' fa che di nu a la zent i ti pàrlis." A stu punt a'an rot la roda e'al scjampà àlis parèvin li gjàmbis sos snèlis Un frosc d'erba no varès podùt sterpà prima che cussì svels sparìs a fòsin; alòr il mestri'l troj just'la volùt cjapà. I l'ai seguìt, e puc in davànt i èrin che za'i sintèvin il rumòu dal'àga, ch'al parlà apèna i si sintèvin. Coma chel flun che pur sempri al vaga ben prima dal Monviso, vièrs il levànt, a sinistra d'l'Apenìn fazìnt riga ca si clama Agacujèta in su, davànt che jù a val al zèdi tal bas jèt, e a Forlì cun chel non nol va pì'avànt, la 'l rimbòmba 'nsìma di San Benedet dal'Alp, par colà 'n ta una cascata ch'a fa la part di pi di mil a si met; cussì, in front di 'na riva dut rota, sintùt 'vin il fracas di che aga tinzùda, si ch'èco rumòu e orèla 'n lota. Jò'i vèvi 'ntor 'na cuàrda torzeàda e cun ic i vèvi pi voltis pensàt la lonsa di cjapà da la pjèl pituràda. Dopo vej dut chel torzeamìnt molàt coma che'l duce mi veva comandàt ghi l'ai data ta un grop dut invilusàt. Alòr luj si'è voltàt vièrs il destri lat e un bel puc pì lontàn da la sponda 'la casàda jù'nta chel profont busàt. "E pur alc di nòuf a la propit di da," i mi dizevi a me stes, "al nòuf sen che'l mestri cul vùli al va'a secondà." Ahi cuant ai òmis sta atèns a ghi convièn v'sìn di chej ca no jòdin dom'l'opera, ma jòdin 'vòlin se che'l pensèj'l ritèn." E mi'a dit: "Adès chi su al vegnarà chel chi speti e che'l to pensèj'l insumièa: alòr'è mièj ch'a ti a si fèdi mostrà." Sempri a chel ver che la musa di busìja l'omp'la da tègnisi pì cal pol dal dìzi par che busijàr a nol zèdi a somejà; ma paj vèrs di sta--chistu no pos tàzi-- comèdia, i ti zùri, caro letòu, che lòu a no zèdin par tant timp a lùzi,[94] se jodùt no'ai par l'àjar plen'di dolòu, vignì nodànt una figùra in sù ca deva maravèa al còu sigùr, cussì com'cal torna'n su chel cal va jù a snodà l'àncora ca s'ingròpa o ta'un scòj o altri che'l mar al sjèra sù, e'n sù si buta, cun gran colp di talpa. Cjànt Dizisjetèsin "Èco la bestia cu la coda spìsa ca pasa montàgnis, romp murs e àrmis; èco chè ch'a dut il mont a'i dà spusa!" Sì 'la tacàt il me duca a contàm'lis; e a ghi'a fat sen di vignì tal òrli, lì che'l màrmul ch'adès i' usàn al finìs. E che sporcja figura di imbròj lì a'è vegnùda fòu cul cjaf e cul so bust, ma la coda 'la lasàda dentri lì. La so musa era musa di omp just, tant buna a ghi someàva la pièl, e di un sarpìnt gros dut il rest dal fust; do gjàmbis pelòsis'l veva fin sot il cuèl; schena, pet, e dutis dos li bandis di grops e rodèlis cujèrtis 'èrin: cun pì colòu e cussì ben tesùdis i Tartars o i Turcs'no'an maj fat tal' tèlis, ne maj da la Aràcne ideàdis. Com'ch'a voltis a riva 'stan lis barcis, ca son un puc ta l'àga e'n puc par cjèra, e com 'là tra cjòchis sgjvìgnis todescjs[95] il bìvar 'si ten pront pa la so guera, cussì la bruta bestia a si pojàva sul'òrli di piera che'l savolòn 'l sjèra. Tal'aria dut'la so coda'a sguisàva, strinzìnt in sù la velenosa fòrcja che com'un scorpiòn la so punta 'armàva. Il duc'a la dit: "Tacàn a la làrgja a fa un puc di strada vièrs che bruta e trista bestia che u la s'imbàncja." Ma jù'i sin zus vièrs la destra tetùta e in tal òrli i vin fat un dèis pas par scansà'l savolòn e la flamùta.[96] E cuant che u lì di ic i sin rivàs, pi lontàn jodùt i'ai in tal savolòn cèrs che visìn dal buròn 'èrin sintàs. U chi il mestri: "Sicom'che tant benòn, e a font, i ti cognòs chistu sìrcul," a mi'a dit, "va, e jòt la so condisiòn. Va pur a razonà cun lòu, ma 'n pìsul: in tal fratìmp i parlaràj cun chista, ch'usà'i volìn li so spàlis da èrcul." Cussì'ncjamò 'n su par l'estrema cresta di chel siètim sèrcli propit dut besòu i soj zut, 'nda che che puòra zent a sta. Fòu daj so vùj al scopiàva'l so dolòu; di ca, di là, si judàvin cu li mans tant da chel savolòn cjàlt, cuant dal vapòu: propit coma che d'estat a fan i cjàns cun ghigna o cun sata cuant che muardùs a son da puls, da mòscjs o da tavàns. Cuant ch'in musa di cèrs i me vuj'son zus, indulà che'l fòuc dolorous al cola, cognosùt no'ai nisùn, ma li 'èrin ducjus cun borsuta ju dal cuèl, a pìndula ca vèva un cert sen e un cert colòu, ch'ognùn al someàva di gòdila. E cuant ch'jò, vuardànt, mi soj metùt cun lòu, ta na borsa zala i'ai jodùt un blu[97] che di mòut e musa'l veva di leòn, òu. Dopo, parànt via'l post a vuardàlu, in daj jodùt n'altra com'sanc ròsa com'àucja blancja di pì dal butìru. E un che c'una scrofa blu e grosa segnàt al veva il so sachetùt blanc, a mi'a dit: "Se fatu tu 'nta sta fosa? Va via; e parsè ch'encjamò ti zira'l sanc, ti'as di savèj che'l me visìn Vitaliàn a sinistra si sintarà dal me flanc. Cun chiscju fiorentìns i soj padovan: tanti voltis l'orèlis mi'an intronàt sigànt: ‘cal vègni pur 'l cavalièr sovràn, cal varà borsa cun tre cjavròns menàt!'" Chi'la fat'na bocjàta e tiràt fòu la lenga com' nemàl ca si ten'l nas lecàt. E jò, timìnt d'infastidì'l me signòu, che da puc di sta puc mi veva visàt, da che puor'ànimis soj tornàt in davòu. I'ai cjatàt che'l me duca l'era montàt belzà tal schenòn di chel crudèl nemàl, e mi'a dit: "Adès tenti fuàrt e'ncoràt. Ormaj cussì 'zin jù 'nta stu fosàl: monta davànt, che jò'i vuèj èsi tal miès, sì che la coda no podarà fa mal." Coma chel ch'intòr al sint il brividès da la cuartàna, cun l'òngulis blàncis, e che dom'a vuardà'l vert al tremarès; tal i'èri jò al sinti che peràulis; ma la vergogna mi li'a ditis dutis, che'n front dal paròn al serf ghi da pì fuàrsis. Jò i mi soj sestàt su che spalàtis: mut soj restàt cuant che dizi i volevi, ma no'ai podut: "Fa che ti m'imbràsis." Luj za mi vev'judàt cuant che mal i stevi, e pi'ncjamò; apèna chi soj montàt, mi'a cussì judàt che dur mi tegnèvi; E'la dita: "Geriòn, mòuf il cuarpàt: che'i zìrus 'sèdin larcs e il zì jù puc: pensa al pèis nòuf ca ti'è stat cargàt." Com'che la navuta a ven fòu dal so lòuc puc par puc prima da lasà il so puàrt, e dop'che'n dut si sintèva tal so zòuc, la ca l'era'l pet, il so codòn stuàrt a la, e com'na bisàta si 'a movùt, e cu li sgrìnfis l'aria 'la movut fuàrt.[98] Pi pòura di cussì no crot cal ves vut Fetòn cuant ca la abandonàt i frens, e'l cjèl, com'chi savìn, si'a cuèt cuàsi dut; e nencja'l puòr Icar cuant che'i rognòns si'a sintùt splumà da la cjalda cjera, cul sigà dal pari, "Brut vivi ti tens!" O se pòura! Di fòu altri no era ch'aria d'ogni banda, e dut platada er'ogni vista fòu che la bestia'ntèra. E ic plan planìn a è li ca noda: a zira e va jù, ma jò no mi necuàrs fòu che dal vint, sot'n musa, la soflàda. A destra'i sintevi za chej rumòus fuàrs che sot'l feva'l scravasà da li àghis che'i me vuj d'jòdi'n jù no èrin avàrs. Ma pòura'i'ai vut di sbrisà jù da li bandis, 'ndà ch'i'ai jodùt fòucs, e plansi i'ai sintùt; che jò, tremànt, i'ai stret di nòuf li gjàmbis. Alòr i'ai jodùt se chi no vevi podùt, il zi jù e il zirà par chej gran màj che plan plan si fèvin visìn dapardùt. Com'l falcòn ca lè stat su l'àlis asài, che sensa jòdi ne lèscja ne usièl, dis'ghi fa al falconèj, "Ventu jù, tramàj!", e al ven jù, strac, ma ben pur sempri snel, fazìnt sent ròdis e lontàn si depòn dal so maestro, spresànt e plen di fièl; cussì a ni'a metùt jù tal font Geriòn lì in tal piè di che parèit di rocja e, discargàt se cal veva tal schenòn, si'a dileguàt, com'd'arco una frècja. Cjànt Diciotèsim Lè un post ta ca si clama Malbòls l'infièr dut di piera e colòu tra fièr e cjalìn, coma chel sìrcul ca ghi sta dut intòr. Propit in tal miès di stu cjàmp tant malìn a si mostra un pos bastant larc e profònt, e di stu post i vuèj 'dès spiegà l'òrdin. Chel sinturòn ca s'jòt par dut lè rotònt tra il pos e il piè di chel rivòn dur 'la dividùt di dèis valàdis il font. Coma là,'ndulà che par vuardà il mur pì e pì fòsis 'circondin i cjascèj, il post 'nda ca son a s'jòt ben di sigùr, la stèsa figura chì 'fazèvin chej; e com'dal'entrà di talis fortèsis fin a la riva di fòu son pontisèj, cussì da che parèit di piera daj scòjs 'èrin ca zèvin sovr'àrzins e fosàs fin tal pos, 'nda ch'èrin troncàs e unìs. In ta stu post, da la gran schena scjasàs di Geriòn si sin cjatàs, e'l poèta a sinistra 'le zut, seguìt daj me pas. A man destr 'era 'ncjamò zent puarèta, nòufs turmìns par lòu e tàncju frustadòus,[99] che 'n plen 'colmàvin la prima fosàta. Tal pi bas a èrin nus i pecjadòus: dal miès in ca 'ni vegnèvin incuntri, di là, cun nu, ma pi svèls cjaminadòus,[100] com'che'i Romans' cuj so pelegrìns dentri ta l'an dal Giubilèo, su e jù pal punt a'an di pasà la zent un mòut scaltri, che da na banda ducjùs 'an la front, apùnt, vièrs'l cjascèl[101] e a van a San Pieri; t'l'altra banda vjèrs la culina 'stan zint. Di ca, di là, insima di chel clap neri i'ai jodùt diàus cornùs cun grandis vìscjs ch'ju viscjàvin davòu visìn di lì ch'i'èri. Ahi, com'a lòu ghi fèvin vignì li plàis cu li primi batùdis! E lì nisùn li secòndis'l spetàva ne li tèrsis. Mentri chi zevi, i me vùj cun chej d'un scontràs 'si son, e jò'i'ai dita subit: "Di jòdi stu chi i no soj a dizùn"; si ch'jò di parlàighi i sintèvi un debit: e'l me dols duca cun me a si'a fermàt, e permetùt mi'a di staighi un puc'nsièmit. E di platàsi 'la crodùt chel danàt sbasànt la musa, ma ghi'a ben puc zovàt ch'i'ai dit: "Tu chel vùli 'n cjèra ti as butàt, se i to lineamìns no ti'as falsàt, Venedìc ti sos tu, di Cjasanemìs; ma ta stu bròut picànt se ti'àja menàt?" E luj a mi: "Puc volentèj i lu dis; ma mi convìns la to clara favèla ca mi recuàrda ben li robis vècis. Jò'i soj stat chel che la Ghisobjèla i'ai menàt a fàighi vòja al marcheis, ca dizi se ca vòu la sporcja novèla. E no soj l'unic chì chi plans Bolognèis; ansi, a lè chistu post tant plen, che chej poscj' a dovèntin sempri pì vuèis[102] 'la ch'zent 'dis ‘sipa' tra Savena e Ren; e se di chist ti vòus vej testimòni, ten ben a mins il nustri tiràt di sen." [103] Sì dizìnt 'le stat batùt da un demòni cu la scoria, ca ghi'a 'ncja dita, "Via, rufiàn! Fèminis chì non de da trufàni." Di nòuf soj zut dal duce'n compagnìa; puc a puc, dopo cualchi pas, rivàs 'sin la 'ndulà ch'un scòj mi feva da via. Plan planin chel lu vin usàt com'scjalìn; e ziràs a destra su par la schègja, lasàt 'vin chej ch'in eterno ziràvin. Cuant chi èrin la 'nsìma da la bolgja di sot par dàighi pas a chej puòrs sbatùs, il duc 'la dit: "Ferma, e fàighi slungjà il vul su di te di chiscj'àltris mal nasùs, ai cuàj no ti ghi'as 'ncjamò jodùt la musa sicòma che 'nsièmit a nu a son zus." Da chì'i vuardàvin chej che sensa pausa 'vegnèvin vièrs di nu da l'altra banda; svèls 'zèvin, e la vìscja ghi era causa. E'l bon mestri, sensa la me domanda, mi'a dit: "Da n'ocjàda a chel grant cal ven e'l par che par dolòu lagrima 'non da: se aspièt da re ch'encjamò al ritèn! Chel a lè'l Gjàson che cul sen e cul còu il montòn ai Còlcis ghi veva cjolt ben. Pasàt lè par l'isola di Len, besòu, dop'che ch'ardìdis feminis spietàdis ghi'an dat la muàrt ai màscjus ducj' ca vèvin lòu. Chi cun sen e cun peràulis ornàdis, Isifìl'la inganàt, che zovenùta che prim'veva dut'li altris inganàdis. Chì 'la lasàda, plena, besolùta; sta colpa a stu martìr lu condàna; e encj'di Medea si fa vendeta. Cun luj'l va chel che com'luj l'ingàna:[104] basti chistu chì di chista prima val savèj e di chej ch'in se a intàna." Za i'èrin la'ndulà che sta streta cal cul'àrzin secont a va a'ncrozàsi, e a fa di chel a un'altri arc schenàl. Di chi i vin sintùt zent lamentàsi ta l'altri bus, fazìnt cul musu sborfa mentri ca zeva besòla a menàsi.[105] Cujèrtis'èrin li rivis di mufa fata dal flat di bas ca si impasta, e cuj vuj e cul nas'l feva barùfa. Il font'le cussì scur ca no ni basta il post a jòdi sensa montà 'nsìma dal arc, du là che'l scòj'mparsòra ghi sta. Chì'sin vignùs; e jù'n ta fosa colma jodùt i'ai zent tufàda ta un ledàn vignùt da ceso umàn, chi sà maj coma. Mentri che la jù i provavi a jòdi lontan, jodùt i'ai un cul cjàf sì sporc di merda che se laic l'èra, o predi, dom'lòu lu san.[106] Chel mi'a sigàt: "Se zent chi seis ingorda! parsè vuardà me pì che che'i altris brus?" E jò a luj: "Parsè che--ben mi riguarda-- ti'ai na volta jodùt cuj cjavièj sus e Alèsiu Interm'nèj da Luca t'sos: e t'm'interèsis pì daj altris ducjus." E luj alòr si'a dat'n ta la sùcja un colp gros: "Ca jù mi'an infondàt ducju chej lechès che leng'a no mi'an maj sasiàt prin di stu pos." [107] Subit dopo il duca: "Jò'i pocarès," a mi'a dita, " i vuj un puc pi'n davànt, cussì che la musa pì ben t'jodarès di che sporcja sdrondìna ca sta gratànt il so cjaf cu li so òngulis merdòsis che prin'cola jù e dop'in piè 'sta'un tant. Tàide a è, la putana che dìtis cussì gh'li'a'l so druid, "I'àju gràsis grandis da te?" "Ànsi, maraveòsis!" E ca sèdin chì li nustri vistis sàsis. Cjant Dicjanovèsin O Simon magu[108], o disgrasiàs compàis che li robis di Diu, che di bontàt a'an di èsi sposis, e invènsi i adulteràis par òru e arzènt, ca lè imèns pecjàt; adès 'lè mièj chi vi suni la tromba sicòma chi sejs dentri tal ters fosàt. Za i'èrin, insìm'di che altra tomba, zus in sù di chel scòj propit in ta la part che tal bièl miès da la bòlgja a plomba. O grant savèj, cuant granda ca è che art chi ti mostris tal cjèl, in cjèra e pal mont; e'l just che par dut ti fas, com'ca le fuàrt! Jò'i'ai jodùt ta li rivis e tal font la pièra livida 'mplenìda di bus ducjùs larcs compais e ognun rotònt. Pi gràncj' no èrin chej apena jodùs di chej ca son dentri tal me bièl San Zuàn,[109] che com' batesatòus usàs son zus; un daj cuaj, za a lè cualchi bièl àn, l'ai rot pars'che dentri un 'si negàva: e ca tàzin li cjàcaris, ca fan dom' dan. Da la bòcja di ognun, fòu ghi vegnèva di'un pecjadòu il piè[110] e da li gjàmbis fin tal gros, e'l rest dentri a ghi steva. Li plantis ghi èrin a ducjus impiàdis; e li zuntùris 'dèvin colps cussì sclès, che rot 'varèsin vencs e cuàrdis strambis. Com'che'l flameà la ca lè un grasès a si mòuf in sù e jù pa la scùsa, cussì lì daj talons ai dèicj' l'èra'l stes. "Cuj l'èse chel, mestri, che rabia nol lasa e cal svisèa tant pì daj so compàis," ghi'ai dit, "e che pì'l supa la flama ròsa?" E luj a mi: "Si ti vòus che'n ta chej scòjs ti parti ca son taj rivòns pì'n jù postàs, da luj ti savaràs di luj e daj so malàjs." E jò: "Par me va dut ben se ca ti plas: tu ti sos signòu e jò ghi staj visìn al to volèj, e ti sas se ca si tas." Alòra i sin rivàs in tal cuart àrzin: voltàs si sin e jù 'sin zus a man sanc' fin che la tal font sbusàt e stret i'èrin. Il bon mestri no la volùt che dal flanc so mi liberàs, cussì sin rivàs tal rot d'chel che cuj piè di plànzi nol ven maj manc." "O cuj sotu che chel di sù ti ten sot, anima puarèta, com'pàl plantàda," i'ai tacat a dizi; "si ti pos, fa'un mot." Com'un frari i'èri che confesiòn ghi da a un can d'un asasìn, che 'pena 'mbusàt, "Va'n davòu," gh'dis, par tegni la muàrt'n banda.[111] "Sòtu za chì dut dret" luj a la sigàt, "sòtu za chì dut dret, tu, Bonifàsi? di divièrs ajs il scrit busjàr a lè stat. Sòtu tu belzà di chel avèj sàsi pal cual no ti'as vut pòura di inganà la bièla siòra[112] par dop'fàighi stràsi?" Di stuc 'soj restàt, la me mins lontana dal capì se ca ghi'èra stat rispundùt; cuasi scuarnàt, altri no'ai fat che'l mona. Alòr Virgìlio mi'a dit, cal vev'jodùt: "Cussì dis: ‘No soj chel, no soj chel chi't'cros'"; e jò i'ai dit com'ca mi veva imponùt. Il spirt alòr dut stuàrt a la i piè sos; ma dopo, e cuasi planzìnt e suspirànt' mi'a dit: "Duncja, se vùtu da chel chi t'jòs? Se di savèj cuj chi soj ti sos calàt tant, e vignùt jù par sti rivis di corsa, ti disaràj chi'ai pur vistìt il gran mant; e 'lè tant ver chi soj stat fi dal'orsa,[113] plen di vòja di avansà i orsàs; la su a'an, e jò'i soj chi in borsa. Sot'l me cjàf'son za'i altris stas strasinàs, che prin di me son vegnùs simonegjànt, e ta li fesùris da la pièra platàs. La jù'i colaràj 'ncja jò dut ta'un colp cuant che chì'l sarà chel chi pensavi tu t'fos. cuant che puc fa ti mi sos vegnùt davant. Ma pì 'lè za'l timp che jò'i me piè i scos e che cussì mi cjàti cul cul in su che luj'l restarà plantàt cuj so piè ros: che dop'di luj'l vegnarà un schifòus chi jù, da la Fransa, un pastòu tant sensa lès, tal ch'è mièj che luj e me'l cujèrzi su. Un nòuf Gjasòn'l sarà, di cuj a si les taj Macabèj; e coma ca ghi'è mol stat il so re, cussì a luj chel che re lè'n Frans'adès." Jò'i no saj se chì jò'i soj stat masa mat, cuant chi gh'i'ai rispundùt in chistu metri: "Alòr diz'mi: cuàncju bes l'àja domandàt il Nustri Signòu prin'ch'a san Pieri li clafs di la sù ghi ves slungjàt via? ‘Vègn'mi davòu,' ghi'a dit, dut lì, ti sigùri. Ne Pièr ne'i altris a ghi'an cjolt a Matia oru e arzènt, cuant ca le stat sielzùt pal post d'chel che'l Signòu'la tradit via. Ma sta ben chì, chi ti vens punìt dut; e vuarda pur la moneda mal cjòlta ch'àrdi ti'a fat cuant che cuntr' Carli t'sos zut. E sa no fos pars'chè 'ncjamò mi vieta la riverènsa da li clafs grandis che tu ti vèvis ta la bièla vita, i'usarès peràulis tant pì duris: chè la vustr'avarìsia'l mont mal a fa sta, pestànt zens bùnis e alsànt ches tristis.[114] Di vu'pastòus necuàrt si'a'l Vangelista, cuant che chè[115] ch'è sintàd'nsìma dal'àghis cuj re'a putanàva, a luj ghi'èra'n vista; che nasùd'èra cun sièt cjàfs, lu savèjs, e che asistìda èra daj sièt cuàrs fin ch'l'omp so di seguì virtùs'l vev'plasèjs. Di oru e d'arzènt Diu'i vèis fat, stuàrs: puc a vi sepàra dal' idolatri se non che luj un, e vuàltris ni preàjs sent! Ah, Tinùt, di cuant mal ch'ti sos stat màri,[116] no la to conversiòn, ma l'ereditàt che da te a la cjolt il prin sjor pàri!" E mentri sti notis gh'vèvi cussì cjantàt, o che rabia o cosiènsa lu muardès, cun li dos gjàmbis al vèva scalsetàt. Jò'i crot che al me duca a ghi plasès, par chè content sempri atènt'l steva, il sun di dut se chi vevi dita adès. A stu punt, cuj bras a tracuèl stret m'veva: e dopo ch'i'èri stat dut stret tal so pet, di jù ch'i'èrin lè tornàt là che'n su'l zeva. E no si stracàva di vèjmi sì stret; cussì mi'a partat fin tal colmo dal'arc che dal cuàrt 'l cuìnt àrzin al parta dret. Chì, plan planìn 'la pojàt jù 'l so car'c, plan planìn parsè che'l post sporc l'èr' e dur che nèncja par cjàvris nol sarès stat parc. Da chì n'altra val i'ai jodùt jù tal scur. Cjànt Vincjèsin Di castigu nòuf mi convièn fa daj vers e dàjghi material al vincjèsin cjànt da la prima cansòn, ca è chè daj somèrs. Jò i mi èri za disponùt dut cuant a rivuardà la jù tal discujèrt font, che di planzi tormentàt si zèva bagnànt; e i'ai jodùt zent ta chel valòn rotònt vignì, tazìnt e tant lagrimànt, al pas ca fan li letànis in ta chistu mont. Com'che'l me sguàrt jù'ghi zeva sempri pi'n bas, stran'èra jòdi com ch'l'èra stravoltàt ognun da la barba al cuèl, ca lè pi'n bas; che vjèrs i rognòns il cjàf l'èra ziràt e di vignì'n davòu ghi convegnèva, chè di zi'n davànt nol podèva'l puòr danàt. Paràlisi podrà èsi ch'ognun'l vèva par stravoltàsi propit cussì dal dut; ma di stu mal no crot che cussì'l stèva. Se Diu a ti lasa, bon letòu, fa frut da la to lesiòn, pènsighi ben tu stes com'chi'ai fat a tègnimi in musa sut, cuant che la figura di nualtris puarès sì stuàrta jodùt i'ai che'l plànzi daj vuj li culàtis a ghi bagnàva pal miès. Se chi planzèvi, pojàt t'un daj spìguj di chel scoj dur, cussì che la me scorta "Sotu'ncjamò tant stùpit?" a mi'a dit luj. "Chì a vif la pietàt cuant ch'è ben muàrta:[117] cuj'l pòsia èsi pì seleràt di chel ch'al divìn judìsi di vèj pietàt gh'impuàrta? Alsa'l cjàf, àlsilu, e jòt chel che par chel si'a vierzùt ai vùj dai tebàns la cjèra; par chel ghi sigàvin ducjus: ‘Anfiarel, 'ndà vàtu? Parsè làsitu la guèra?' e no restava che zi'n jù ta li vàlis fin a Minos, ch'ognun'l brìnca, la fièra. Vuàrda ben ca la fat pet da li spàlis: parsè ch'jòdi 'la volùt masa 'n davànt, 'n davòu'l jòt e par lì ghi van li gjàmbis.[118] Jòitu Tiresias, ch'l'aspièt 'la cambiàt tant cuant che da mascju 'n femina 'le doventàt, e ogni toc dal cuàrp 'la cambiàt, dut cuant; e prima, e dopo, di bati a ghi'a tocjàt cu la vìscja'i doj sarpìns involusàs par che forma di mascju ghi ves tornàt. Arònt si schena'n pansa di Tiresias,[119] luj, che taj mons di Luni, 'nda cal svàngja il Cararèis, che'i cjàmps sot 'l ten cultivàs, 'la vut in taj màrbui blancs, la spelòncja par cjàsa, d'indulà che'd'jòdi li stelis e'l mar d'ostrusiòn an davèva pùcja. E la ca si sta cujerzìnt li tètis, che tu no't jòs, cu li stresis disfàdis, e'a di là dutis li pars pelosis, Manto a è, ca è zuda ta tanti cjèris; e stabilit si'a'n fin là ch'jò'i soj nasùt; e dùncja mi plas che'un puc ti mi scòltis. Dop'che so pari fòu di vita 'le zut, e serva vignud'è la sitàt di Bac, chista pal mont par tant timp a'a vivùt. Lasù ta la bièl'Italia a lè un lac, ai piè dal'Alp ca sjera l'Alemagna, insima di Tiral, e ca la'n non Benac. Da pi d'mil fontànis, i crot, si bagna tra Garda, Val Camonica e'l Penìn, da l'àga che tal lac lasù si stàgna. A le'un post la'n'tal mies indulà che'l Trentìn pastòu e chel di Brèsia e'l Veronèis, segnà'l podarès, sal fes chel stes cjamìn. Peschièr a lè lì, bièl e fuàrt arnèis par fa front ai Bresiàns o Bergamàscui cuj rivòns intor che'n ju ghi van lizèis. Chì a càpita ch'dut se ca ven daj rìvui e che ta'l grin dal Benac pì nol sta, flun si fa la jù ta chej bièj vièrs pàscui. Apèn'ch'l'àga a cori d'nòuf si presta, no pì Benac ma clamàt al ven Mìncju fin a Governàl, dà ch'in tal Po si svuèjta. Puc 'la corùt prin di cjatàsi'n val la jù, in da ca si slàrgja e s'impalùda; e d'estàt a intìva a sbasàsi tant jù. Pasànt par u chì, la vergine cruda a'a jodùt cjèra tal miès dal pantàn, sensa coltivasiòn e, di zent, nuda. Lì, par scjampà d'ogni consòrsi umàn, cuj so serfs a fa la maga si'a fermàt; lì'a vivùt e lì i so vuès a stan. I'òmis, che pus in zir'si varès cjatàt si son dopo riunìs ta chel post, fuàrt par via dal pantàn par dut acumulàt. La sitàt 'an fondat su chel vuesàn muàrt; e par chè che'l post par prima a'a sielzùt, Mantua l'an clamada, e sensa tuàrt. Il numar da la so zent l'èra za cresùt prima che'l cjastronà dal Casalodi da Pinemont ingàn al ves risevùt. Però sta'tent che se maj ti ves da jòdi un che d'la me cjèra altri ti contàs, buziàr'l sarès; il ver tu ti'as di cròdi." E jò: "I razonamìns chi ti mi fas a son cussì jùscj' e'i ghi crot sì tant ch'i altris sarèsin cjarbòns distudàs. Ma dizmi da la zent ca va'n davànt, si t'jòs cualcùn di merit ta la fila; lì lè'l me pensèj; il rest no'lè 'mportànt." Alòr 'la dit: "Chel che da la mosèla la barba jù'i va ta li spalis scùris, 'lè stat, cuant ch'la Grecja 'an volùt lasàla, lasànt'n davòu dom'chej pa li cùnis, oràcul, e'l via 'la dat cun Calcànt, a Aulid, di molà via li cuàrdis. Eurìpilo 'l veva'n non, e sì cjantànt a va ta'un punt la me alta tragèdia: chist ti sas, che'l libri[120] ti lu sas dut cuant. Chel'altri che 'n cuàrp a le puc e nùja, Michel Scot 'le stat, ca l'èra veramìnt in gamba cun chel so magic imbrojà. Jòt là Guido Bonat; e jòt pur Asdìnt, che di podèj tornà al spac e'al coràn al vorès, ma masa tars'l si va pintìnt. Jòt che puòris che guzièla lasàt 'an e'l tèsi e'l filà, par vign'induvìnis; 'ncjantèsins cun èrbis e pipìns fat 'an. Ma paràn via; che za son visìnis daj doj emisfèros e tòcjn l'onda sot di Sivilia Caìn e li spìnis[121]; e belzà stanòt la lun'èra tonda: recuàrditi benòn; com 'ca ti'a zovàt na volta 'n ta che selva profonda." Cussì luj, mentri ch'avànt i vin paràt. Cjant Vincjunèsin Cussì di punt in punt, di altri parlànt che'l me drama di cjantà no si cura, i sin rivàs; e i èrin tal pì alt cuant chi sin fermàs par jòdi l'altra fesùra di Malbòls e lì ch'ognun invàn al plans; e a' èra, miràbil d'jòdi, dut scura. Coma che'n tal arsenàl daj venesiàns la pecj' tichignòsa d'unvièr a bol par spalmà, da li nafs ca spàndin, i legnàns --chè di navigà no pòsin; ma chel cal pol, si fa na naf nova; n'altri al comèda li brèis di ches c'an tant viagjàt, pì cal pol; chi l'inclàuda a pòpa, e chi in banda; un remos al fa e n'àltri'l fa su cuardis o al tersaròu o artinòu tacòns ghi da;[122] cussì, no par fòuc, ma par mans divìnis, la jù'a bolèva na malteca densa ca inviscjàva dutis dos lis rivis. Jò la jodèvi, ma l'jodèvi sensa jòdi altri che bòlis che'l bulì'l feva; dut'si sglonfàva, e dop'di nòuf 'era lìsa. Mentri che'l me vuli jù al jodèva, il me duca, dizìnt "Sta 'tent, sta 'tent!", a sè mi'a tiràt, lì che luj al steva. Mi soj alòr voltàt com'chel ca lè content di jòdi chel ca sarès mièj cal scjampàs ma che'l timòu dal moment ghi cjòj l'intènt, tant che, par jòdi, no lè bon di fa'un pas; e'n davòu di me i'ai jodùt un diàu ner' che su'n scòj curìnt al vegnèv'dal bas. Ahi cuant ca l'èra in tal aspièt fièr! e cuant che tal fa'l parèva'nsidiòus cul'àlis vièrtis e cul piè lizèr! Il so schenòn, ch'alt l'èra e muscolòus, lu pocàva jù un pecjadòu cuj so flancs, e chel pa li cragnòlis'l veva'l cragnòus. D'insìma'l punt a la dita: "O Malbrancs, chi'a lè un daj ansiàns di santa Zita! Metèilu sot vuàltris chi no sèis maj stracs, Chi vuèj zi di nòuf ta che ben plena mèta: ogn'omp vi'è baratadòu, fòu che Bontùr; un no lè un sì, basta bes 'n sachèta." Ta la Bolgja'la butàt, e pal scoj dur si'a voltàt; e maj lè stat mastìn molàt cussì svelt a cor'ghi al làri davòu. Chel si'a tufàt e dut stuàrt sù 'le tornàt; ma'i demònis che dal punt 'vèvin un tet, a'an sigàt: "Chì'l Sant Volt nol ven tratàt: Chì no si noda miga com'tal Serclèt! Ma si no ti vòus da nu vignì sgrifàt, nosta fa 'nsìma di sta melma un tet." Dopo vèilu cun tancju rimpìns rimpinàt, ghi'an dit: "Cujèrt'è mièj che chì ti bàlis; para pur via a baratà, chì platàt!" [123] A'è cussì che li còghis a li'sistèntis 'ghi fan tufà 'n miès da la cjaldèra la cjàr, par ca no galègi, cuj fièrs a pùntis. Il bon mestri "Par ca no somèj vera chi ti t'sos chì," mi'a dit, "va a platàti pì chi ti pos davòu di na pièra; E se n'ofèsa mi vegnès a bati, nosta vèj pòura, che jò'i'ai dut a punt; t'altri timps i'ai dovùt cussì combàti." Ta'un tic e tac a le zut di la dal punt; e com'ca 'le rivàt'n ta la riva sesta, un còu salt a ghi'a tocjàt di vèj asùnt. Cun chel furòu e grant menà di sata ca ghi còrin i cjans davòu dal singarèl, che subit 'l domànda cuant ch'ognun fer'l resta, sì son vegnùs fòu chej di sot dal puntizèl e vièrs luj'an mostràt ducj'i so uncìns ma luj 'la sigàt: "Nisùn'l sedi crudèl! Prin di vignì becàt daj vustri rimpìns, a scoltàmi cal vegni un di vu'in davànt; dop'rimpinàimi se cussì 'vèis in mins." Dùcju'an sigàt: "Malacoda, va avànt!"; un 'lòr si'a movùt, e'i altris fers 'son stas; e a luj ghi'è zut, dizìnt; "Ghi zòvia tant?" "Jòdimi chì, Malacoda; miga ti crodaràs chi sedi vegnùt," a la dit'l me mestri, "sigùr ch'mi varèsis'mpedìt il pas, sensa'l volèj divìn e'l destìn destri? Lasàit chi zedi, che tal cjèl lè volùt chi mostri a'un'altri stu cjamìn silvèstri." Alòra'l so fà superb tant jù ghi'è zut, che'l so rimpìn ai piè a ghi a colàt, e'ai altris ghi'a dit: "Ca nol vegni spunzùt." E'l duca a mi: "O tu che sdrajàt cussì cujèt ti sos taj scojs dal punt, torna pur, che chì 'n pas ti saràs lasàt." Mi soj subit movùt e a luj congjùnt; ma'i diàuj si son ducjus fas avànt, ch'i'ai temùt che d'acòrdu a'èrin a stu punt: Ta stu mòut jò i'ai za jodùt ogni fant cal vegnèva fòu cun pàt da Caprona, se stes jodìnt fra'l nemìc, ch'an d'èra tant. Jò'i'ai visinàt dut'la me persona lunc il me duca, e'i vuj no ghi cjolèvi da la'parènsa so, ca no era buna. Sbasànt i rimpìns, "A tocjàlu i provi," l'un ghi'a dit a un'altri, "in tal so gropòn ?" e rispundut ghi'an: Si, falu be movi!" Ma chel demòni che cul me bon paròn al discorèva, a si'è a colp voltàt e 'la dita: "Calma, calma, Scarmiliòn!" A nu 'la dopo dit: "Di vej oltrepasàt stu scòj no si pos, parsè ca lè un fracas par dut, e fin il sest arc a lè spacàt. E se di parà via'n davànt vi plas, i varèsis d'zi su par chista crèta; visìn a ghi è un'altri scòj che strada'l fas. Alièj, sinc òris pì di st'ora puarèta, ben mil e duzìnta e sesànta sèis ajs èrin che sta strada'è ca sì sgreta.[124] I mandi via par là chiscju me compàjs par jòdi s'alcun di lòu fòu si scjàsa: zèit cun lou che sans e salfs i restarèis.[125] "Ven avànt, Alichìn, e Pestabrùsa," 'la tacàt a dìzi, "e tu pur Cjagnàs; e che'i dèjs al guìdi il Barbarìsa. Èncja Lìbicos cal vègni e Draghignàs, com'pur Sirjàt palotàt e Sgrifacjàn, Farfarèl e'nfìn Rubicànt daj mas. Zèighi a torotòr di chel bulìnt ledàn: tegnèit cont di chiscjus fin tal'altri scòj che dut 'ntèj ghi va 'nsìma d'ògni fosàn." "Oh, mestri, puòr me, se jòdiu chì chi soj?" i'ai dit. "Daj, paràn via sensa scorta, se tu ti sas zi; a'è mièj ch'zìni besòj. Se tu t'sos necuàrt, com'ben'altra volta, no jòitu ca stan i so dincj'crustànt, e di minàcis 'an plen la ghignàta?" e luj a mi: "Nost'èsi pauròus sì tant: làsa ca 'ncrùstin i dincj' tant ca vòlin, cussì 'fan paj puarès ca si stan lesànt." Par l'àrzin di sinistra adès'i zèvin; ma prin 'vèvin ducjus la so lenga stret 'ntànt che dal so duca segnàl'a spetàvin; e luj dut un colp cul cùl 'la fat trombèt.[126] Cjànt Vincjaduèsin Jodùt i'ai jò soldàs in marcja metùs prons par combàti e di fa di se mostra; encja scjampànt in davòu i'ju'ai jodùs; drapèj'i'ai pur jodùt 'ta banda vustra, o 'Retìns, e èncja'l zì daj caval'rìs e'l combàti daj turnamìns, e'l gjostrà; a sun di trombis o di cjampànis, cun tambùrs e cun segnàj di cjascjèj, e cun robis forestis e nostranis; ma maj, propit maj, cun un tal calimèj jodùt i'ai cavalièr mòvisi o pedòns, ne pur nàfs ca jù ne stèlis taj cjèj. Nu'i paràvin'n davànt cuj dèis demons: O che nòbil compagnia! Ma cuj sans in glisia e in tavèrna cuj golozòns. Ma là da la pèula 'èra la me mins, par capìghi da la bolgia dut l'inzèn e com'che dentri vegnèvin cuètis li zens. Com'che i delfìns, cuant ca ghi mandin un sen ai marinàrs cul arc da la so schena, che di salvàsi dal velièr si preparing ben, cussì mo, par lizerìsi da la pena, cèrs daj pecjadòus mostràvin il gobòn, e subit lu platàvin com'la balena. E com'tal'òrli dal'aga a son ta'un fosàl li ranis cul musu di fòu, sì che'i piè si plàtin e il pansòn, sì'l steva par dut ogni pecjadòu; ma cuant ch'si visinàva Barbarìsa, a colp a sparìvin sot dal bulizòu.[127] Un i'ai jodùt--o se schifo e spìsa!-- cal spetàva lì, com'cuant che un l'incùntra na rana ca sta e n'altra ca sclapìsa; e Sgrifacjàn, ca ghi era zut cuntra, 'la'n'gancjàt paj so tichignòus di cjavièj e tiràt su, cal someàv'na lòdra. Il non di ducjus za'i savèvi di savèj, sì ben notàs ju vèvi cuant ch'son stas elès; ma'i nons ca si dèvin forsi no èrin chej. "O Rubicòn, jodìn com'chi ti ghi mes intòr li sgrìnfis par gjavàighi la pièl!" a sigàvin ducj'nsièmit i maldès. E jò: "Mestri, prova, si ti pos fa chel, cjatà fòu cuj ca lè chel puor disgrasiàt ch'ai so 'versàris lè par lasà'i la pièl." Il me duca a si ghi'a visinàt domandànt d'indulà ch'l'era, e chel: "Tal regno di Navàra soj stat latàt. Me mari d'un sjòr mi'a fat serf da monèl, ic, che generàt m'veva da'un farabùt, che distrùt si'a e lasàt nencja un pel. Pì tars, serf dal bon re Tebàlt i soj zut: là mi soj metùt a fa'l baratadòu; e'dès, par chel, chì chi soj, ta stu cjaldùt." E Ciriàt, che da la bòcja'l veva fòu da li bandis do palòtis com'i pursìs, sìntis a ghi li'a ben fàtis par davòu. Tra li gjatàtis èco c'ven la surìs; ma Barbarìsa cuj so bras 'la sieràt, e 'la dit: "Stèit'n là mentri chi lu'nforcìs." E al me mestri la musa ghi'a voltàt: "Domanda pur," 'la dit, "se pì t'vus savèj d'luj, prin ch'daj altris'l vegni disfàt." Dùncja'l duc: "Dis sù: daj altris 'varès mièj savèj se cualchidùn di lòu lè latìn[128] sot sta pecj'?" E chel: "Puc fa i'èri cun chej ca vèvin tra di lòu un di là visìn: magàri jò'ncjamò cussì cujerzùt! chi no temarès ne òngula ne uncìn." E Libicòs, "Ma vùtu vej propit dut?" 'la dit; "e ghi'a cjapàt il bras cul rimpìn, che, tirànt, a ghi'n da sbregàt via un tocùt. Encja Draghignàs 'la volùt da'un colpìn la jù ta li gjàmbis; ma'l so decuriòn si'è voltàt a torotòr cun brut murbìn. Cuant ch'èra un puc calàda la so tension, a luj, che la ferida si vev'smicjàt, ghi'a domandàt il duca: "Atensiòn! cuj l'èse chel che, t'dìs, da puòr disgrasiàt ti'as lasàt par vignì ta sta riva?" "L'èra il frari Gomita," 'la tacàt, "chel di Galura, che tancju 'mbròjs'l veva, e vint vut i nemìs dal so sjòr in man, ben ju'a tratàs, ch'ognun si la godèva. Si'a fat da'i so bes e ju'a lasàs fòu di man,[129] com'che luj'l dìs; e'n taj altri còmpis èncja lè stat baratòu, e no pìs'l ma sovràn. Al pratica cun stu sjòr Michel Zancja di Logador; e di contà di Sardegna e di so lenghis, stràca'n sìntin pucja. Ma puor me, jodèisu l'altri cal grugna: vi dizarès di pì, ma pòur'i'ai che chel si prepari a gratami la rogna." E Barbarìs' stes, voltàt a Farfarèl, che'i vuj al stralunàva, pront par bàti, a ghi'a dit: "Via di chì tristàt d'usièl." [130] "Se vuàltris i volèis jodi o sinti," tacàt 'la chel danàt ca no l'era feso, "Toscàns o Lombàrs, jò ju farài vignì; ma ca stèdin i Malebràncs 'ncjamò 'n ceso, par no vej di temi da li so vendètis; e jò, sintàt coma chi soj chì chi so', par un ch'jò'i soj, jò'n farài vignì tancj's cuant chi fiscjaràj, com'ca lè nustri ùsu di fa cuant che cualc'un'l met li sàtis." Sintùt chist, Cagnàs l'alsàt il mùsu e, scjasànt il cjàf, 'la dit: "Sint se malìsia che par butàsi jù a la pensàt sù!" [131] Alòr luj, ca l'èra plen di furbìsia, 'la rispundùt: "Malisiòus i soj, sigùr; si pos 'gh'fàj ai mes cualchi malagràsia." Al contràri daj altris, Alechin dur no lè stat, ma ghi'a dit: "Se tu jù ti vas, galopànt i no ti ven in dav'ùr, ma svualànt insim'la pecj'ti mi sintaràs: lasàn l'òrli, e'l rivàl coma scudo, par jòdi se pì di nu ti valaràs." O bon letòu, èco chì n'altri zogùt: ognun dal àrzin i vuj a la voltàt; e il prin di ducjus Cagnàs, il pì crut. Il Navarèis il so timp 'la ben usàt a la fisat i piè'n cjèra e tic e tac lè saltàt e da Barbarìsa si'a molàt. Colpa ognùn'la sintùt di stu distàc ma pì chel che causàt'l veva'l difièt; però si'a movùt e sigàt: "Ti'ai, viliàc!" Ma puc ghi'a zovàt: che li àlis al suspièt no ghi l'an fata: chel lè sparìt la sot, e'Lechìn'n'davòu la svualàt, alsànt il pet: propit cussì a fa la ràsa di bòt; cuant che'l falc si visìna, jù si tufa, e luj, zint'n sù, si sint com'un pipinòt. Pestabrùsa, dut rabiòus da la trufa, a lu'a seguìt svualànt, e l'er'invaghìt che chel'l vivès par vej'na barùfa. Sicoma che'l baratòu l'era sparit, a ghi'a mostràt li sgrìnfis al so compàj e'nsìma dal busaròt si'an asalìt. Ma l'altri l'era falc pì scaltri che maj e dopo vèjlu ben sgrifàt, ducju doj a son plombàs in ta chel bulìnt di staj. Il cjalt dal barufàsi ju'a volùt cjòj; ma di tornà'n alt no gh'la fèvin, nèncj' vulìnt; cul'àlis tichignòsis restàs èrin besòj. Barbarìsa 'lòr, cuj altri sièt dulìnt, cuatri'n da fas svualà tal'altra riva cun dùcju i gàncjus, e svels fasìnt, di cà e di là ognun tal so post'l zèva: i rimpìns slungjàvin vjèrs chej impecjàs ch'ognun la cjar sot la pièl za cuèt 'l veva; e cussì ju vin lasàs, ducj'impacjàs[132]. Cjànt Vincjatreèsin Sidinùs, besòj, e sensa compagnìa i zèvin, l'un davànt e l'altri dopo, com'che'i fràris a van pa la so via. Mi vev'partàt ta la fiaba di Isopo il pensèj daj tramàjs ca barufàvin, che ca conta da la rana e surìs, po; che tant com'"cumò" e "dès" a si somèjn i uns e'i altris, sa si ten ben da mins com'che d'acòrdu a van prinsìpit e fin. E com'c'un pensèj al nas d'altris visìns, cussì da chel pensèj n'altri a lè vegnùt, che doplàt mi veva'l timòu taj sintimìns. Jò'l jodèvi cussì: "Tignìnt cont di dut, par causa nustra scjù chi son stas befàs, tant ch'adès a stan pasànt un momènt brut. Se mal'intensiòn e rabia 'son sposàs lòu mi coraràn in davòu pì crudèj daj cjans ch'al lièvri'n davòu ghi còrin, afamàs." Za si stèvin indresànt i me cjavièj da la pòura, e vuardànt sempri'n davòu, i'ai dit: "Maestro, no èse propit mièj ch'ti ni plàtis ducju doj? Jò i'ai timòu daj Malbràncs; davòu a mi stan vignìnt: a mi par che d'rivà chì 'ncjamò puc ghi vòu." E luj: "Se un spièli i fòs dut luzìnt, la to imàgin di fòu no tegnarès prin di chè che dentri a ti da turmìnt. Son'pèna rivàs i to pensèis taj mes, cun chej stes timòus daj mes e'l stes aspièt, si che par ducju doj il me consèj lè'l stes. Sa no lè'l rivòn a destra màsa dret d'impedìni ta l'altra bolgia di z'jù, scjamparìn di st'imàgin di cjàsa[133], i scomèt." No vèvin nèncja tacàt a zì in jù cuant che no tant lontàn, cul'àlis tiràdis par vìgnj a cjòini, sin rivàs a jòdiu. Il me duc mi'a sùbit cjapàt su, jò'i dis, com'che la mari, sveàda dal rumòu, visìn jodìnt li flamis impiàdis, a cjòj su'l fì e'a cor, sens'jòdi'n davòu, vìnt amòndi pì di luj che di se cura, e sensa timp di meti su'n camisòu;[134] e jù d'insìma da la riva dura a pànsa 'n su 'lè zut jù da che crèta ch'una da li bandis dal fosàt 'a siera. Ta canal no'a maj aga corùt svelta cussì par fa cori roda di mulìn cuant ch'ic pì visìn da li pàlis a sta, com'il me mestri cuant ch'jù dal orlj'zèvin cun me che ben stret mi veva al so pet, coma chi fos so fì, no doma un compàjn. Apèna che'i so piè'an tocjàt il jèt dal sest buzaròt, za'èrin lòu lasù tal òrli, sensa podèj fani dispièt; ch'a volùt la providensa dal pi'n su fàju ministros da la fosa cuìnta, ma'l podèj di zì via d'lì ghi'a cjòlt sù.[135] La jù 'vin cjatàt zent lustra, e tanta,[136] che plan planìn ze'a tor cuj so pas, planzìnt, tant straca, e sensa grinta. Mantelìnis 'vèvin cun capùcjos bas di front dai vuj, fas ducjùs secont il taj di Clugnì, 'nda che daj fràris èrin usàs. "Ndoràs 'èrin di fòu, e lùstris pì ch'màj,[137] ma dentri dutis di plomp, e tant pesànt, com'i condanàs di Fed'rìc e'i so guàj. Oh se fadìja in etèrn' partà stu mant! Nu'vin'ncjamò paràt via a man sanca, insiemìt cun lòu, il so plànzi scoltànt; ma pal gran pejs, che zent lì, ch'èra straca, zeva'n davànt cussì plan che compajs nòufs i cjatàvin cjaminànt pì svels ca. Par chel ch'jò al duca: "Di scju puors tramàjs 'ndèse di chej ca si cognòs di fat o non? S'in jòdia cualchidùn ta scju viavàis?" E un che'l toscàn'l cognosèva benòn, "Stèit fers li chi sèjs," di davòu 'ni'a sigàt, "vu'che sì corèjs tal scur di stu buròn! Forsi ti varàs se ca ti'a 'nteresàt." Alòr il duca si'a voltàt e dit: "Fèr, e dopo va'vànt cul so pas ralentàt." Apèn'fermàt, doj premuròns--chist lè ver-- i'ai jodùt che di spirt èsi cun me 'volèvin; ma plan zèvin, ca l'era stret e'l pèjs intèr. Cul vuli di travièrs, cuant che chì èrin, fìs mi vuardàvin, sensa fa peràula; voltàs si son dopo a sè e si dizèvin: "Stu chi'l par vif di com'cal mòuf la gola, e sa son muàrs, cuj ghi da'l privilègju di zi libàrs dal gran pèis da la stola?" Dopo a mi: "O Toscàn ch'al colègju di chej puòrs d'ipòcritis ti sos vegnùt, di dìzni cuj chi t'sos no vèjlu'n disprègju." E jò a lou: "Nasùt i soj e cresùt ta la gran sitàt dal bièl Arno'n riva e'i soj chì cun chel cuàrp chi'ai sempri vut. Ma vuàltris cuj sèizu, che tant luzignànt il dolòu vi cor jù pa li mosèlis? Ma se pena i vèizu ch'a un luzòu sì grant?" E un mi'a dit: "Sti mantelìnis zalis a son fàtis di plomp tant gros che'i so pèis a fan tant cjulà li so balànsis. Fràris Godìns i sin stas, e bolognèis; chistu Loderingo e jò Catalan i'èrin clamàs, e a Firense ni vèis 'lezùs, 'ndà che prin sielzùt dom'ùn an dan par tegni la so pas, e sin stas taj che'i efiès là dal Gordingo[138] 'ncjamò a stan." Jò i'ai tacàt: "O fràris, i vustri maj. . ."; no'ai dit di pì, ch'al vuli un mi'a vegnut ca l'era'n cjèra crocifis cun tre paj. Cuant ca ni'a jodùt a si'a dut cuntuarzùt, in ta la barba cun grancj' suspìrs soflànt, e'l frari Catalàn, ca si era necuarzùt mi'a dit: "Chel conflit chi ti stas oservànt 'la consiliàt i Farisèos ch'èra miej pal popul un omp ai martìrs mandà 'vànt. A travièrs lè--e nùt--di stu troj intèj, com'chi t'jòs; e a è just cal sinti d'ognùn cal pasa'l gran pèis ca la da vèj. Sì lè volùt ch'èncja so missièr'l stenti ta sta fòsa, e'i altris dal consìlio:[139] gran dàn paj Ebrèos; chist'in mins tènti." Alòr maraveàt'le stat Virgilio Su di chel ca l'èra distiràt in cròus E pestasàt ta stu eterno esilio. Alòr ghi'a'ndirisàt al frari sta vòus: "Vi displazarèsia, podìnt, di dìzni se'n davànt a destra'n'de post pì spasiòus 'nda che nualtris doj fòu i podìn zigh'ni sens'vèj da costrìnzi i ànzuj nèris ca vegnin fòu da stu font a partàni." A la duncj' rispundùt: "Pì ch'no ti spèris si visìna un scoj che dal grant sircul al taca e cujèrs dutis li bolgis, fòu che chista; chi'l continua'l pericul: ma'i podèjs ben zì su par chista frana[140] che'nsima'l rivòn a fa'un puc d'rincùl." Il duc, penseròus, l'era jù di vena; ma dopo: "Busiàr lè stat ta sta fogna chel che'i pecjadòus par ca'l rimpìna." [141] E'l frari: "Contà i'ai sintùt a Bologna daj vìsis di stu diau, tra'i cuài i'ai sintùt ca lè pari dal fals, sta gran carògna." Alòr il duc a cjaminà si'a metùt, cun'ncjamò in musa un sen di rabia; e jò pur daj 'ncargàs via'i soj zut, seguìnt dal me bon duc la segnàda via. Cjànt Vincjacuatrèsin Là 'ndulà che l'àn lè'ncjamò zovenùt cuj ràjs dal sorèli dal'Acuàri bonàs e nòt e dì èsi compàjs 'an volùt, cuànt che taj cjàmps 'son da la brùza lasàs i sens luzìns da la so bièla sòu blàncja, ma ai rajs scjàls a vegnin subit platàs; chel pastòu che roba pa' piòris ghi màncja, si leva, al vuarda, e'l jòt ducju i pras ca lusìgnin blancs; si bat'l cjàf, e dùncja in cjasa'l torna; al scjàsa rabious i bras, com'un puor diàu ca nol sa propit se fa; dop'l torna fòu e'l sperà ghi rinàs jodìnt che il mont a si vòu dut rifà, lì par lì; e al cjòj su la scoria e li so piòris vièrs il pascul zì a li fa. Spaventàt i'èri cuant che dal duc l'aria i'ai jodùt che la so front'a turbava, ma'l seren stu mal'la subit scorsàt via; chè, cuant che nu'al punt guàst si rivava, il me duca vièrs di me a si'a voltàt cul bièl fa ch'al piè dal mont'za'l mostràva. I bras 'la vierzùt, e dopo vej pensàt un puc sul mièj mòut di podèj frontà la frana, in sù cuj so bras mi'a pocàt. E coma chel cal fa ma encja atènt al sta, e'l pensa sempri sul se fa in davànt, cussì, cuant chi sin rivàs'n ta la cresta d'un scòj, za'l vùli'l veva ta'un clap pì avant e'la dit: "Tenti ben dur ta che piera lì, ma sta 'tènt ca no sèdi una ca sta sbrisànt." No l'èra par zì cun tant di mantèl lì, che jò apèna, luj lizèj, jò pocàt, su'i scjalàvin, cun man e piè, che parèit lì. Sa no fòs che dal rivòn lì chi'èri postàt pì dal'altri l'òrli a l'èra a man, no saj luj, ma jò mi sarès 'bandonàt. Ma parsè che'l Malbòls vièrs chel ledàn da la cort pì bas al va dut'n riva'n jù, li rivis d'ogni un daj fosàs a'an un àrzin cal va'n su e un cal va'n jù: nu' pur sin plan plan rivàs ta la punta 'ndà che l'ultima pièra 'stèva par colà jù. Di tirà flat 'fèvi fadìja, e tànta, che cuant ch'i èri sù no la podèvi pì, ànsi mi soj sintàt apèna'n cresta. "Àlsiti su, poltròn; no ti pòs sta chì," mi'a dit il mestri; "chè, sintàs in pluma no si otèn fama, ne stant tal jèt di dì; e cuj che sensa d'ic la vita'l cunsuma, 'mòndi puc di se ta la vita 'l làsa, com'fùn in aria o in aga la splùma. Leva su: vins'l'vilimìnt ca ti sbàsa cun chel spirt ch'ogni batàlia al vìns, se il cuàrp pesànt a no lu sclìsa. Da scalà ti'as encjamò tancju scjalìns; no basta da scju chì èsi partìt: dàj, mostra'l to merit, si ti mi intìns." Alòr mi soj levàt e mostràt furnìt di lena mièj di chel chi mi sintès, e i'ai dit: "Va, che jò i soj fuàrt e ardìt." I vin tacàt a zì su par chel scòj stes ch'l'èra stret, 'ncrepàt e malmetùt e rìpit tant pì di chel di puc di prin d'adès. Zint su'i parlàvi par no pàri fiacùt, cuant che dal'altri bus i'ai sintùt 'na vòus che di fa peràulis 'varès puc podùt. Se ca la dit no'ai capìt nèncj'dal colm rocjòus di chel arc che chi'l travièrsa'l fosàt: in mòtu l'èra e scura la so vous. Ma'i vuj vifs--encja s'in jù i'èri voltàt-- a no podèvin rivà'n font, pal gran scur; alòr jò: "Tu ti sas, Mestri, se ca vòu fat par rivà ta l'altr' àrzin e zi'jù dal mur; pars'chè, com'ch'jò i sint ma i no capìs, cussì la jù'i jòt ma cognòsi mi'è dur." "Dìzi 'podarès," 'la dit. "ma nùja'i ti dis che'l fà; parsè che la onesta domanda si'a da seguì cul fà e no cun parlàdis." Nuàltris sin zus jù dal punt ta che banda 'ndulà ca si unìs cul otàf àrzin; da chi la bolgia la vin ben jodùda; e jù i'ai jodùt ca si cuntuarzèvin sarpìns orìbui di dutis li sortis che la memoria'ncjamò mi tormèntin. Nisùn pì vànt, Libia, pa li tos dunis! che se di jàcui, fares, e calìdros ti prodùs, e altris coma li cèncris,[142] ne si tancju nemàj'mpestàs e lùdros ti'as maj mostràt, nencj'cun duta l'Etiopia o cun ch'un'l cjata 'nsìma dal Mar Ros. 'Ntà stu bulighès di sbis faghi spia si podèva a l'impaurìda zent nuda sensa'l sperà d'un bus o 'litropìa[143]: madràs ghi vèvin ogni man leàda; in davòu gh'imbusàvin cjàf e coda, e'n davànt èrin duta na'ngropàda. Èco ch'a un ca l'èra da sta banda intòr ghi'a svuisàt un sarpìnt e muardùt là che la cadòpa cul cuèl'è unìda. Ch'un'l scrivès na "i" tant svelt no'ai maj jodùt com'chel si'a impiàt e brusàt, e dut in sinìsa colànt a si'a ridusùt; e cuant ch'in cjèra a si era sì distrùt, il pòlvar si'a metùt a rifàsi da se e chel di prima 'le tornàt dut par dut:[144] par chej che di dut a san, cussì a è ch'la fènis a mou e dopo a rinàs cuant ch'a la fin dal cuint sècul visìna a è: ne d'èrba ne blàva in vita'no pàs ma dom'di gotis d'ìnsèns e d'amòma, e nardo e mìra 'ghi son l'ultin imbràs. E com'chel cal cola, e nol sa coma, par fuarsa d'un brut spirt che'n cjera lu tira, o di cualch'altri malàn che l'omp al doma, cuant ca si alsa e intòr si mira, dut stupidit da chel grant patimìnt cal veva sufrìt, vuardànt al suspìra; cussì'l pecjadòu dal so sturdimìnt. Oh potènsa di Diu, cuant ch'è severa, che cussì'a slavìna cuant ca va punìnt! il duca ghi'a'lòr domandàt cuj ch'l'èra; e chel: "I soj plombàt da la Toscana puc timp fa ta sta salvàdija galèra. Vita bestiàl mi'a plasùt, no l'umana, parsè che mul i soj stat; e'i soj Vani Fus, bestia, e Pistòja mi'era degna tana." E jò al duc: "Ca no gh'la svìgni da stu bus! domàndighi par se colpa ch'lè ca jù; ch'jò l'ai jodùt com'omp di sanc e rabiòus." Il Fus chist lè rivàt ben a capìlu e vièrs me'l cjàf e'l so spirt 'la alsàt e plen di vergogna si podèv' jòd'lu; dop'la dit: "Pì mi displàs ch'ti mi'as cjatàt in ta che miseria 'ndà chi ti mi jòs che cuant che da l'altra vita 'soj stat troncàt. Negà chel chi ti mi domandis no pos: ch'jù i soj metùt parsè che jò'i soj stat ta la sacristia lari di mòbui e cros, e di chistu n'altri lè stat acusàt. Ma par che tu di sta vista no ti gòdis, se maj chiscju poscj' scurs ti varàs lasàt, di se chi ti vìzi i vuèj chi ti scòltis: Pistoja daj Neris ven dimagrida: dop' rinòva Firense zent e usànsis. Vapòu Marte'l tira fòu di Val Magr'da ca lè di nuvulòns scurs invilusàt; e in una violenta burascjàda insìm'l Cjàmp Picèn'l combat'mint'l vegnarà fat; alòr luj a colp'l calìgu al spacarà sì che ogni Blanc al vegnarà ferìt. E ti l'ai dit par che displasèj ti farà.[145] Cjànt Vincjasincuèsin Il lari, al fin da li so peràulis, li mans 'la alsàt cun dutis dos li fìghis, sigànt: "Ciò, Diu, èco chì li to misùris!" E sùbit mi'èrin li bìsis amìghis, parsè che una il cuèl ghi'a'nsiarpàt com'par disghi: ‘Nùja pì i ti dìsis'; n'altra ghi'è zuda atòr daj bras, e leàt inta'un grop cjàf e coda la in davànt, sì ca nol varès maj pi nùja scjasàt. Ahi, Pistòja, parsè no statu pensànt d'insinerìti e di fa crolà'i to murs, chè dom'pal mal la to simìnsa 'va 'vant? Di st'infièr, ta nisùn daj so sìrcui scurs, maj 'lè stat cuntra Diu spirt sì rogànt,[146] nèncja chel colàt a Tebe, ju daj murs. E par sempri mut 'le zut via scjampànt, e jò jodùt i'ai un sentàuri dut rabiòus che "'Ndà ca'lè'l crùt?" al vegnèva clamant. No crot che Marèma sì tancju schifòus di madràs a veva com'luj'n ta la schena --fin lì ch'omp al par--di ducj'i colòus. Davòu da la cadòpa, ta la schena, cu l'àlis vièrtis, pojàt l'èra'un dragòn; e'l brùsa ognùn che'l casu lì'l mena. Il me mestri 'la dit: "Chìstu 'lè Cacòn che sot la pica dal Mont Aventìn pì voltis un lac di sanc 'la fat, il bestiòn. A nol va cuj so fràdis[147] par un cjamìn, pa la trufa che l'imbrojòn a la fat di che gran mandria che luj'l veva visìn; alòr il so fà da furfànt 'la fermàt sot li masàdis di Èrcul, che forsi sent ghi'n da dàtis, ma dom'dèis ghi 'an bastàt." [148] Luj'l parlava; l'altri 'lu jodev'zi; dut ta un colp tre spirs a son lì capitàs, che ne luj ne me ni vèvin fat necuàrzi, fin ch'an sigàt: "Com'sèizu chì fra'i danàs?": e 'lòr il nustri parlà i vin smetùt, e vièrs di lòu atèns i si sin voltàs. Jò no ju cognosèvi; ma'è susedùt, coma ca è tanti altri voltis capitàt, che prin na roba, dop'un'altra i vin sintut. E cussì: "Cjànfa 'ndulà ca'lè restàt?" Jò alòra, par che'l duca'l stes atènt, il me dèit da barba e nas i'ai pojàt. 'Dès se tu, letòu, di crodi ti sos lent se chi conti, no son maravèis, ch'jò stes chi l'ài jodùt lu crot a stènt. mentri ch'jò a lòu ghi alsàvi li sèis, un grant sarpìnt cun sèis piè a si'a butàt intòr d'un di lòu, e svelt com'i pensèjs, cuj piè di miès la pansa ghi'a 'ntorgolàt e cun chej davànt i bras a ghi'a cjapàt; li mosèlis pur a ghi'a dopo ben becàt; i piè di davòu ta li cuèsis 'la slungjàt e la so coda tal miès ghi'a metùt, e davòu la schena di nòuf distiràt. L'èdera su par un àrbul no'ai maj jodùt ca si rimpìna com'st'orìbil fièra tal cuàrp dal'altra si'a incjastràda par dut. I doj cuàrps si son dop' unìs com'se cjèra cjàlda 'fòsin stas, miscjànt il so colòu, tant ch' nol parèva pì, nencjùn, chel ch'l èra, coma ca si forma davant dal brusòu da la cjàrta un colorìt cussì scur ca no lè neri, encja se'l blanc al mòu. I'altris lu vuardàvin, ognùn puc sigùr e sigànt: "Èhi là, com'chi ti stas cambiànt! Jòjtu chi no ti sos pì doj, ne un pur." Za stàvin i doj cjàfs dom'un doventànt cuant ch'aparìvin do figùris miscjàdis ta na musa, e no pì dos chì avànt. Doj bras si son fas da cuàtri menàdis; cuèsis cu li gjàmbis, e pansa e pet, robis maj jodùdis son doventàdis.[149] Anulàt l'èra ogni inisiàl aspièt: doj e nencja un st'imàgin sformàda a parèva; e plan si'a movùt ta stu stret. Coma la sbisa sot da la scoria granda daj dis cjaniculàrs, zint ta nova brusa 'va travièrs la strada com'na lampàda, cussì'l parèva, vignìnt vièrs la pansa daj altri doj, un madrasàt impiàt, lìvit e nèri, com'na barba grisa; e tal bugnìgul, la che par prin'l ven supàt il nustri alimìnt, un di lòu 'la'mpiràt e davant di luj l'e subit dopo colàt. Chel impiràt, sidìn, 'la doma vuardàt; ànsi, cùj piè fermàs, al sbadajàva, coma che sun o fièvra lu ves tacàt. Luj'l sarpìnt, e'l sarpìnt luj'l vuardàva; l'un pa la plaja e l'altri pa la bocja fun a soflàvin e'l fun si scuntràva. Cal tàzi ormaj Lucàn là cal tocja daj puàrs diàus di Sabèl e di Nasìdio, e che ben'l sinti se ca ghi va dòngja. Cal tàzi di Cadmo e d'Àrèt'Ovìdio; che se chel in madràs e l'altri in font poetànt'l convertìs no l'invid'jò; che maj, ma maj, do natùris front a front a la tramutàt, sì che li dos formis a cambiàsi di sostànsa'ghi'an fat front. Insièmit, tegnùt si'an a sti règulis, che il sarpìnt la coda a la'nforcjàt e'l ferìt a la stret ben ben li talpis. Li gjàmbis pur cu li cuèsis si'an tocjàt e'ncolàt sì che dop'un puc la zuntùra coma tal a no varès pì someàt. La coda rota 'cjolèva la figura ca si pierdèva'n tal'omp, e la so pièl si feva mola, e chel dal'omp dura. I bras, jòt ben, si ritiràvin sot il cuèl, e i doj piè dal madras, che curs'èrin, tant si slungjàvin cuant ch'chej zèvin sot pièl. I piè davòu a s'intorgolàvin doventànt il coso che l'omp al plata, mentri che dal so, puor omp, doj si fèvin. 'Ntant ch'a l'un e l'altri a cambia la fumàta in colòu nòuf, e ghi fa vignì'l pel sù par chì, e par lì ghi da na lisàta, l'un si'è levàt e l'àltri lè colàt jù, ma sensa distudà chej triscj' di fanàj sot dàj cuàj ducju doj 'cambiàvin musu. Chel dret si'a tiràt vièrs li tèmpis asàj, e di dut'che roba che là 'è zuda, l'orèlis si'an format, che vut'l veva maj. E da la materia pì'n davòu restàda, cun pùcja in musa un nas a si è format e cul rest na bòcja d'òmp ghi'è vegnùda. Chel pojàt, il musu'n davànt 'la slungjàt e li orèlis'la ritiràt dentri'l cjàf com'che da'un lacàj a ven cussì spes fat; e la lenga, ch'unìda a era, e claf di tant parlà, si divìt; e che a fòrcja 'n'tal'altri 'si sièra; e'l fun no si mòuf. L'anima, che doventàd' era bestia, a scjampàva subulànt par il fosàt, e'n davòu'l veva l'altri cal spuda e'l tabàja. Ma èco che li spàlis novis'a voltàt, dizìnt al ters: "I vuèj che Buoso[150] al zedi e ca si strisìni ben ta stu busàt." Sì la zizània di sta bolgia jòdi mutà e tramutà i'ai podùt, e ca mi scusi'l nòuf s'èsi sempri dret no pòdi. E cunfùs i me vuj a'è capitàt cà ca fòsin un bel puc, e'l me spirit pur; lo stes i'ai ben jodùs zì via di ca; fra lòu l'era Pùcjo Sciancàt, par sigùr, e luj l'era l'unic da li tre figuris la so forma di prima a tegni dur: l'altri l'era chel[151] che tu, Gaville, ti plànzis. Cjànt Vincjasejèsin Gòt, Firense, para via a dati vànt, bat pur par mar e par cjèra li to àlis, tant ta l'infièr lè'l to non ca si spant![152] Ca jù i'ai cjatàt sinc daj to grancj' làris, sitadìns tos par me vergogna granda, e tu in grant onòu no ti ti àlsis. Ma se'l ver 's'insumièa'n matinàda, tu ti vegnaràs a provà fra puc timp se ca ti ven da Prat, e pì, auguràda.[153] Se cussì za'l fos, al sarès il so timp: ca susèdi pur, che cussì ghi tòcja! che pì mal 'starài cul zi'n davànt dal timp. Sin partìs, e su par chej tocs di rocja che prima a zi jù a ni vèvin judàt, le zut il duca, che fat mi'a da clòcja;[154] e proseguìnt par chel solitari trat, tra che schegis e che sporgensis dal scoj, sensa la man il piè 'si varès blocàt. Se mal chi'ai sintùt, e èncja adès chi soj chì i sint cuant ch'in mins mi ven se ch'i'ai jodùt, e ta dut il me inzèn i no mi pòj,[155] ca no si dizi che chì 'mancjàva virtùt; si che, se stela buna, o èncja mièj, mi'a dat 'l ben, no vorès 'n me 'nvìdia vej vut. Cuant ch'i contadins si ripòsin taj pajòj in taj dis che chel che il mont al sclarìs a si ten mancu platàt ai nustri vuj, e com'ca scàmbin post muscjns e mòscjs, tanti lusìgnis 'jòdin jù 'n valàda 'ndà che'l daràt a lè e li vendèmis; di tanti flàmis era pur 'luminàda l'otàva bolgia, com'jò mi soj necuàrt da là ca s'jodèva la part pi fonda. E com'chel che daj òrs 'la vendicàt'l tuàrt 'la jodùt il cjàr di Elìja al partì, cuant che'i cjavàj in su si son butàs fuàrt, che ben seguì cuj vùj nol podèva pì, fòu che d'jòdi la flamùta besòla com'na nulùta, ch'in sù si la jot zì; cussì si mòuf ognùna pa la gola dal fosàt, che nisùna a mòstra'l platàt; ogni flama 'ten un pecjadòu ca no mòla. D'insìma'l punt in jù'i vuardàvi, pleàt, che si no mi ves ta'un clap tegnùt dur, jù'i sarès colàt sensa vignì urtàt. E'l duc, ch'jò i'eri atènt si'a necuàrt luj pur, mi'a dit: "A son spirs dentri li flamis; ognùn s'inglùsa di chel cal àrt sigùr." "Mestri me," i'ai rispundùt, "se ch'ti mi dìzis mi fa sta pì sigùr; ma za'i vevi crodùt che cussì a fos; pur i vuèj chi ti mi contis. Cuj èse tal fòuc ca lè sì dividùt lasù, cal par'l flamà da la foghèra 'ndà ch'Entòcli cul fradi[156] lè stat metùt?" E luj a mi: "La dentri si martìra l'Ulìs e Diomèt, e cussì 'nsièmit a van a la vendèta com'al'ira; 'ntà la flama si sintèva'l plànzi, fit, da la vuàjta dal cjavàl ch'l'era puàrta di 'ndà che chel ca la fondàt Roma lè partìt. L'era'l plànzi, dentri, dal'art che, muàrta, Deldàmia 'ncjamò a sufrìs par Achìl, e pur dal Paladi'l dolòu a si pàrta." "Se lòu a pòsin, dentri di chel sfavìl, parlà," i'ai dit, "Mestri, jò'i ti vuèj preà e preà di nòuf che'l me preà'l vali mil, che dut'l me preà nol sèdi par nùja che che cornùda di flama chi a vègni: jòdiu i vuèj sì tant ch'in jù ti m'jòs pleà." E luj a mi: "Il to preà i vuèj tègni in granda stima, e ben i lu scòlti; ma fa che la to lenga 'si ritègni. Lasa chi parli jò, che jò'i ti parti se chi ti vòus; che lòu no volarèsin forsi--parsè che grècs 'èrin--scoltàti. Dop'che la flama vignùd 'ni'era visìn 'ndà ch'al me duc ghi parèva just il lòuc, cussì ghi'a dit'a lòu che lì 'scoltàvin: "O vuàltris chi sèis in doj dentri un fòuc, s'jò i'ai di vu'n vita alc meretàt, se da vuàltris meretàt i'ai tant o puc, cuant ch'i'ai tal mont li àltis righis creàt, stèit fers li; ma l'un di vu' cal dizi cà 'ndulà che, pierdùt, lè muàrt e soteràt." Il cuàr pì alt da la flama antica a la tacàt a mòvisi bruntulànt coma chè che'l vìnt al scjàsa'n là e'n cà; alòra la punta'n cà e'n là zirànt, coma ca fos una lenga ca parlàs, com'na curìnt la vòus a'a fòu sgorgàt: "Cuant chi'ai lasàt Circe, che cun chel so làs me mi'a tegnùt pì d'un'an près di Gaetàt prima che cussì Enea 'la clamàs, ne'l ben chi volèvi al fì, ne la pietàt pal me pàri vècju, ne'l dovùt amòu che Penelope'l varès di vej 'legràt, a mi'an dentri podùt vìnsi chel ardour chi vevi di doventà dal mont espèrt, e daj vìsis dal omp e dal so valòu; ma'i mi soj aviàt pal mar alt e vièrt cu'na navùta e che compagn'a pìsula ca no mi'a maj lasàt desèrt. Da spiàgja a spiàgja 'soj zut, fin in Spagna, fin in Maròc, e in Sardegna èncja, e tal'ìsulis che'l stes mar'l bagna.. Jò e'i compàjs i'èrin zent lenta e vècja Par cuant chi sin rivàs ta chel post stret 'ndà ca son i sens di Èrcul in ròcja, lì par che l'òmp a no zighi'òltri al sèdi costrèt: da la man destra i'ai lasàt Sivìl; da che altra i vevi za'bandonàt Set. ‘O fràris,' i'ai dit, ‘che par pì di sent mil perìcuj 'sèis rivàs propit fin amònt, a sta vèa ca è cussì tant sutìl daj sèns ch'encjamò ni rèstin ta stu mont, no stèit dizi di no a l'esperiènsa di chel mont sensa zent, di là dal tramònt. Consideràit ben la vustra simìnsa: fas no sèis stas par vivi com'salvàdis ma par seguì virtùt e conosènsa.'[157] Stu discòrs 'ghi li'a 'sì ben ingusàdis ai compàjs li razòns par parà'n davànt, ch'a fermàju i varès vut grandi fadìjs; e voltàt la nustra pòpa vièrs levànt, i rèmos àlis 'èrin par stu mat di svuàl; plan plan a man sanca i zèvin voltànt. Belzà dutis li stèlis dal polo austral 'jodèva la not, e'l nustri l'èr'tant bas che sot'l steva'n compagnìa dal scuàl. Sinc vòltis 'èrin stas impiàs e sieràs chej lumìns ca èrin sot da la luna, dopo chi vèvin traversàt chel gran pàs, cuant ca ni'a aparìt, 'ncjamò lontàna, una montagna[158] scura e alta tant che cussì maj non vevi jodùt nisùna. La vista ni'a dat alegrìa, fin cuant che da stu nòuf post 'na bufèra'a tacàt ca'a ben batùt la prua là'n davànt. Naf e aga tre voltis zì 'n ziru 'a fat: a la cuàrta la pòpa è zuda'n sù e la prua'n jù, com'ch'èra destinàt,[159] fin che'l mar su di nu'a si'a sieràt sù. Cjànt Vincjasietèsin La flàma èra za'ndresàda e cujèta, dop'l so parlà, e via da nu' a zeva cu la licènsa dal me bon poèta, cuant che n'altra che davòu la seguìva i vuj mi'a fat voltà ta la so punta da'ndulà ch'un sùn confùs al vegnèva. Com'l nemàl siciliàn, cun dentri'l lamentà di chel--e par prin cun chel'l mugnàva --ch'al fàlu, malìn l'era stat, si conta;[160] cu la vòus da l'aflìt al mugulàva tant che, èncja se l'era dut fat di ramp, lo stes parèva ch'amòndi al sufrìva; cussì, no vint bus ne altra via di scjàmp da cuant ch'l'era tal fòuc, taj so sclopetàs si convertìva'l so puòr parlà, lamp a lamp. Ma dopo cal veva tacàt il so viàs su pa la punta, e dat ghi veva chel guìs a la lenga cuant ch'sù'l zeva dal bas, dìzi 'vin sintùt: "O tu chi ti sìntis la me vòus e che'l to parlà lè lombàrt, chè ti'as dit: ‘Istra va; di più non t'adìz' ',[161] parsè ch'jò'i soj chì forsi un puc'n ritàrt nòsta zi, ma parla pur cun me un puc: t'jòs ca no mi displàs a mi, e jò'i àrt! Se tu i ti sos ta stu mont vuàrp da puc colàt da la sù--da che bièla cjèra latina da'n dà che la colpa i'ai, puòr cuc-- dìzmi se'i romagnòi 'an pàs o guèra; ch'jò'i'eri di che montàgnis fra Urbìn e'l pas ca si vièrs al Tevere, a plèra." Jò'i vuardàvi in jù, atènt e sidìn, cuant che'l me duca a mi'a tal flanc tocjàt dizìnt, "Parla tu, che chistu lè latìn." E jò che di dìzi i'èri preparàt, sens'esità i'ai scuminsiàt a parlà: "O spirt, ca par chi ti sos la jù platàt, la Romagna no è, ne maj era u là, sensa guèra in tal còu daj so tiràns; ma al moment nisùna'si pos jòdila. Ravèna 'è com'ch'è stada da tancj' àins: l'àcuila da Polenta là 'si cova, sì ch'èncja Cervia'a cujèrs cuj so plumìns. La cjèra[162], ch'a za fat la so lungja prova, e daj fransejs un gran ros di sanc, miga puc, sot ramàsis verdis a si tegnèva. E'l mastìn vècju e il nòuf da Verùc, che tant mal a'an Montagna governàt, là ca s'ju jòt a grugnìsin, e pì di un puc. Là di Lamòn e Santèra, ogni sitàt guidàda 'è dal leonùt dal nit blanc, cal cambia banda dal'unvièr al'estàt. E che ch'ven dal Savio bagnada di flanc, cussì com'ca si cjàta tra plan e mont, tal stes mòut a vìf, sot tiràn e stat franc. M'adès cuj sòtu? Dìznilu chi lu tegnìn cont: nost'èsi dur pì che cualc'altri lè stat, se'l to non al mont al riva'a faighi front." Dopo che'l fòuc al veva'un bel puc rugnàt tal so mòut, la so punta fina 'la movùt di cà, di là, e'n fin a chist'ghi'a dat flat: "Se jò'i crodès da rispùndighi in dut a cualchidùn cal sarès tornàt tal mont, di flameà sta flama no varès pì volùt; ma sicòma che propit maj da stu font no lè maj tornàt vif nisùn, si sint just, sensa timòu d'infamia ti dis tònt[163]. Omp di guera 'soj stat, e dop'fràri cun gust, crodìnt di fa, cussì cint, penitensa; e dut sarès susedùt ta stu mòut just, sa no fos pal grant predi[164]--che schifènsa!-- ca mi'a rimetùt ta li primi còlpis; e com'e parsè, èco la sostànsa. Mentri ch'jò'i'èri forma cul sanc ta li vènis che dat mi veva me mari, il me fà no l'era da leòn, ma da vòlpis. La furbìsia, la scaltrèsa e'l trufà ben mi zèvin e sì i usàvi la so àrt, che fin'n fìn dal mont l'èra dut'un da fà. Cuant chi mi soj jodùt rivà ta che part da la me etàt 'ndà ch'ognùn'l dovarès calà li vèlis e zi avànt mancu fuàrt, il plazèj di prin'mi fèva adès ribrès; dut pentìt, al mont i'ai dit i me adìos; ah puòr bazovàl! e zovàt a varès. Chel principe là daj nòufs Farisèos, stint fazìnt guera visìn dal Lateràn, e ne cuntra Saracèns ne Gjudèos, parsè ch' ognùn daj so nemìs l'era Cristiàn, e nisùn l'era stat Acri a vìnsi, ne mercjadànt l'era stat la dal Soldàn; ne i òrdins sàcros ne pur l'alt ufìsi ghi'an fat da guida, ne in me il cordòn che fràris pì magris 'vèvin par strìnzisi. Ma com' Costantìn 'la vut Silvèstri'l bon dentri a Siràt par vuarìlu da la lèvra, cussì chist 'la volùt chi lu judàs benòn a vuarìlu da la so granda fièvra: 'la volùt chi lu consiliàs, ma i'ai tazùt par ch'ogni so peràula stramba a era. E 'la dit di nòuf: ‘Nosta sospetà dut; jò'i ti asòlf, e tu'nsègnimi coma fa par che'l Penestrìn al zedi jù dal dut. Il cjèl jò'i pol ben vièrzi e sierà, com'chi ti sas; però a son dos li clafs ch'l me antecesòu no'la volùt curà.' Alòra mi'an pocàt i argumìns gràfs la 'ndulà che'l tàzi al sarès stat pèzu, e dit'i'ai, ‘Pari me, sicòm'tu ti mi làv's da chel pecjàt ch'adès mi fa colà'n jù, promèti al lunc ma il mantègni puc fuàrt ti farà trionfà tal to alt di la sù.' Francèsc si'a fat avànt, dopo chi'èri muàrt, par me; ma un di chej nèris cherubìns 'la dit: ‘Làsilu chi[165]. No mi fa tuàrt. A la da zì la jù, tra i me meschìns par chel consìlio da ludro ca la spartìt, dal cual in cà ghi sin stas sempri visìns; ch'asòlvi no si pos chel ch'no si'a pentìt, ne pentìsi e volèj al stes timp si pos, che stu contradì a nol ven consentìt.' Oh puòr me! Se svèlt che sveàt mi soj scòs cuant ca mi'a ben ingrintàt e dit: ‘Forsi no ti pensàvis che jò'un lòic[166] i fos'! A Minos mi'a partàt, che la coda a voltàsi atòr dal cuàrp dur si'a metùt vot vòltis, e dop'che là l'era zut a muàrdisi, 'la dit: ‘Stu chi l'apartèn là cuj làris'; par chel ch'jò 'ndà chi t'jòs i soj pierdùt, e vistìt cussì i sufrìs sti pènis." Cuant che'l so dìzi 'la cussì finìt dut, la flama, cun gran dolòu, a'è partìda, stuarzìnt e sbatìnt il so spis di cuarùt. Nu 'sin zus avànt, jò e la me guida, su pal scoj fin insìma dal'altri arc di chel fosàt 'ndà che'l fìo'n pàijn'a vònda ducj'chej che disunìnt a acuìstin càr'c. Cjànt Vincjotèsin Cuj podarès'maj cun peràulis sclètis dìzi di chel sanc e di che plàjs in plèn ch'i'ai adès jodùt, encj'contànt pì vòltis? A no'è nisùna lenga cun chel inzèn ch'judà'l pos'l nùstri discòrs, e la mins a'a di dut chel comprèndi lì puc sen. Se chej a fòsin 'ncjamò dùcjus visìns che za in ta la sfurtunàda cjèra da la Pulia'n vut sì tancju sufrimìns par via daj Trojàns e da la lùngja guèra che di anèj a'a'mplenìt doj bièj zèjs, com'cal dìs Livio, ch'un di sbàlius no l'era, cun che c'an davèva lasàs pus intèjs par vèj contrastàt Berto il Guiscàr; e l'altra ca'a lasàt vuès ta li contèjs di Ceperòn, la'ndulà ch'lè stat busiàr ognùn puliesìn, e là da Tajacòs, 'ndulà che sens'àrmis vinsùt'la'l vècju Alàr; e par cuant che ferìdis fòndis o mòs[167] s'jodèva--dut chist'nèncja'l vèn visìn al'oròu d'sta nona bòlgja là che dut'le sòs. Caretèj non dè che sì par dòvis 'spàndin com'un ch'i'ai cun oròu jodùt, dut sbregàt da la barba fin la che corèis 'si tìrin: i bugjèj tra li gjàmbis ghi vevìn colàt; còu e polmòns s'jodèvin, e chel puòr sac cal fa merda di chel ca si'a mangjàt.[168] D'jòdi dut di luj no èri 'ncjamò strac cuant che luj mi'a vuardàt e vierzùt si'a'l pet, dizìnt: "Jòitu chi mi vièrs coma un pac? Jòt ben cuant strupiàt ca lè Maomèt! davànt di me 'lè Ali cal va planzìnt, ròt in musa da la barba al cjufèt.[169] E ducju i altris che chì ti vas jodìnt, seminadòus di scàndul e di scisma, vìfs 'èrin, m'adès, sclapàs, stan puc godìnt. Un diàu'lè ca davòu ca ni sistèma, crudèl ca lè, cul tàj da la so spada, e ducj'di nòuf ‘l sbugjèla cu la so lama cuant ca rifàn che doloròsa strada; no prin, però, che zint'atòr, com'chi dìs, ogni ferìda si sèdi za sieràda.[170] Ma tu cuj sòtu che dal scoj i ti vuàrdis, esitànt, forsi, di zì a la pèna che Minos segnàt ti'a pa li to acùsis?" "Muàrt no lè 'ncjamò, ne colpa 'lu mèna," rispundùt 'la'l mestri, "a tormentàlu; ma par dàighi n'esperiènsa pì plèna, a mi, chi soj muàrt, mi convièn menàlu pal infièr ca jù, di zìru in zìr, e ver a lè com'ch'jò ti staj dizìnlu." Cuant ch'l'an sintùt, pì di sent ca zèvin'n zìr si son fermàs tal fosàt a vuardàmi par maravèa, dismintiànt il martìr. "Dìsghi duncj'adès a Fra Dulcìn ca si àrmi, tu che'l sol fors't'jodaràs di nòuf fra puc, se pì ca nol vòu vignì subit a cjatàmi, ben di vìvars[171], che se'l timp'l siera stu lòuc la vitòria no ghi zèdi al Novarèis, che si no nol vinsarès sensa gran truc." Un piè a lu veva za alsàt di pèis Maomèt cuant ca mi'a dit sta peràula; dit chist, vìa ca lè zut cu li so idèis. Un'altri, cal veva un bus ta la gola e troncàt il nas fin propit sot li sèis, e nol veva altri che un'orèla, restàt lì a jòdi chisti maravèis cuj àltris, prin d'àltris'la vierzùt cana, ròsa di sanc al veva ta li so plèis, e 'la dit: "O tu, che colpa 'no condàna, e ch'i'ai jodùt in ta cjèra latìna, se'l gran someà a no mi ingàna, recuàrda Pieri da la Medizina, se maj ti tòrnis a jòdi chel bièl piàn che da Versèl a Marcabò s'inclìna. E fàighi savèj a chej doj pì mièj di Fan, al Siòr Guido e èncja al Angjolèl, che se d'jòdi'n davànt chì no si'l fa'nvàn, a vegnaràn butàs fòu dal so vasèl e maceràs visìn di Catòlica pal tradimìnt di un tiràn tant crudèl. Tra l'isola di Cipro e di Majòrca, no la maj si grant delìt jodùt Netùn ne da piràta ne da zent argolca.[172] Chel traditòu che pur al jòt dom' cun' un , e al tèn la cjèra che un tal chì di me di jòdila al vorès èsi stat dizùn, a ju farà zi al parlamìnt cun se; dop'al farà sì ch'al vint di Folàra preà ghi zovarà puc, e si sa'l parsè." E jò a luj: "Mòstrimi a la clàra-- se nova di te la su par me 'svuàla-- cuj ca lè chel da la vedùda amàra." Alòr'la pojàt la man ta la mosèla d'un so compàj e la bòcja ghi'a vierzùt, sigànt: "Èco chì chel, e nol favèla. Chistu, esiliàt, il dubità ghi'a cjòlt dut a Sèzar, afermànt che chel ben furnìt, esitànt, dàns a le sempri a pièrdi zut." Oh puòr diàu, cuant cal someàva spaurìt cu la lenga ta la gòsa tajàda, Curio, ch'al dìzi ‘le stat cussì ardìt! E'un ch'al veva l'un'e l'altra man troncàda, alsànt i zumpìns pa l'aria fuscàda, sì che'l sanc ghi vev'la musa sporcjàda, 'la sigàt: "Èncja il Mòscja recuàrda, ca la dit, òsti!, ‘Cjàf a'a la roba fata,'[173] che mala simìnsa pa la zent tosca 'è stada." Alòr jò: "La to ràsa pur'è muàrta"; luj, puarèt, cun pì dolòu sul so dolòu, ‘le zut, cu'na malinconìa mata. Jò a vuardà'l scjàp soj restàt in davòu, e jodùt i'ai roba chi varès pòura sensa pì prova a contàla besòu; sa no fos che la cosiènsa mi sigùra, che compagna ca rint l'omp sigùr di se, sot la coràsa di sìntisi pura. Jodùt i'ai com'ch'encjamò'l fos'n front di me un cuàrp sensa cjàf ch'avànt al zèva com'i'altri puòrs disgrasiàs davànt di me; e'l cjàf troncàt paj cjavièj al tegnèva, pindulànt da la man com'un lampiòn; e chel mi vuardàva'e "Puòr me!" al dizèva.[174] E a se stes si fèva lustri benòn,[175] e a èrin doj in un e un in doj: e coma maj, ben al sa chel dal lamp e tòn. Cuant che subit sot l'era dal nustri scòj, a ni'a alsàt il bras cul so cjàf, dut, par che'l so parlà'i sintèsin ducju doj. E 'la dit: "Adès t'jòs stu patimìnt brut tu che, rispirànt, ti vas jodìnt i muàrs: vuàrda si ti'n cjàtis n'altri cussì crut. E pars'che tu che nòvis ti m'pàrtis, sens' cuàrs,[176] ti'as di savèj ch'jò'i soj Bertran dal Bornio, chel ca ghi'a dat al Re zòvin chej crus cunfuàrs. Jò'i'ai fat pari e fì a l'un l'altri ribèl: pì no ghi'a fat Achitofèl a Absalon e David cun chel becotà da crudèl.[177] Di zent ben unìda i'ai fat division; par chel che'l me puòr sarvièl 'le stat spartìt dal so prinsìpit, ca lè'n ta stu troncòn. Da chi'l me cuntrapatì[178], com'ch'vèjs capìt. Cjànt Vincjanovèsin Duta che zent e che stranìsimis plàjs a vèvin i me vùj cussì incjocàs, ca èrin di làgrimis coma grondàjs; ma Virgilio a mi'a dit: "Se chi ti fas? parsè i to vùj ghi vanu'ncjamò dòngja? la che scjù puors spirs 'son cussì mal concjàs? Tal no ti'as fat ta nisun'altra bolgja: se tu ti cros di rivà a contàlis, sta val par pì di vincj mijs a para via! La luna è belzà sot di nualtris: ni resta puc dal timp a nu concedùt, e altri'ndè da jodi che tu no t'jòdis." "Se tu ti vès," i ghi'ai sùbit rispundùt, "'tindùt a la razòn che jò'i vuardàvi, fors'di sta'ncjamò t'mi varès permetùt." Intant'l zeva--e jò davòu ghi stèvi-- il duca; jò za'i ghi fèvi risposta: "La dentri di sta cava," i zòntavi, "'ndulà ch'jò'i vèvi i vuj fisàs a pusta, i crot che un spirt dal me sanc al plànzi la colpa che la jù 'sì tant a costa." "No dati," 'la tacàt il mestri a dizi, "tant pensèj par luj da adès in davànt: 'tint a àltri e làsa che luj al pàusi: ch'jò l'ai jodùt al piè dal pontùt, cuant che cul so dèit fuàrt a ti minacjàva e Geri dal Bièl al zeva nominànt. Intànt se che dut'l to timp'l ocupàva, l'era in tìndighi a chel d'Altafuàrt, e'n là no ti vuardàvis, e luj'l partìva." "O bon il me duca, che violenta muàrt ca no'è 'ncjamò vendicàda," i'ai dit, "dal parìnt che'l disonòu ghi'a fat tuàrt, lu'a rindùt disdegnòus[179]; e lè partìt sensa parlàmi, com'ch'jò la pensi: e chel par luj di simpatia mi'a'mplenìt." Cussì i parlàvin fin lì ca tocj'èsi par prin podèj dal scòj l'altra val jòdi, sa fos pì lustri, fin in font, o cuàsi. Cuant ch'sin tal ùltin clàustri rivàs a zi di Malbòls, cussì che chej bràfs di fràris jòdiu ducjus i podèvin propit lì, di lamìns i'ai sintùt divièrsis frecjàdis, ca vèvin di pietàt li puntis infieràt; ch'jò cu li mans mi soj sieràt l'orèlis. Cuant dolòu al vegnarèsia coletàt se da Valdichiàna 'vegnèsin d'estàt, cun ducj'i maj di Sardegna e dal Maremàt e ta na fòsa fòs il dut insembràt? Cussì l'era chì, cun che gran pùsa di zent ca si marsìv' za da un bel tràt. Zus'sin pal'ùltin àrzin, sens'pàusa, lunc il scòj lùnc, sempri a la sinìstra, fin là ch'jodùt i'ai daj lamìns la causa: là a era, vièrs il font, là cal minìstra chel sjòr dal alt l'infalìbil gjustìsia, punìnt i falsadòus che li'l regìstra. Pì malincònic cuj al crodarèsia ca fos stat in Egina[180] cun ducj'i malàs cuant ch'èra'n aria tanta malìsia che'i nemàj taj pàscuj son ducjùs colàs, encj'i vièrs, e dopo li zens antìchis, secont chej poès ca ni còntin scjù fàs, coma li furmìs si son rinovàdis; ch'era d'jòdi ta che valàda scura, l'ànimis languì chì e là'ngrumàdis. Ta spàlis o pansa 'diritùra daj altris 'èrin pojàs, e chel a gjàt plan plan al zeva ta la vijùta puòra. E nu, pas a pas, sidìns 'vin cjaminàt, vuardànt atòr e scoltànt chej disgrasiàs nisùn daj cuàj'l varès podùt sta'ndresàt. Doj in daj jodùs su l'un l'àltri pojàs, com'che li padèlis si mètin a scjaldà, ducjus da cjàf a piè di rognis macjàs; e'i no'ai maj jodùt cussì fuàrt stringhià da nisùn frutùt spetàt dal so paròn, o che la strìnghia'l mena par fàlu sveà, com'ch'ognùn'l menàva svelt'l spunzòn da l'òngulis intòr pa la gran ràbia dal spisà che maj ju farà sta pì benòn; li rognis cul'òngulis 'gratàvin via com'cal fa'l curtìs di cògu cu li scàjs di pès ca son grandis di pì di na scàja.[181] "O tu che cun i to dèicj' i ti ti dismàjs," [182] 'la tacàt a dìsghi'l duca a un di lòu, "e che ogni tant ti fas di lòu tanàjs, dìsni se cualchi latìn lè tal dolòu di stu post, e che l'òngula ti bastàs in etèrno a fa chistu lavò'u." "Latìns[183] i sin, che tu t'jòs sì guastàs, ducju dòj," a la rispundùt planzìnt; "ma cuj sòtu che sta domànda ti ni fas?" E'l duca: "Jò'i soj un che jù'l sta vignìnt cun chistu vif chì, da scoj a scoj, e di mostràighi l'infièr a luj'intìnt." Alòr si son a colp separàs, chej doj, e tremànt ognùn si'a vièrs me voltàt, e àltris pur: i doj no èrin besòj. Il me bon mestri si'è vièrs me premuràt, dizìnt: "Dìsghi pur a lòu sè chi ti vous." Vìnlu luj volùt, cussì i'ai'lòr tacàt: "Se'l vustri pensà--di chist i soj curious-- nol resta tal prin mont da l'umana mìns, ma al vif su encja dopo da la so crous, dizèimi cuj chi sèis e di che zèns: la vustra spòrcj'e fastidiòsa pena di fami jòdi ca no vi crèj spavìns." "Jò i'eri d'Àrès, e Arbul da Siena," la dit un, "a mi ha fat meti tal fòuc; ma chel pal cual soj muàrt chì no mi mena. A'è vera però chi ghi'ai dita par zòuc: ‘Jò'i soj bon di sta'n aria com'na pluma; e chel--curiòus dal nòuf amòndi puc-- 'la volùt chi ghi mostràs l'art, e doma pars'chè jò no l'ai fat Dèdal, a mi'a fat brusà da un ca lu tegnèva par fì; ma tal'ùltima bolgia da li dèis soj stat, pal'alchimìa che tal mont i'ai usàt, da Minos, ca nol pol sbalià, butàt.[184] " E jò al poèt i'ai dit: "Tal vanitàt si cjàtia t'àltra zent che la sanesa? nèncja ta che fransèsa[185], in veritàt!" Alòr l'àltri levròus l'alsàt la musa e mi'a rispundùt: "Al di fòu di Strìsa ca la savùt benòn a fa la so spesa, e Nicolò che la costos'usànsa dal garoful a la luj par prin scuprit tal ort'ndà che sùbit cjàpa la simìnsa; e pur di chel scjàp ca la pièrdut da stupit la vigna e'l gran bosc cun Cjasa d'Asiàn e'l so udìsi'la mostràt l'Imbarlumìt. Ma par ch'ti savèdis cuj ca ti'a dat na man cuntra'i Sanèis, gùsa vièrs me'l to vùli, sì che chel ca ti rispùnt no t'jòdis invàn: ch'jò'i soj'l spirt di Capòc t'jodaràs ben sì, ch'jò i'ai falsàt metàj cul'alchimìa: e ti'as da recuardàti, si t'jòs ben chì, com'ch'jò i'èri propit 'na buna sìmia.[186] Cjànt Trentèsin Taj timps che Gjunòn a era rabiàda par via di Semèl cuntr'il sanc Tebàn, roba altri voltis da ic mostràda, cussì tant mat lè doventàt Atamàn,[187] che jodìnt la femina cuj so doj fis zì avànt cargàda c'un di lòu par man, 'la sigàt: "I vuèj cjapà cu li rètis la leonèsa e'i so leonùs al pàs," e fòu 'la dopo metùt li crudèl' sgrìnfis e Learco 'la cucàt, un daj doj frutàs, e'n alt alsàt, 'la dop'sbatùt cuntr'un mur, e ic e l'altri si son alòr 'negàs." E cuant ch'la furtuna si'a voltàt vièrs'l scur, l'altèsa daj Trojàns, che dut ausàva, sì ch'insièmit cul regn lè colàt il re pur, la puor'Ècuba, vilìda e sclàva, dopo ch'a jodùt Palisena[188] muàrta e dal so Polidoru ta la riva dal mar la puarèta si'è necuàrta, fòu di se, dal dut, a'a bajàt com'un cjàn;[189] tant si'era di dolòu la so mins stuàrta. Ne da Tebe ne da chistu post Trojàn nisùn a'a maj jodùt furiis sì crùdis ca becàvin no bestis ma se ch'èra umàn, com'che do òmbris, pàlidis e nùdis, che muardìnt 'corèvin ta la manièra dal pursìt che dal pursitàr ti mòlis. Una'a gancjàt Capòc, e ghi'èra cuj dincj' ta la cadòpa, si che, tirànt, ghi fèva gratà la pansa in cjèra. E l'Aretìn, che restàt l'era tremànt, mi'a dita: "Chel spirt la lè Gjàni Schichi, che, rabiòus, al sta i'àltris cussì cunsànt." "Oh!" ghi'ai dit, "se l'àltri no ti met u chì i dinch' intòr, no ti faràs fadìja a dizni cuj ch'lè prin cal sparìsi d'chì." E luj a mi: "Chist'è l'anima vècja di Mìra, l'infàm' dal pàri doventàda amìga, fòu dal amòu sensa màcja. A pecjà cul pàri cussì è vegnùda, falsificànt in se la forma d'àltra,[190] com ch'l'àltri 'la ausàt--ca s'jòt par strada-- par guadagnàsi dal cjarùt la sjòra,[191] in se falsificà il Buoso Donàt, e fazìnt dal testamìnt 'na camòra." Dopo che'i doj rabiòus mi vèvin pasàt, che jò ju vèvi ben di vùli tegnùt, i'ài alòra i'àltri malnasùs vuardàt. Un i'ai jodùt cal someàva un liùt, com'che sal fos stat dal bas da la pansa troncàt dal rest che l'omp a la biforcùt. La brut'idropisìa, che puc benòn a sesta che pars che l'umòu'l convertìs, sì che'l musu a nol rispùnt al pansòn, a ghi fèva tègni ben vièrs i làvris coma cal fa il tìsic, che pa la sèit un vièrs la barba e l'`altri'n su l'invertìs. "O vuàltris che di pèna i sèis al vuèit ta stu mont di dolòu, e'l parsè no'l saj," a ni'a dit a nu, "vuardàit e tindèit al mestri Adam e a dùcju i so maj; tant in daj vut da vif di chel ch'i'ai volùt, e 'dès dom'bramà pa'un puc di àga i'ai. Pa li vèrdis culìnis ogn'rivulùt dal Cesentìn cal va jù in tal Arno e frèsc e mol al fa'l so canalùt, a mi'è sempri vif taj vuj, in etèrno, e l'imàgin so sèmpri pì mi sùja chel mal ch'mi scarnìs, magàri cussì no. A mi tormènta la dura gjustìsia, ca cjòj ocasiòn d'ndulà chi'ai pecjàt[192] e mi fa suspirà di malinconìa. La è Romèna, la'ndulà chi'ai falsàt la lega cul sen di San Zuàn Batìsta[193]; e par chel lasù il cuàrp mi'an brusàt. ma se jo'i jodès chì l'anima trista di Guido, di Sandro o di so fràdi, par Font Branda i no darès la vista.[194] Un a lè za dèntri, sa si pol cròdi a che òmbris ca van atòr rabiòsis; ma no zòva, che chì, leàt, mi'è puc d'jòdi. Si vès li me gjàmbis asàj àgilis par mòvimi in sent'àjs un tant cussì, jò'i li varès za tal tròj metùdis, in sèrcja di luj tra sta scrofòna di zent chi, cun dut il so zìru di ùndis mijs e miès, o mancu, di travièrs 'pol vèighi. La colpa a'è so si soj cun tal famèjs: a mi'an lòu costrèt a bati i florìns ca avèvin tre caràs di porcarìjs." E jò a luj: "Chej doj puòrs diàuj a nu visìns, ca trèmin coma mans bagnàdis d'invièr, cuj sòni ch'a destra a stan daj to cunfìns? "Chì i ju'ai cjatàs e chì a son, com'ch'lè ver," 'la dit,"cuant che plovùt soj ta sta cava chì, e no cròt che maj pì lasaràn st'infièr. Chist'è la falsa ca'a acusàt Bepi;[195] l'altri lè il fals Sinon grec da Troja:[196] pa la màla fièvra a spùsin cussì." E l'un di lòu 'la dita "Porco boja," par èsi stat nominàt ta mòut sì dur, e dal pansòn ghi'a batùt la dura cròdja. Chè'a ti'a fat un sùn coma un tambùr; e Mastr'Adàmo ghi''a batut il musu cul so bras, ca l'èra altritànt sigùr, dizìnghi: "Èncja sa mi'è stat cjòlt l'ùsu da li me puòri gjambis, chi no pol mòvi, mi resta'l bras par dati casòs in su." Alòr luj 'la dit: "Cuant ca ti'an fat zì vièrs il fòuc, cussì svèlt no ti lu vèvis: ma prima, par fa'i bes fals, alòra sì." E l'idròpic: "Di chist'l ver ti dìzis: ma nencja tu'l ver no ti'as testimoniàt a Troja, la che dìzi'l just ti dovèvis." "Se jò'i'ai dit'l fals, e tu i bes ti'as falsàt," 'la dita Sinòn, "e'i soj chì par un fal, e tu par pì di nisùn altri diaulàt!" "Recuàrditi, fals zuradòu, dal cjavàl," 'la rispundùt chel da la pansa sglònfa; "ben ti sta s'ognùn lu sa par mont e val!" "A ti tant pèzu se la sèit sclapà ti fa la lenga," 'la dit'l grec, e l'àga marsa che tal pansòn davànt daj vuj ti stònfa." Alòr'l banchèj: "Ca si sbrèghi che stràsa di bòcja to pal to mal, com'ca dov'rès; che se jò'i'ai sèit e l'umòu mi ingròsa, tu ti'as bòcja sècja e pì dolòus daj mès; e par zì a lecà'l spièli di Narcìs amòndi puc tontonà ti bastarès."[197] Jò i èri li chi ju scoltàvi dut fìs, cuant che'l mestri mi'a dit: "Dès jòt chi, fantàt! a mi bastarès puc par molàtilis!" Cuant chi l'ai sintùt a parlàmi secjàt, vièrs luj mi soj voltàt dut vergognòus, che stu moment in mins vif mi'è restàt. Com'chel ca s'insumièja da la so cròus, tal so sùn al volarès insumiàsi che chel ch'lè no lè e di chel lè bramòus; no podìnt parlà, soj restàt jò cussì, che volìnt scusàmi, i mi scusàvi lo stès sensa che jò mi necuarzèsi. "Che difièt pì grant mancu vergògn' ti làvi di chel chi ti'as vut tu, i saj," luj 'la dit; ma adès basta fa làgrimis plòvi: ma pensa chi soj sempri cun te, e subit, sa capitàs ch'la furtuna ti metès. in banda di cjacaròns, cul stes èsit; che sìnti stu chi vòja basa 'sarès.[198] Cjànt Trentunèsin La stèsa lènga prima a mi'a muardùt, che rusì'a fat la me mùsa blàncja e dopo midizìna mi'a'ntòr metùt: cussì i'ai sintùt ca fèva la làncja d'Achìl, che par so pàri è stada razòn prin di bruta dop'di buna mancja.[199] La schena ghi vin voltàt al brut valòn, sù pa la riva ca lu sièra 'torotòr, traversànt sidìns sidìns stu post puc bon. Ne dì a èra ne nòt u chi atòr, sì che'l me sguàrt'l jodèva puc davànt; ma 'mòndi fuàrt i'ai sintùt sunà un cuàr, fuàrt, sigùr, èncja pì dal tòn pi grant, che vièrs di luj vint tiràt la me atensiòn, 'la guidàt i me vuj ta'un post pì avànt. Dopo la gran sconfìta di che asiòn ch'al Gran Carli ghi'a costàt la santa gèsta, sunàt no 'la l'Orlànt cun pì terìbil passiòn. In davànt i'èri zut un puc e basta che d'jòdi mi'a parùt tanti tòr'àltis; alòr jò: "Mestri, dis, se cjèr'èse chista?" E luj a mi: "I crot che tu ti vuàrdis ta li tènebris màsa a la lùngja, stimànt cussì d'jòdi se chi no t'jòdis. T'jodaràs ben, se tu là ti ghi vas dòngja cuànt che il sens a s'ingàna da lontàn; ma fa pì svèlt, che dut fra puc si ràngja." Alòra cun bièl fa mi'a cjapàt par man, e la dit: "Prin chi rivàni pì'n davànt, par che'l fat no ti pàri màsa stran, pensa che là nisùn lè tor ma gigànt; ducju 'son tal pòs, da la riva atòr, gjàmbis e bugnìgul in jù, dut cuànt." Com'cuànt che'l calìgu si sclarìs d'intòr, il vuli puc a puc ghi da figùra a se cal plata'l vapòu atorotòr. Cussì sbuzànt che aria dènsa e scura, pì e pì rivànt vièrs da la spònda, mi'a lasàt l'eròu e cresùt la pòura; ma com'che su la muràlia tònda Monteregiòn di tòris si corona, cussì'l rivòn che l'abìs al circònda, l'era toregjàt da mièza la persona da chej gigàns orìbij, che dal'alt Gjov'ncjamò'l minàcja cuànt ca tòna. E ta la musa d'un za 'fèvin i me vuj un salt, e'n ta spàlis e pet e pansa'n gran part, e'n taj doj bras ca pindulàvin dal alt. La natura, sigùr, cuànt c'a lasàt l'àrt di fa nemàj cussì, a'a fat ben, si sa, a cjòighi taj esecutòus a Mart. E se ic 'lefàns e balènis di fa no si pentìs, chel cal vuàrda di sutìl, ca'è just cussì 'l va sùbit a cjatà; l'òmp, dopodùt, 'lè di pensà tant àbil, e di fa dal mal a lè purtròp partàt, che lagnàsi nol pol d'èsi èsil. Il so musu lunc e gros a l'era fàt, coma la pigna di San Pièri a Roma, e'l rest al someàva proporsionàt; si che la riva ch'era perizòma[200] dal miès in jù, an mostrava cussì tant in su, che zìghi taj cjavièj insìma fin par tre di Frìsia sarès stat un vant; jò pur ghi'n jodèvi un trenta cuàrtis dal post in jù di là ca si tàca'l mant. "Raphèl may amech zabi almis," la bòcja crudèl a sigà 'a tacàt cussì, e no cun orasiòns pì dòlsis. E'l me duca a luj: "Òu, puòr disgrasiàt, tenti pur il cuàr e cun chel sfòghiti cuant chi ti vèns da cuàlchi pasiòn 'nsuriàt! Il coràn ti l'as lì tal cuèl--pàlpiti-- cal ten leàt, anima cunfùsa, chel cuàr che tal to gran pet ti pos sìnti." E dopo a mi: "Luj stes a s'acùsa; chist'lè Nembròt, e pal so mal pensà nencj'una di che lènghis tal mont s'ùsa. Lasànlu sta e invàn no stin parlà, ch'ògni tabajà par luj a lè dibànt, com'l so paj àltris, che nisùn capì'l sa." Alòr i vin continuàt a zi'n davànt, e di lì a un puc, a sinistra sempri, l'àltri'vin cjatàt, pì salvàdi e grant. A tegn'lu leàt, cuj cal fos stat'l mestri, no pos dìzi, ma ghi tegnèva pleàt e leàt di front un bras e davòu'l dèstri da na cjadèna ch'lu tegnèva torzeàt dal cuèl in jù, di mòut che tal discujèrt a lu vèva almàncu sinc vòltis ziràt. "Stu supèrbo 'la volùt meti al vièrt la so potènsa cuntra Gjòve il grant," 'la dit'l me duc, "e par chel'la stu grant mèrt.. Fiàl 'lè'l so non, e a la fat cussì tant cuant che i gigàns ai Dìus ghi'an fat timòu: i bras ch'la menàt ju varà sempri dibànt." E jò a luj: "Podìnt, mi col'rès il còu di dàighi dal smisuràt Briàreus ai me vuj ocasion d'jòdilu lòu." Alòr 'la dita: "Ti jodaràs Ànteus visìn chi, cal parla e a lè molàt, ca ni metarà tal font di chistu bus. Chel chi ti vòus jòdi, pì'n là 'lè postàt, a lè leàt e fat com'chistu, tal cual, dom'che di musa'l mostra pì crudeltàt." No è maj stat teremòt tant infernal che una tòr al scjasàs cussì a fuàrt, com'che pront a lè stat a scjasàsi Fiàl. Alòr i'ai jò temùt pì che maj la muàrt, e n'ocorèva altri che la pòura, se cjadènis nol ves vut ta ogni part. Pì avànt'ncjamò i sin zus alòra, fin a Ànteus, che ben cuarànta piè, sensa'l cjàf, fòu l'era d'la gran fesùra. "Oh tu che ta la furtunàda val ca'è che ca ghi'a dat sì tanta Gloria a Sipiòn cuant che batùt 'la il grant Anibale, ti'as par preda partàt leòn dopo leòn, e che si fos stat ta l'àlta guera daj to fràdis, si'a 'ncjamò l'impresiòn che vinsùt 'varèsin i fiis d'la cjèra; la jù mèt'ni ca no ti vegni schif, indulà che'l gran frèit Còcit al sjèra. No fàni zi ne a Tìsio ne a Tif: chist al pol da chel che chì a si bràma; ma adès àlsiti, nòsta fa il restìf. Tal mont ti pos 'ncjamò rindi fama, che luj 'lè vif e a lunc al vivarà s'a sè prin dal timp Gràsia no lu clàma." Dit cussì 'la'l mestri; e chel, cun premùra, slungjànt li mans, sù'l duca'la cjapàt 'ndà ch'Èrcul strinzùt na volta stat l'èra. Virgilio, cuant cal steva par èsi alsàt, mi'a dita: "Ven chì svèlt chi ti cjàpi su," e me e luj in fàs ni'a fat, dit e fat. Com'ca par cuant ch'la Gar'senda[201] s'jòt'n sù dal di sot l'inclinàt, cuant che na nùla ghi pàsa 'nsìma, ch'intòr ti còli jù; cussì mi era someàt Ànteus là, cuant chi l'ai jodùt sbasàsi; e alòra i vèvi doma che di svignàmila. Ma atènt, lizèj, tal font cal divòra Lusìfar e Gjùda, a ni'a metùt jù; e, sì'nclinàt, no lè stat lì na vora, ma com'àrbul in nàf'lè levàt sù. Cjànt Trentaduèsin S'jò'i vès li rìmis dùris e ròtis com'ca sarès just par chistu busaròt 'nda ca pùntin li altri ròcis, dutis, il mièj dal me pensèj i spremarès, jot, tant pì benòn; ma sicòma chi no li'ai, i dis su, ma cul timòu cal ven di nòt;[202] chè com'roba da puc nisùn'l trat'rès maj che di descrìvi il font dal'univèrs, nencj'cun lenga ca clama pàri e màri: ma ca jòdin che fèminis[203] il me vers ch'an tant judàt Anfiòn a sierà Tebe, chè dal fat il dìzi nol sèdi divièrs. Oh pì d'ogn'àltra mal creàda plebe chi ti sos tal post che'l parlà 'lè dur; mièj cjàvris èsi chì o bèstis dal bè! Cuant che rivàs i sin in font dal pos scur, sot i piè dal gigànt, m'asài pì bas, e'i paràvi via a vuardà'l gran mur, i'ai sintùt dìzimi: "Vuàrda i to pàs; sta 'tènt di no zì a pestà cuj to piè i cjàfs di chiscju puors fràdis disgrasiàs." Alòr, voltàt, jodùt i'ai davànt di me, e sot i piè, un lac cussì tant gelàt che vèri'l parèva, no aga, vè! Sens'altri a no si'a 'nta stu mòut velàt d'invièr il cors dal Danubio'n Austria, ne là sot dal frèit cjèl Rus il Tanàt, com'ch'era chì, che se il Tambernìchia ghi fos colàt sù, o pur Pierapàna,[204] nencj'tal òrli al varès cricàt via. E com'ch'a grasulà si met la rana cul musùt fòu da l'aga, cuant ch'al suspirà daj cjàmps si met di nòuf la contadina; lìvidis, fin la che rosòu si mostra, a'èrin scju spirs ca patìvin tal glas, i dinch'batìnt com'da la cicogna'l tra-tra. La musa'n jù'l tegnèv'ognùn daj danàs: da la bocja'l frèit e daj vùj il còu pesànt, s'jodèv'tra lòu'l sufrì di scju disgrasiàs. Dopo che atòr i'ai ben vuardàt dut cuant, i'ai vuardàt in ju, lì ch'èrin doj sì stres che i so cjavièj si zèvin miscjànt. "Contàimi, vuàltris chi stèis strinzìnt i pès," i'ai dit, "cuj chi sèis." Lòu 'an ziràt i cuej; e dopo vèj i musus vièrs me erès, i so vuj, che prin'èrin dentri mulisèj, a'an gotàt taj làvris, e'l frèit 'la 'ndurìt li làgrimis, ch'i vuj'an sieràt com'cancèj: stàngja di fièr no'a maj len a len unit cussì fuàrt; si chè lòu coma doj cjavròns si'an ben strucàt, da rabia ognùn 'guerìt. E un che pierdùt'l vèva i orelòns pal gran frèit cu la musa voltàda'n jù a la dit: "Parsè ti fìs'tu taj lastròns chi sin[205]? Se savèj ti vus cuj ca son chiscju, la val 'ndà che'l Bizensio s'inclìna, di Berto'l pàri a'era, e daj fiòj ca son ch'jù.[206] Son fijs d'un cuàrp; e di dut'la Caìjna ti pos zi'n sèrcja sensa cjatà ombra che pì mèrti di finì'n gelatìna; no chel ca la vut il pet rot, e l'ombra pur, da'un colp par man d'Artùro, chel re grant; no Fogàsa; e no chist'ca m'ingòmbra tant cul cjaf ch'jò no pol jòdi pi'n davànt e ca l'èra clamàt Sàsol Mascheròn; se tosc ti sos ti sas di cuj chi staj parlànt.[207] Di fami parlà par no dati pì ocasiòn, ti'as di savèj ch'i'èri Cjamesòn daj Màs; e Carlìn i spèti cal discòlpi'l me nòn." Dop'dichè mil mùsus jodùt i'ai sblancjàs dal gran frèit; ch'al pensà mi fa'ncja'dès ribrès, e mi lu farà sempri ta poscj' gelàs. E mentri chi continuàvin vièrs il miès, 'ndulà ch'ogni gravèsa si radùna, e che, si stes, pal frèit sempri i tremarès, sia par volèj o càsu o furtùna no'l savarès, ma fra'i cjafs cjaminànt di sti mùsis cul piè'n daj batùd'una. E ic planzìnt: "Parsè mi statu scalsànt? se tu no t'vèns a crèsi la vendeta dal Montvièrt, parsè mi statu molestànt?" E jò: "Mestri me, mi pòstu chì spetà ch'jò'i vorès cjòimi un dùbit su stu chi; ti mi faràs dop'zì pì a la svelta." Il duca'si'è fermàt, e jò a dìsghi sòj zut a chel ch'encjamò'l bestemàva: "Cuj sòtu ch'àltris ti vas a cridàighi?" "E tu cuj sòtu che'l to piè'l scalsàva tal Antenòr," 'la dit, "il musu d'àltri che, se vif ti fos, tant mancu a bastàva?" "Cjàr'l pol ès'ti che vif i soj chi dentri," rispundùt ghi'ai, "si ti ti spètis fàma, ch'jò, fra'i altris, il to nòn pur i èntri." E luj a mi: "Dal contràri i'ai bràma; va via, e no dami pi fastìdi, che puc'gola mi fa se ch'ti fas la'nsìma!" Alòr pa la cadòpa l'ai strèt amòndi e dit ghi'ai: "Dis sùbit il to nòn o nencj'un cjavièl to pod'ràs pi gòdi." E luj: "Gjàvimi pur i cjavièj, cjastròn; tant no ti dis cuj ch'soj, ne mostràt'lu i vuèj; pèstimi pur mil vòltis, encj'un million!" Jò ghi vèvi za'n man sgrinfàt i cjavièj e cun gust ghi'u tiràvi da la sùcja, e luj, vuj'n jù'l bajàva com'un levrièj, cuant che n'àltri'la sigàt: "Se ca'è, Bòcja? no ti bàstia'l scrocà da li gràmulis? ocòria'l bajà? Se dal diàu ti tòcija?" "Ormàj," i'ai dit, "n'ocòr che tu ti pàrlis, trist d'un traditòu, che dal to disonòu i farài ben còri àltri cjàcaris." "Via!"'la dit, "e dis pur sa ti va a còu; ma no tàzi, si ti tòrnis fra'i toscs, di che lengàta chi, cuant chi ti vas fòu. Luj chì a lè cal plans i bes daj Francèscs: ‘i'ai jodut,' ti dizaràs, ‘chel da Duera la 'ndulà che i pecjadòus a stan frèscs.' Se domandàt ti fos cuj àltri ch'era, da na banda ti'as chel di Becaria, a cuj Firènse ghi'a seàt la gorzièra. Giàni daj Soldanièrs mi par ch'lè insièmit cun Ganolòn e Tebaldèl, che di nòt di Faènsa 'la vièrt la via." I vèvin belzà 'bandonàt chel strambèl cuant ch'jò ta'un bus i'ai jodùt doj inglasàs si che'l cjaf d'un ghi'èra al'àltri cjapièl;[208] e com'che i panès par fàn vègnin mangjàs, cussì cuj dincj' chel sù chel jù 'la tacàt 'ndulà che sarvièl e cadòpa son zontàs: 'ntà stu mòut Tideo'l vèva roseàt li tèmplis di Menalip par disdèn, com'che chist'l fèva cul cjaf dal danàt. "O tu chi ti mòstris c'un sì bestial sen il to òdiu vièrs chel chi ti stas mangjànt, dìsimi il parsè," i'ai dit, "di tal disèn, che se cun razòn di luj ti stas planzìnt, ben savìnt cuj chi sèis e il so pecjàt, tal mont lasù i pòsi zì di te contànt, se la me lenga no si ves intànt secjàt. Cjànt Trentatreèsin[209] Alsàt'l vèva la bòcja dal crudèl past chel pecjadòu, netànt via i cjavièj dal cjàf cal vèva par davòu rindùt guàst. Alòr: "Ti vus ca mi tòrni dut intèj chel dolòu disperàt che com'na smuàrsa il còu mi strìns, prin di contà, dom'tal pensèj. Ma se'l me dìzi 'la di èsi simìnsa ca rindi'l al traditòu da me roseàt,[210] t'jod'ràs com'che'l contà'l lagrimà nol scànsa. Cuj chi ti sos no saj, ne com'capitàt ca ju ti sos; ma mi par che fiorentìn ti'as d'èsi dal coma chi ti mi'as parlàt. Ti'as di savèj chi'èri il Conte Ugolìn, e stu chi 'lè l'arcivèscul Rugèri: adès ti dis parsè chi ghi soj visìn. Par efièt--dop'che fidàt di luj mi èri-- daj so brus pensèjs i soj stat cjapàt e'n sèguit soj muàrt; chist no lè mistèri[211]; però a savèj no't pos èsi rivàt-- i dìs, com'ch'la me muàrt è stada cruda-- a sinti, ma èco l'ofèsa ca mi'a fat. Un bus pisulùt dentri da la muda,[212] che par me a vòu dizi doma che fan, ca dov'rès tegni àltra zent sieràda, a mi veva mostràt, encja se invàn, belzà pì lùnis cuant chi'ai vut chel sùn brut che dal vignì a mi'a sbregàt il velàn.[213] Chistu a mi'era siòr e mestri parùt, che lupo e lupùs al cjasàva tal mont che fra Luca e Pisa lè metùt. Cun càgnis màgris, bramòsis fin in font, i Gualàndos cuj Sismòns e cuj Lanfràncs, al vèva metùt la'n davànt e in front. Dop'amòndi puc a mi parèvin stracs il pàri e fiòj[214], e cuj so dincj' gusàs mi parèva d'jòdiu'muàrdighi i flancs. Sveàt bunòra, cuj me vuj stralunàs, i'ai sintùt tal sun daj me fiòj il plànzi chì cun me, ca volèvin che pan ghi pasàs. Crudèl ti sos se'l còu no ti sins strìnzi, pensànt a se che'l me còu al sintèva; si no ti plans, se maj ti faràja plànzi? Èrin sveàs; l'ora si visinàva al mangjà che di solit ni partàvin, ma pal so sun ognùn'l dubitàva; e i'ai sintùt che di sot a'nclaudàvin la puàrta da l'orìbil tor, e vuardàt taj vuj i'ai un par un i me fiòj, sidìn. No'ai planzùt, ma dentri mi soj'mpieràt: lòu sì a planzèvin; e'l me Anselmùt 'la dit: "Parsè, pàri, mi tèntu sì fisàt?" Ne par chist i'ai lagrimàt ne rispundùt durànt chel dì ne durànt la nòt dopo fin che'l mont il sorèli 'la di nòuf jodùt. Apèna ch'un raj di lùs 'l'entràt lì, po, ta stu post di dolòu, e jo'i'ai jodùt ta la musa daj fiòj la me, com'la so, li me mans pal dolòu i mi soj muardùt; e lòu pensànt chi fès chistu pa la fan di mangjà, a son levàs sù, ogni frut, e'an dit: ‘Pàri, par nu mancu mal e dan sarès si ti mangjàs di nu; tu t'ni'as vistìt cun sta puòra cjar, e nu ti la tornàn.' Calmàt mi soj par tègnighi su'l spirit; chel dì e l'altri 'sin restàs ducjus mus; magàri ch'ognùn di nu al fos sparìt! Cuant che nuàltris i'èrin al cuart dì vegnùs, Gaddo ai me piè jù a si'a butàt e 'la dit: "Parsè no jùditu i to frus?" E lì 'lè muàrt e--orìbil realtàt!-- i altris tre son pur colàs, un par un, tra'l cuìnt dì e'l sest; chè jò i mi soj dat, za svuàrp, a colàighi insìma d'ognùn, e par doj dìs i'ai clamàs dop'ch'èrin muàrs: pì tars, pì che'l dolòu, podùt'la'l dizùn." Chistu finit di dìzi, cuj vuj stuàrs, i dincj'sos di nòuf il cranio 'roseàvin tal dur dal vuès, coma chej di un cjàn, fuàrs. Ahi, Pisa, grant insult d'ogni sitadìn dal bièl paìs 'ndà che il sì al sùna, s'chè i to visìns 'ncjamò no ti punìsin, ca si mòvin Cjavràja e Gorgòna e ca sièrin pur dal Arno la bocja e ca nèghin ogn'ànima Pisàna! Chè se'l Cont'Ugolìn fama'l vev'èncja di èsi stat traditòu daj to cjascjèj, 'corèvia mèti'n tal' cròus ogni bòcja? A èrin dùcjus inocèns scju pivèj, O nova Tebe, Uguicjòn e'l Brigàt e'i altri doj--ma belzà i savìn di chej. Pì avànt sin zùs, 'ndulà che st'inglasàt di post rùvit un'altri pòpul al fàsa, no in jù voltàt, ma dut cuant riversàt. Il plànzi stes lì plànzi no ju làsa, e'l dolòu che paj vuj nol pol vignì fòu, dentri'l torna 'ndà che tant pì s'ingròsa; e'un grop a fan sti làgrimis di dolòu, e, doventànt coma un vel di cristàl, sot li sèis s'ingrùmin cun tant pì mal di còu. E èncja sa è pur ver che com'un càl pal frèit al vèva ogni me sintimìnt smetùt di fami sìnti, in ben o mal, lo stes mi parèv'di sìnti un puc di vìnt: par chel jò: "Mestri, e chist cuj lu mòvia? Vapòu ch'jù nol varès miga d'èsi presìnt?" E luj a mi: "Adès i zin la via 'ndà che'l varà'l to vùli la risposta jodìnt la razòn di stu soflà d'aria." E un daj danàs da la frèida crosta a mi'a sigàt: "O ànimis crudelis, tant che dat a vi'è l'ultima posta, cjolèimi daj vuj sti làmis dùris ca sbròchin il dolòu che'l còu al sglònfa, prin che d'nòuf s'inglàsin li me làgrimis. Alòr jò a luj: "Chist i podarès fa, ma dìzmi di te, e s'jò no ti asìst, in fin dal glas i vaj, sensa tant da fa." "Jò'i soj'l fràri Alberìgo," 'la dit chist; "jò'i soj chel di chel òrt dal mal che chì dàtul par fic mi'è dat, com'ch'è just." "Oh! Sòtu belzà muàrt?" i'ai dit a stu tal. E luj a mi: Com'cal fa a sta'l cuàrp me la su tal mont, no pos savèj ta sta val. A'a il gran vantàgju sta Tolomè, ch'amòndi spès l'ànima chì a cola prin che'l via ghi vègni dat d'Atroposè.[215] E par che tu ti zèdis a cjòimila prest daj vuj la veràda di làgrimis, ti dis ch'apèna ca tradìs l'ànima u là, com'chi'ai fat jò, il cuàrp ghi'è cjòlt, com'chi dis, da un demòn, che dop'ghi la govèrna com'cal vòu pal rest da li so zornàdis. Intànt ic a languìs chì ta sta tàna; e forsi jòdin 'ncjamò'l so cuarp la su dal'òmbra che chì a sta gelidìna. Tu ti'as di savèj, si ti vèns 'dès ca jù: lui 'lè'l sior Branc d'Oria, e pì àjs 'son belzà pasàs che chì 'lè stat sieràt su." "Cròitu," ghi'ai dit, "chi sèdi un semplicjòn? Muàrt no lè miga'ncjamò d'Oria il Branc? Tal mangjà, bèvi e durmì al sta benòn." "Ta chel fosàt la sù," 'la dit, "dal Malbranc, la 'ndulà ca bol la tichignòsa pès, rivàt a no l'èra'ncjamò Michel Zanc, che chist la lasàt ta la so cjar e vuès che un diàu, e un daj so nevòus, il dan dal tradimìnt insièmit cun luj al fès. Ma'dès a'è mièj chi ti mi dèdis na man; vièrzimi i vuj." E jò no ghi ju'ai vierzùs; e gentìl soj stat a èsighi vilàn.[216] Ahi, Genovèis[217], chi sèis daj vustri ùsus sì divièrs, e plens di ogni magàgna, parsè no sèizu vuàltris tal mont spierdùs? Che cul pèzu spirit da la Romagna un tal in daj cjatàt che pal so mal fa il so spirt in tal Còcit za si bagna, e la su'l so cuàrp'l va'vant cul so da fa. Cjànt Trentacuatrèsin "Vexilla regis prodeunt inferni[218] vièrs di nuàltris; però davànt mira," 'la dit il mestri, "si t'lu pos disèrni." Com'cuant che un calìgu fis al tira, o che nòt tal nustri emisfèri a ven, da lontàn'l par un mulìn che'l vint'l zìra, na roba cussì mi'a parùt tal scur plen; riparàt mi soj dal vint, ca mi fev'tremà, davòu dal duc; d'altri ripàr no'era sen. Za i'èri--e cun timòu lu fai rimà-- Là 'ndà che dut cujèrtis' èrin l'òmbris, che stecs someàvin cul glas insìma. In piè an dè e distiràdis àltris; chista'a il cjàf in su, e l'àltra i piè; n'altra, com'un'arc a plea'l cjàf e li gjàmbis. Cuant ca l'era zut asài in davànt, cun me, plazèj 'la vut il mestri di mostràmi chel che bièl d'jòdi l'era stat in se. Si'a spostàt un puc, volìnt chi stes fer lì, e la dit: "Èco Dìt[219], e èco il post 'ndà ca convièn tanta fuàrsa ritègni. Com'che gelàt mi soj e doventàt pitòst fiàc, no domandà, letòu, chi no t'lu dis, e dìzi no podarès, nencj'a gran cost. Muàrt no soj, ma nèncja vif, si t'lu cròdis: pensa ben tu, si ti'as un puc di inzèn, com'chi'èri, di chist e chel sensa radìs.[220] L'imperatòu di dut chist doloròus règn, dal pet in su al vegnèva fòu dal glas; e jò pì com'un gigànt i mi ten che'i gigàns stes a son visìn daj so bras: imàgina com'gràncj' ca son in dut chej altri poscj' dal cuàrp che luj'l ten platàs. Se luj 'lè stat sì bièl com'ch'adès 'lè brut, e cuntra'l so fatòu 'la alsàt li sèis, luj stes 'la di'èsi la causa d'ogni lut. Oh cuànt ca mi son parùdis maravèis che tre mùsis chi ghi'ai in tal cjaf jodùt! che davànt'vèva dut ròsis li so plèis; davòu'n d'era altri dos, mi'era parùt, metud'ogn'una'n miès da la so spala, unìdis lì ch'un gjàl la cresta'l varès vut: la destra era lì, fra blàncja e zala; la sinistra era coma chej nèris ca vègnin da'ndulà che'l Nil si'avàla.[221] Sot d'ogn'una' èrin àlis grandis che ben ghi conferìvin a'un tal usièl: coma vèlis 'èrin, ma pì grandiòsis. No cun plumis ma com'ches di pipistrèl èrin fàtis, e ches al svualasàva sì che tre vìns a turbinàvin da chel. E par chel dut Cocit s'ingelàva.[222] Cun sèis vuj'l planzèva, e par tre barbis ghi gotàva'l planzi e'l sanc da la bava.[223] Cuj dintàs d'ognùna da li so bòcis un pecjadòu l'era cal roseàva sì che'n tre sufrìvin sti brutis pènis. Par chel davànt il muàrdi nùja'l parèva visìn dal sgrifà, ch'a voltis la schèna duta svistìda di pièl a restàva. "Ch'ànima là cu la pì granda pena," 'la dit il mestri, "a lè Gjuda Scariòt; dentri 'la'l cjàf e fòu li gjàmbis'l mena. Daj altri doj ca'an il cjaf par di sot, chel cal pìndula dal ghìgnu nèri 'lè Brut --jot com'fuàrt ca si stuàrs e al tas[224], jot!--; l'altri 'lè Cassius, cal par sì ben metùt. Ma si fa nòt, e a nuàltris adès ni tocja partì, che dut i vin jodùt. ‘Tòr dal cuèl 'la volùt che'i bras ghi metès; tal post just 'la spetàt a gjambis fèrmis fin che'l diàu asàj li àlis al vierzès; e, rimpinàt ta li velutàdis cuèstis, a zi'n jù 'la a colp tacàt, mans strètis ta'l pelàn fis e li gelàdis cròstis. Cuant che rivàs i sin la che li cuèsis a tàchin, lì che'i flancs s'ingròsin, il duca, cun baticòu e gran fadìjs, voltàt 'la'l cjaf lì che li gjàmbis 'èrin; si'a ingrimpàt pal pel com'un cal scala,[225] che'n infièr mi parèva chi tornàsin. "Tenti dur, però, che par chista scjàla," 'la dit il mestri, che strac'l someàva, "da dut stu mal a è mièj svignàsila." Zut fòu par na sfèsa che'l mur al veva, a la volùt che tal òrli mi sintàs; e subit dopo vièrs me si voltàva. Jò'i'ai crodùt d'jòdi, cuj vuj alsàs, Lusìfar coma chi lu vevi lasàt; ma'i piè--e gjambis--al vev'n su voltàs; Se jò insiminìt i soj lì restàt, la zent ignoranta che ben ghi pènsi al post ch'l'era chi vevi 'pèna pasàt. 'La dit il mestri: "In piè tocj'alsàsi: la strada'è lùngja e'l cjaminà 'lè brut, e'l sorèli za cjàlt al tac'a fàsi." Sala da palàs no era--i'vev'jodùt-- lì chi èrin, ma na gròta natural cun pavimìnt gropolòus e scur par dut. "Prima ch'jò'i bandòni stu abìs dal mal, mestri me," i'ai dit cuant chi'eri d'nòuf'ndresàt, "cjòimi dal'eròu chi soj in ta sta val: 'ndà l'èse stu glàs? e stu chì voltàt cul cùl in su? e'n sì puc timp com'la fat a'èsi'l sorel' da sera'a prin dì'ziràt?" E luj a mi: "Pènsitu d'èsi restàt encjamò di la dal miès, 'ndà che'ngrampàt mi soj ta che brut'rùja ca ten'l mont sbusàt? Par là ti'èris cuant che i soj dismontàt; e'na volta voltàt, tu'l post ti'as pasàt 'ndà ch'un pèjs al ven d'ogni banda tiràt. E ti sos'dès sot chel emisfèr rivàt ca lè al opòst dal post ca lè dut secjàt,[226] chel stes tal colm dal cual a lè stat copàt chel ch'la vut di nàsi e vivi sens'pecjàt: tu ti'as i piè ta stu post picinìn cal sarès da la Gjudèca[227] l'àltri lat. Là è sera cuant che chì 'lè matìn: e chistu, ca ni'a fat scjala cul so pel, 'ncjastràt 'lè 'ncjamò lì com'ca l'era prin.[228] Da sta banda chì 'lè colàt jù dal cjel; e la cjèra, che prin fòu chì a era, par pòura di luj a'a fat dal mar un vel, e zud'è tal nustr'emisfèr; sta cjèra par scjampà da luj, chel vuèit chì a lasàt ca s'jòt di ca, e zud'è parzòra." A'lè la jù'un lòuc da Belzebù separàt tant, com'ca'è lungja sta caverna cal ten al jòdi, ma no al sinti, sieràt un rìvul che jù 'l va'n font di sta tana pal bus di una rocja che luj'la foràt a mo'di madràs, e puc s'inclìna. Jò'e il duca ta chel cjamìn platàt i sin entràs par tornà tal clàr dal mont; e sens'curàsi di vej ben riposàt, vin cjaminàt su, luj prin e jo secònt, fin cuant ch'jodùt i'ai tanti robis bièlis ca son la sù tal cjel, par un bus rotònt; e fòu sin tornàs a jòdi li stèlis. [1] A la peràula "cussì"--chi usi a mondi spès-- i ghi lasi dos "s" par evità ca vegni lezùda "cuzì." A è l'ùnica peràula ta la me trudusiòn ca'a una consonant dopla. [2] Pal vej na idea dal significàt simbolic di sti tre bestis (linsa, leòn e lupa), i sugerìs di consultà cualchi edisiòn critica dal Infièr, coma che minsonàda tal me Preàmbul, che da adès in davànt i clamarài Vandelli. [3] Crist? Un papa? A somèa che nisùn a savèdi di sigùr a cuj ca la intindùt riferìsi Dante. Jodèit Vandelli: al jùda a capì la complesitàt di che rìghis chì. [4] Dante al domanda di èsi judàt da li mùsis, ma encja da so "inzèn" o "alto ingegno" par vej l'ispirasiòn justa par descrìvi dutis li robis straordinàris cal jodarà tal infièr. [5] Enèa. Jodèit Vandelli. [6] San Pàuli. [7] La Madòna. I nons di Crist e da la Madòna a no son maj minsonàs tal Infièr par no profanàju. Vandelli. [8] Lùsia=un mòut alegoric da dìzi la gràsia ca luminèa. (Vandelli) [9] Il Papa Celestìn V, che par vàris trùfis a lè stat costret a abdicà. Altris a pènsin ca si trait di cualchidùn altri, adiritùra di Pilàt stes. Vandelli. [10] Carònt, chel che cu la so barcja al partàva i danàs ta l'altra banda dal'Acherònt. [11] Crist--maj minsonàt di non tal Infièr. [12] Perdòn, perdòn--ma se vinu di fa? No'aju za dita che'l furlàn a lè na lenga semplicjota? Cussì no stin èsi masa pignòj--lasàn pasà. [13] Il nòn di poeta. Virgilio a lè ta sta alta compagnia di poès. [14] Falsa modèstia an davèva amondi pucja il nustri poèta. [15] Il cjascèl al sarès sìmbul da la sapiènsa umana. Pal valòu symbolic dai sièt murs e dal rusèl, i racomàndi Vandelli. [16] Aristotele. [17] Didon, chè che, bandonàda da Enèa, a si'a copàt. Vandelli [18] Parsè ca son "ànimis" privis di cuàrp. [19] Ti sos nasùt prin che jò i morès. [20] Ducju scju chì a èrin benestàns florentìns. Dante al domanda di savèj indulà ca son, parsè cal varès gust di jòdiju. A intìvin a èsi in vàrijs localitàs dal infièr. (Vandelli) [21] Cuant che i cuarps si ricostituiràn cu l'ànima, si sintarà pì' il ben, ma encja il mal. [22] Sta espresiòn a'a valòu pì di ràbia che di altri. [23] Scju pèis, in forma di pieròns, a rapresentin i bès, che i avàrs e i prodigos a si tègnin intor e strès, o a spèrperin. [24] Cuant ca èrin vifs a no fèvin un usu bon da la roba ca vèvin, parse ca no savèvin il so vero valòu. Vandelli. [25] I avàros. [26] Se Dante al fos stat furlàn al varèsia usàt sta espresiòn chì? Ma si--coma no! [27] Un bel puc di ironìa chì, a clamà "ìn" (inno) il gorgoleà di chej puòrs disgrasiàs ca son chì soteràs tal fangu! [28] A no è da surprindisi se chistu Flegiàs a l'era rabiòus. A lè chì tal infièr, dopodùt, par vèjghi dat fòuc a un templi dal diu Apòl par via ca ghi veva seduzùt una fìa. Ma nùja da fa: purtròp ogni tant a si lu pàja cjar il plasèj di sfogàsi! [29] La màri di Dante. [30] La puàrta pì esterna dal infièr. [31] A si capìs! La puarta dal infièr a è sempri spalancada. [32] Tal sens ca va a anuncjà la muàrt eterna. Vandelli. [33] A par clàr che Virgilio a si'a un puc impalidìd. [34] Beatrìs, i crot. [35] Proserpina, la fèmina di Pluto, il re dal'infièr. Vandelli. [36] Parsè ca'l sarès trasformàt in "smalt" o clap. [37] Un post visìn di Gerusalèm, 'nda cal vegnarà fat il judìsi final. Vandelli. [38] A momèns cussì a ven da pensà che Dìu ogni tant a l'era in vena schersòza, sa si pensa al mòut surèal cal punìs zent coma Epicuro. "Ah si?" a somèa cal vedi pensàt. "No ghi crodèvis che l'ànima a varès paràt via a vivi dopo la vustra muàrt? Alòra eco chì chi vi la met la vustra ànima, ta sta tomba ca vi restarà vièrta fin chisà cuant! Cussì in varèis pì che asàj timp di necuàrzisi che la vustra anima ca jù a para via a vivi--èncja se cun amòndi puc gust--mentri che la sù il vustri cuàrp a si marsìs a la svèlta." [39] Stu chi al sarès Cavalcante Cavalcante, un guelf, ca la veva pensàda coma Epicuro--che la vita a èra par godi, e finida chè l'èra finìt èncja il godi, parsè che dopo a no sarès stat pì nùja. A vèvin razòn lòu a pensà che'l gòdi al sarès finìt al moment da la muàrt-- però no coma ca crodèvin lòu! [40] Se moment dramatic e comovènt stu chì, cuant che Cavalcanti al pensa che l'esità di Dante al vòu dìzi che so fì a lè muàrt èncja luj! [41] Proserpina, o la luna. Vandelli. [42] Beatrice. [43] A pensàighila ben a no'èse stran che ta l'infièr, 'ndà ca son doma àinimis--entitàs sensa cuàrp e, natural, sensa nàs--a vèdin da èsi poscj ca spùsin. Par cuj l'èse stu spusà se i danàs a no'an nàs da nàsàlu? Dante però a si rindèva cont di chist e a la dotàt li ànimis cu li facoltàs fisichis ca vèvin prima di murì. Di lì, ànimis, no si la scjàmpa! [44] Il cjel al odièa ogni ingjustisia. [45] Diu, il pròsin, e se stès, coma ca è clar da li righis ca seguìsin. [46] A planzin par dut chel bendidìu ca'an malusàt e pierdùt. [47] Caorsa (=Cahors) a l'èra un post in Fransa consideràt coma un nit di usuràjos.Vandelli. [48] Chel di parentèla e di amicìsia. [49] Ta la so Etica Eristotil al trata di che tre disposisiòns ca partin al mal: la incontinènsa, la malìsia e la violensa. [50] L'usùria a spèra doma tal ben da li ròbis di stu mont, sensa riguàrt pa li ròbis da l'àltri mont. (Vandelli a si prufundìs un bel puc ta stu argumìnt.) [51] Il Minotauro stes, cal fa da vuardiàn ta stu post chì. [52] Il Minotauro a si'a da jòdi coma sìmbul da la violènsa bestial. Vandelli. [53] Tesèo. [54] Ariàna, l fia di Minos, ca ghi'a insegnat a Tesèo coma copà IL Minotauro e scjampà dal labirint. Vandelli. [55] Pèjs, fra l'altri, di cjàr e vuès, no coma chel da li ànimis danàdis. [56] Crist, che al moment da la so muàrt a lè zut a liberà tanti ànimis dal Limbo. Il teremòt ca la causàt sta frana, coma ca ni recuàrdin I comentatòus, a lè stat causàt tal moment précis che Crist a lè stat copàt. [57] La fèmina di Èrcul, che fra l'altri a'a causàt la muàrt dal so omp, sensa intìndi di fa cussì--naturàl--propit cuant ca volèva che Èrcul al tornàs a volèighi bèn. A mi a mi par che sta storiùta a'a da li dimensions ca van ben pì a la lungja di chel càsu chi. [58] I Centàurs. [59] Èco, coma chi vèvi pensàt pi'n sù, a son dòma i vìfs ca pòsin mòvi robis coma li pièris. [60] Beatrìs. [61] Alesandro il Grant e Dionìsio a vèvin reputasiòn di èsi tant crudèj, e cussì l'èra Asolìn. (Vandelli.) [62] "Prin" tal sens che al cognòs li circostànsis di che zona lì tant mièj di Virgilio, che chì a si consìdera secont. [63] Famòus làris di chej tìmps là. [64] Cecina, un flumùt cal sbòcja subit sot di Livòrno; Cornet, una sitadùta visìn di Civitavecjia. [65] Ches dal musu di femina e il cuàrp di usièl. I cjàti amòndi interesànt come che il mont imaginari di Dante a ghi da il stes valou esistensiàl--tal sens di esìsti e basta, no tal sens da la filosofìa esistensiàl moderna--a zent normal coma me (bè, forsi un puc pì normal di me; dizìn, a zent coma comercjàns florentins o pisàns, zòvins ca no pòsin tègnisi da busàsi--e forsi encja strucàsi e palpàsi--coma Pauli e Francesca, soldàs, vèscuj e pàpis) e a figuris mitològichis coma li Àrpis o coma i Cèntàuros, e via dizìnt. Il reàl e l'ireàl a si cunfundin e a dovèntin un--coma ca susèit tal mòut di jòdi li ròbis daj frutùs, fin che, par disgràsia so, a vègnin grancj e a si necuàrzin che tantis di che ròbis ca ghi crodèvin cussì tant a no son pì vèris. Basta pensà a l'usielùt! [66] Cal sarès il ters ziròn. [67] A no somèja di jòdi Dante cal bùta il cjaf in davòu e al ridusèa cuant cal scrif righis coma chista? [68] Chel cal sìga a lè Pier da la Vigna, ca l'era segretàri di Federìgo II. (Vandelli) Ta scju àrbuj chì, a propòsit, a son intrapolàs i spirs di chej ca si son suicidàs. [69] A la pierdùt la so salùt e a la fat fadìja a durmì. [70] L'invìdia. [71] Cul suicidàsi a la cometùt cuntra di se stes, ca si consideràva just, un at ca no l'era just. [72] Dante, coma visitatòu ta l'infièr, a la tanta simpatìa pal gran sufrì dal puòr Pieri; ma coma scritòu a no somèa ca ghi displàzi tant di falu sufrì cussì tant. [73] San Zuàn a l'era'l sant di Firense coma il San Zuàn di San Zuàn di Cjasàrsa. Taj timps pagans, il protetòu di Firense a l'era Marte. Vandelli al sugerìs che ai timps di Dante la statua di Marte, ca era stada butàda tal Arno, a era encjamò viìibil visìn dal Punt Vecju. [74] Che fata par impicjà la zent, no che altra fata par cjoj sù ledàn. [75] A mi par a mi che èncja pa la mentalitàt medieval chel acopiamìnt di Jùst Divìn e da la so art pauròsa a la di èsi stat un paradòs difìsil da acetà o risòlvi! [76] Mèntri cal traversàva il desert da la Libia cun un esèrcit di soldàs. Vandelli. [77] Soldàs. [78] Vulcàn stes. [79] Il post là che Gjòve e i Gigàns a si li son sunàdis. [80] Un lagùt di àga mineral ta li bàndis di Viterbo. [81] Fra i grancj fluns dal infièr. [82] L'abìs infernàl. [83] A ju sàlva parsè che stu "fùn" o vapòu a la asài umiditàt par distudà il fòuc cal ven jù dal alt. [84] Stu chì al sarès Brunet Latìn, umanista, cal veva judàt Dante tal so studià. [85] Cioè, tant i Blancs che i Nèris a ti zaràn cuntra. [86] Sens: Sa dipendarès da me, i sarèsis encjamò fra i vifs. [87] Beatrice. [88] Una da li so òperis pì grandis. [89] Da chistu a si jòt che la mania di fa li corsis a va in davòu un bel puc! [90] Il "puòr paìs" al sarès Firense; "puòr" parsè che consideràt coròt dai sodomìs ca ghi van incùntri a Dante. [91] La so costànt lamentèla. [92] Cussì a podèvin parà via a corusà mentri ca tabajàvin cun Dante. [93] A cròdighi se cal dìs, a la dovùt vèj un tramàj di fèmina par fàlu doventà omosesuàl. [94] In altri peràulis, Dante al scomèt la fama daj so vèrs a la veretàt di se cal sta par dìzi. [95] Mangjòns & bevòns--èco l'idea che Dante al vèva daj todèscs tal so timp. Ca sèdin stas pì bevòns daj fransèis? Daj taliàns? Ma! [96] Par cussi dìzi. In realtàt la flamùta a èra 'na plòja di fòuc. [97] Che ànimis ca partin bòrsis o blu o zalis o blancis a èrin dutis di usuràjos cuant ca èrin encjamò vifs. [98] No vi daj tuàrt: li nustri bisàtis a no'an sgrìnfis; ma cuj saja maj se ca'an li bisàtis di la jù? [99] I diàus, chej osteàs, ca si la gòdin a fa il so mistèj. [100] Una fila a ni vegneva cuntra; un'altra a zeva, cun nu, in diresions opòsta. [101] Di Sant'Ànzul. I romans a vèvin da sta atèns tal cjaminà par via di ducjus scju pelegrìns, ca zèvin o ca vegnèvin da San Pieri. [102] I bolognèis a vèvin fàma di èsi rufiàns ta chej timps là. [103] In àltri peràulis, al dìs che sa son tiràs, o tìrchios, a'è pal fat stes ca son bolognèis; coma par dìzi che se par furtùna a fòsin stas, dizìn, furlàns, al sarès stat dut un altri par di mànis. [104] In tal sens di tirà li fèminis a simìnt. [105] A si sberlàva besòla. [106] A somèa clar che Dante a nol vèva sèmpri una buna impression daj prèdis. [107] Èncja chistu, bàbiu dal parlà e di fa zi sù di zìrus li fèminis, a lè zut a finìla chì, dut smerdajàt. [108] Secònt Vandelli, un màgu da la Samaria cal volèva crompà da San Pieri e da San Zuan la facoltàt di podej comunicàghi ai batezàs il Sant Spirìt. [109] Purtròp Dante a no si riferìs a chel di Cjasàrsa, ma al batistèri di Firènse. [110] Si volìn zi propit a la fìna, "il piè" chì a lè da lèzilu coma l'insièmit dai piè. [111] Somèa che i fiorentìns a vèdin di tant in tant gjustisiàt daj asasìns ta che manièra lì: fat un bus, a metèvin dentri il condanàt cul cjaf in ju. Apèna ca implenìvin il bus, l'asasìn al morèva sofogàt. (Jò chi soj claustrofòbic, i sarès di sigùr doventàt màt prima ca tiràsin jù la prima palàda di cjera!) [112] La Glìsia, che Bonifasi VIII a la trufàt paj bès. (Vandelli.) [113] Un daj Orsìns. [114] L'èse tant cambiàt il mont daj timps di Dante in ca? [115] La Glìsia di Roma, che secònt Dante ta che righis chì a no èra la "Santa Romana Chiesa" tal sens vero dal'espresiòn. [116] L'imperatòu Costantìn che, riconosìnt Silvestri coma papa, secont Dante a no la fat propit chel gran chè di ben. [117] Una lesion amòndi dura, chista, par Dante--e, i crot, par cualsìasi altri--di imparà. [118] Tipico di Dante di descrivi punisiòns adeguàdis a la colpa daj danàs. In ta stu càsu, danàs coma Anfiarèl, che in vita a volèvin induvinà se ca èra in davànt, o ca vèva da vignì, adès a son costrès, par sempri, a cjaminà cul cjaf stuàrt cal pol jòdi doma in davòu. In cuànt al Creatòu stes--chel imaginàt da Dante, si no altri--a ven da pensà cal vèdi vut cualchi bièl moment di sodisfasiòn, cu na schersosa sprusada chì e lì di birichinàdis ca'an un puc dal malisiòus, a cjatà fòu scju tìpos di punisiòn. A mi ven a mins chel gust ca ghi cjàpin i frus cuant ca ghi gjàvin na àla a una mòscja par jòdi coma ca farà a svualà cun un'àla e basta. [119] Sicòma ca son stravoltàs, a'an la pànsa par davòu e il cul par davànt. [120] L'Enèide stèsa. [121] Secònt Vandelli, ta li màcis da la luna la zent a jodèva Caìn cal alsàva na forcjàda di spìnis. [122] Tìpos di vèlis. [123] A vegnarès da pensà che i diàus a lu lodarèsin par vèj fat li so malagràsis; invènsi a si godin a castigàlu--e a punìlu cu la stèsa fantasia chi vin za altri voltis notàt! [124] Malacoda a si riferìs al teremòt susedùt il Vìnars Sant dal àn 34] cuant che Crist a lè stat crucifìs--teremòt ca la causàt li ruvìnis descrìtis chì. [125] Malacoda a lè un diàu, e Dante e Virgilio a varèsin puc da fidàsi di luj, no? [126] Saràn diàus dal Infièr, indulà ca si varès doma da sufrì, però a'an i so divertimìns encja lòu! [127] A èsi imbrojòns ta sta vita a si va a finìla cussì ta che altra, purtrop. Ma com'a fàja sta bolgja a tègniu ducjus? A no vègnia da vèj dòu par Barbarìsa e chej altris puòrs diàus par dut chel grant lavòru cha ghi tòcja fa? [128] Taliàn. [129] Dopo vèighi cjolt i so bes a ju'a lasìs zì libars sensa atègnisi al puntìndai regolamìns. [130] Èco, coma ch'i'ai dita un puc in su, a lè il màsa lavorà ca ju fa èsi maleducàs l'un cunl'àltri, scju puarès di diàus. [131] Cagnàs a si rint cont di cuant scàltri ca lè Cjàmpul, il danàt, ma a la fin al ven imbrojàt encja luj, coma'l rest daj Malbràncs. A no vègnia da vèj rispièt par un imbrojòn coma Cjàmpul, cal rìva a imbrojà parfìn i diàus? [132] Dante a ju met in ridìcul scju diàus, però no sensa cualchi frigùja di simpatìa. [133] Da no cunfùndi cun chel tìpo di cjàsa indulà ca si mangja e bèif e si durmìs. [134] Se ben che stu paragòn al mostra cuant afièt ca là Virgilio par Dante! [135] Puòrs Malbràncs. Il so malfà a lè limitàt encja ta stu mòut chì! [136] Pa la razòn spiegàda tal vèrs 64. [137] A è tìpic da la zent ipòcrita di volèj lùzi dal di fòu. [138] Un post a Firense. [139] Chel ca la condanàt Crist. Una condàna ca ghi a fat tant dàn ai Ebreos. [140] Causàt dal teremòt susedùt cuant ca lè muàrt il Signòu. [141] A si riferìs a Malacoda, chi vin za vut il plazèj di cognòsi. [142] Tìpos di madras che, secònt i antics a si cjatàvin in tal Nord Africa. [143] Una pièra verda cun puntìns ros che secònt i antics a podèva combàti i velèns daj sarpìns. [144] Par cuant terificàntis ca sèdin, scènis cussì a si adatarèsin propit ben al rìndilis visìvis cu la tecnologìa eletronica chi vin vuèj! [145] Parsè che Dante stes a l'era un daj Blancs. [146] Coma Vani Fus. [147] I Centàuros. La mandria minsonàda subit sot a è che ca ghi vèva robàt a Èrcul. La so furbìsia, tal tirà li bestis pa la coda di mòut che Èrcul a no si necuarzès di cuj cal vèva fat il furt, a ghi'a zovàt puc, parsè che in ultin Èrcul a ghi'a dat 'na bjèla bastonàda e mandàt a finìla ta chel post chì. [148] Par copàlu. [149] Sta sòrta di "morphing" a'è abastànsa comùn tal dì di vuèj, cun chej trucs ca si pòsin fa cul computer; ma taj timps in davòu a'a dovùt someà cualchicjùsa di propit sureàl! [150] Chel falsàt di Gjani Schìchi ca la ispiràt Puccini? [151] Chèco Cavalcante. Gaville a l'èra un cjascjèl visìn di Firense. [152] Dante in clara vèna sarcastica. A somèa paradosàl, però a è sens'àltri veretàt che tanti voltis (forsi sempri) i pì grancj' critics di na sitàt, di na nasiòn o di na organizasiòn a son chej che pì a ghi vòlin ben a la sitàt o a la nasiòn o a la organizasiòn. A è di fàt che par via dal so grant amòu par Firense che Dante a si rint cussì tant cont di ogni pisula pecja ca'a la sitàt che luj al vorès ca fos perfèta. A lè chistu cal spièga l'indignasiòn che Dante al mostra ta scju vèrs chì. [153] Dante, chì, al fa un pronòstic che Firense a sta zint incùntra a malòris sèriis. [154] Ognùn cal vèdi maj jodùt coma che una gjalìna a protès i so pitinùs al sa ben se chi vuèj dìzi. [155] Al vòu frenà il so inzèn parsè ca la belzà jodùt pì voltis coma ca lè stat abusàt da altra zent scàltra, e cun cualis conseguènsis. [156] Entòcli e il fràdi a èrin fìs di Èdipo e di Jocàsta. Pa na maledisiòn ca ghi èra stada fata dal pàri, i fradis si'an copàt l'un l'àltri e son dopo stat brusàs insièmit. [157] Tennyson a la da èsi stat un bel puc ispiràt da che rìghis chì cuant ca la scrit il so Ulysses: . . .My mariners . . .you and I are old; Old age hath yet his honour and his toil; Death closes all: but something ere the end, Some work of noble note, may yet be done, Not unbecoming men that strove with Gods. . . [158] Chè che Dante al zarà a usà coma localitàt pal so Purgatòri. [159] A è da notà chì la rasegnasiòn stòica di Ulìs. [160] Stu toru di ram, regalàt da un grèc a un siciliàn, al vegnèva usàt par copà zent ca ghi vegnèva sieràda dentri. Na volta dentri i puòrs condanàs a vegnèvin brustulàs vifs; e mentri ca si brustulàvin, il so sigà al someàva il rugnà da toru stes. Il prin a vignì cussì copàt dal siciliàn a lè stat propit chel ca ghi vèva fat il regal. Chista storiuta a è stada contàda da Ovidio taj timps in davòu. A è clar che la manièra rafinàda cu la cual i mafiòus siciliàns a tràtin i so clièns a'a radìs amòndi fòndis. La storiuta a ni fa pur recuardà che Dante a no l'era l'unic a vèj na imaginasiòn cussì ben cultivàda in tal pensà sù pènis di turtùra e di muàrt ca ni cativèin cu la so originalitàt. Però un'àltri smorgasbord coma che tal Infièr indulà a si vàja a cjatàlu! [161] Espresiòn lombarda, modificada un puc da che usàda da Dante. [162] Forlì, sitàt ghibelìna, ca vèva resistùt ai atàcs da li fuàrsis fransèsis e guèlfis mandadis dal papa. Par vèj na idea pì buna da li condisiòns polìtichis e socjàls da la Romagna descrìtis da Dante ta che righis chì, i sugerìs Vandelli. [163] Chel cal parla a lè Guido da Montefeltro. [164] Il papa Bonifàs VIII. [165] Tal Infièr, par vèjghi dat chej consèjs lì al Papa--consèjs ca'an sens'altri pì dal Machiavèlic che dal Francescàn. [166] Il puòr Guido al ven èncja cjòlt in zìru da stu "razonadòu" di diàu! [167] Bràs mutilàs o gjàmbis mutilàdis. [168] No stìn lamentàsi di chistu parlà sclèt. Za sin stas metùs in guàrdia tal vèrs 21. [169] Cussì Dante al punìs scismàtics (o almàncu cussì al descrìf la so punisiòn). Punisiòn jùsta sa si pensa a li divisiòns che lòu stes a causàvin. Ma Maomèt a l èria propit scismatic? O a rèstia sta chì na roba discutìbil? [170] Se sti punisiòns a son espresiòn da la gjustìsia divina, Dante a la da vèj ben jodùt che stu tipo di gjustìsia a nol' èra, dopodùt, cussì tant diferènt da la gjustìsia pagana; basta pensà al mòut che Gjove al veva punìt Prometèo. Si no altri Dante e i pagàns a vèvin chistu in comùn: una granda fantasìa! [171] Sti peràulis a seguìsin chès ca finìsin il vèrs 55. [172] Argolica = greca. [173] Forsi a è pì fàsil capì stu'nduvinèl sa si lu pènsa cussì: A è pusìbul cjatàighi il màni a li ròbis ca son stàdis fatis. [174] Amòndi comprensìbil! [175] In tal sens che il cuàrp al parta il cjàf coma lampiòn. [176] Cioè, sensa ingàns. [177] Tant Bertran che Achitofèl a'an consiliàt fiis a zi cuntra i so pàris. [178] Tal sens che il patimìnt a ghi'è spièli a la colpa ca lu a causàt. [179] A somèa da sta storia di Gèri dal Bièl ca fos stat un òbligu ta na famèa di vendicà la muàrt di un parìnt. (Plus sa change.... Il mont al cambia amondi puc cul zì daj sècuj, no èse vera? Basta pensà no a certi usànsis Sicilianis dal dì di vuèj, tegnùdis a gàla si no àltri taj cìnes, ma a la reasiòn daj parìncj' da li vìtimis di Tim McVeigh cuant ca lè stat gjustisiàt l'àltra dì.) Ta stu càsu, Dante al sarès un daj parìncj' ca varèsin dovùt vendicà Gèri. Il fat che chistu a no l'era encjamò susedùt al spièga la reasiòn indignàda dal danàt e il sintimìnt di colpa di Dante stes. [180] L'isulùta di Egina a vèva cjapàt il nòn da na na bièla fiòla dal stes nòn ca si vèva lasàt amà da Gjove--che pa li fantasìnis al vèva un vùli (èncja ducju doj) sempri vièrt. Gjuno, ta na reasiòn ca'a un bel puc dal'archetìpic, a si'a cussì rabiàt cul so omp ca'a mandàt la peste ta l'isulùta ca'a copàt òmis e bestis. (Cussì a còntin i poès ca còntin sempri li veretàs.) [181] No vègnia vòja di gratàsi cuant ca si lèsin sti rìghis? [182] . . .chi ti ti spèlis. [183] Taliàns, tant par no dismintiàsi. [184] Bisùgna pur riconòsi che la gran part di scju danàs a si rìndin cont che la so punisiòn a è stada jùsta. [185] Plus sa change. . .! [186] Tal sens ca l'era bon da imità altra zent. [187] Par opera di Gjunòn ta un daj tancju momèns di rabia cuntra'l so òmp, se òmp si pol clamàlu. [188] La so frùta. [189] Cuant dolòu incontenìbil da la puòra màri ca rint chist'imàgin! [190] Il dì di vuèj a si sint tant parlà di pàris ca abùsin i so frùs; maj, chi savèdi jò, di frùs ca abusing il pàri. A'è da notà, però, il falsificà che chì a la l'atensiòn di Dante almàncu altritànt da la relasiòn incestuàl. [191] Ca sarès la mula di Buòso, che Schìchi al impersonèa par otègnila. Ta l'òpera di Puccini sta impersonificasion a è fàta in tal mòut divertènt ca si sa! [192] A no'è sens'àltri la prima volta che la "dura gjustìsia" a cjòj "ocasion" da la colpa dal danàt par ministràighi la pèna jùsta. [193] Ca sarèsin i "florìns di òru," che ta na banda a mostrin la mùsa di San Zuàn Batìsta. (Chi mi recuàrdi jò, an d'era amòndi pùs di chej florìns chì a San Zuàn di Cjasàrsa. A si jòt propit che San Zuan, il sant protetòu dal paìs, a la tegnùt scju florìns lontàn di San Zuan par mantègni la zent dal paìs pura, lontàna da che tentasiòns ca varèsin podùt coròmpila coma ca ghi steva susedìnt a la granda a Firense. Ta chej dìs chì, però, a par che il sant protetòu al sèdi zut in vacansa. . .) [194] Al preferirès jòdiu chì fra i danàs che sodisfà la so gran sèit. [195] Sta femina a vèva tentàt invàn di sedùsi Bepi, il fi di Gjacob; cuant che luj lè scjampàt via, ic a lu'a acusàt di vèila violentàda. Cussì a somèa. [196] Chel ca la persuadùt i Trojàns a lasà entrà il cjavàl in ta la sitàt. [197] An dè ogni tant tal Infièr momèns amòndi comics! [198] A lè un puc màsa sèriu, Virgilio, no pària? [199] Parsè che cul prin colp a ferìs e cul secònt a vuarìs. [200] Specje di fàsa ca ghi plàta la part bàsa dal cuàrp. [201] Una tòr di Bologna. [202] La pòura di chel ca no si sa, che di nòt di solit a si la sint di pì. [203] Li Mùsis. [204] Montagnis, tant l'una che l'altra. [205] Scju danàs a son coma tocs di glas. [206] Scju fiòj, ca èrin fràdis ca si volèvin puc ben, a si son copàs l'un l'altri. [207] Encja chistu, che di fat a l'era Tosc, par otègni na ereditàt a la copàt, e par vej copàt a ghi'an dopo encja a luj tajàt il cjaf. Un roba a è sigùra: Firense e paìs visìns di Firense taj timps di Dante a èrin poscj' indulà ca si varès fat fadìja a anojàsi! [208] Chel cal sta mangjànt tal cjàf da l'àltri a lè il Conte Ugolìn, dal cual Dante al parlarà tal pròsin cjànt. [209] L'Infièr a la tancju momèns comics e dramàtics e comovìns, ma episòdis pì comovìns di chel dal Cont Ugolìn a non dè. [210] L'Arcivèscul Rugèri. [211] E invènsi un puc di mistèri al resta. Ta chel post dal'infièr chì a son metùs chej ca son colpèvuj di vèj tradìt altra zent par razòns politichis. Cun dut il contà dal Cont Ugolìn, a no si riva maj a savèj cun precision di cual tradimìnt ca son stas colpèvuj Rugèri e il stes Ugolìn. No'mpuàrta, però; che chì se ca conta a è la relasiòn fra Ugolìn e i fiòj, e la disperasiòn di Ugolìn. [212] Che tòr indulà ca èrin imprisonàs Ugolìn e I fiòj. [213] A ghi vèva dat un presentimìnt di se ca vèva da capitàghi. [214] Sta trasformasiòn da lupo e lupus a pàri e fiòj a susèit spes taj suns. [215] Atropòs a sarès chè ca sepàra l'ànima dal cuàrp e in tal casu di Tolomèa--cal sarès chel post chì-- a manda l'ànima tal'infièr mentri che il cuàrp a lè encjamò in vita. [216] Ma, no sàj; ma se Dante a la met propit ta che manièra paradosàl lì, alòra. . . [217] An sparègna pùs, Dante, a no èse vèra? Prin chej di Pisa; adès i genovèis!. . . [218] La naf da re a ven fòu dal'infièr. [219] Lusìfar stes. [220] A mi ven in mins chel paesàn che, tancju àjs fa, dopo cualchi àn in Canada a lo l'era stat bon di imparà l'inglèis e tal fratìmp al veva dismintiàt il so italiàn. Casu cal merita cualchi lagrima. A èria colpa so? Jò i dizarès di no. I disarès pitòst che la colpa a era di chej che ta na maniera o ta n'altra a costrinzèvin cussì tancju italiàns a lasà l'Italia ta chej dis la. Cuj saja ta cuala bolgja che Dante al varès metùt chej responsàbij lì? Ma forsi chì a è mièj usà un paragòn un puc pì lizerùt, coma che di un flòu tajàt par mèti ta un vàs, che, sa si pensa, a no lè ne vif ne muàrt. (Èco, i'ai usàt chel puc di inzèn chi'ai, coma che Dante al volèva chi fès.) [221] I studiòus di Dante a pensin che i tre cjàfs di Lusìfar, e i so tre colòus, a simbolègin chistu o chel; par esèmpli, il colòu zal l'impotènsa; chel nèri l'ignorànsa; e cussì via dizìnt. (Se cussì a è, alòra Dante a lè zut a rafigurà l'ignorànsa cuj nèris dal'Ètiòpia. Il chè taj timps di Dante a sarès zut, encja encja; ma se Dante al ves apèna scrit la Comèdia, chi sà cuànti critichis via e-mail cal varès risevùt daj vuardiàns da la coretèsa politica!) Fra li interpretasiòns chi'ai lezùt, una mi par jùsta: che i tre cjàfa di Lusifar a sèdin [una sorta di parodìa da la Trinitàt di Diu stes. [222] Na stranèsa: ta l'imaginasiòn popolàr il còu dal'infièr, coma cal sarès Còcit, al varès di èsi plen di fòuc e flàmis; invènsi chì a è dut glas e frèit. Ma i no vuèj vignì stracapìt; a sarès puc gust da zì tant ta l'ùn che ta l'àltri. [223] A è clar che Lusìfar stes a la amòndi puc gust di èsi chì. Puc da surprìndisi, sa si pensa a chel post glorious cal veva lasàt, da sèmo, par vignì chì. [224] Èncja sa lu met tal pì profònt dal'infièr, Dante al riconòs la grandèsa dal'omp, cul so tàzi ta stu momènt di sufrì inimaginàbil. [225] Ta stu punt Virgilio, cun Dante intòr, al tàca a zi in sù. A intìva che il post lì ca tàchin li gjàmbis dal diàu a lè il centro da la cjera (chi sà se cal disarès Freud di chista coincidènsa?); si chè di lì in davànt li gjàmbis dal diàu, e di conseguènsa Virgilio e Dante stes, a puntin in sù, vièrs chel'altri emisfèri. [226] Chistu al sarès l'emisfèri tal miès dal cual a lè Gjerusalèm. [227] Il post pì al centro di Còcit. [228] Par gravitàt, dut a ven atiràt dal centro da la cjera. Dante a la incjastràt Lusìfar propit u chì coma par dìzi che ducjus tal mont a son, par natura, atiràs dal mal. Di conseguènsa, il volèj liberàsi dal mal a richièit un sfuàrs ca no lè natural, un sfuàrs ca la da zì cuntra natura. Cantica Seconda: Purgatòri Purgatòri Cjànt Prin Par zì'n tà mièj àghis su'a van li velis u chì ta la navùta dal me inzèn, che'n davòu'a làsa òndis sì crudèlis. I vuèj adès cjantà di chel secont règn indulà ca si purga'l spirit umàn e di zì su tal cjèl al dovènta dègn. Ma chì, santi Mùsis, dèjmi una man: vùstri i soj; elevàit la me cansòn; e Calliope no mi scoltarà invan, ma ghi darà al me cjantà chel sun bon che li puòr'Chèchis, cuant ca lu'an sintùt, a'an disperàt propit a colp dal perdòn.[1] Com'd'un presiòus zefìr il colòu dolsùt[2] ca s'jodèva in ta chel serèn aspièt dal aria, pùr, visìn e lontàn, par dùt, ai me vùj a ghi'a di nòuf donàt dilèt apèna vignùt fòu da l'aria muàrta[3] che urtàt vèva tant i me vùj e'l pèt. Il bièl pianèta[4] ch'amà a ni parta dut al fèva ridi là tal orient, e'l velàva i Pes ca ghi fèvin scorta. A destra il me sguàrt si'a voltàt, lent, vièrs l'àltri polo, 'ndà che cuàtri stèlis èrin, jodùdis prin dom'da la prima zènt.[5] Gòdi al parèva'l cjèl da li so flamis: oh vèdul mont lasù tal nord, puarèt tant da no podèj mirà sti robis bièlis! Straviàt chì ghi'ai i vuj par un istànt, par dàighi al'altri polo un'ocjàda, indulà che za sparìt l'èra il cjar grant,[6] jodùt i'ai un vècju besòu, in banda, dal aspièt dègn di vignì tant onoràt, com'che tant rispièt il fì al pàri a'i dà. una barba lungja d'un blanc misturàt coma la so cjavielàda al vèva, e chista e che al vev'tal pèt 'nsembràt.[7] Da li cuàtri lùs santis al ornàva ogni raj la so musa di tal lustri che'l sorèli di vèj'n front mi parèva.[8] "Cuj sèizu vuàltris che par chel flun nèri i sèis scjampàs da la presòn etèrna?" a la tacàt, dut luminòus, stu pàri. "Cuj vi'aja guidàt, o fat da lantèrna, in tal vignì fòu da la profònda nòt che la val infernàl sempri a'mbrùna?[9] Ta la lès dal abìs a èse dut rot? o cambiàdis sònu'n cjèl li regùlis che ta li me crètis, danàs, i vi jot?" [10] Il duca alòr mi'a tiràt pa li mànis, e cun peràulis e cun mans e cun mòtus[11] par rispièt mi'a fat sbasà cjàf e gjàmbis. E a luj ghi'a dit: "Besòj no sin vegnùs: dal cjèl vegnùda, na femina mi'a preàt chistu d'judà là ca si pol zì pierdùs. Ma se'l to volèj 'lè che pì mièj spiegàt i vèdin la nustra condisiòn vera, alòr nol pol il to dal me èsi negàt.[12] Chist no la maj jodùt l'ultima sera;[13] ma vint vut puc judìsi, 'ghi'a zut visìn, cussì visìn che cuasi lì a l'èra. Com'za dit, mandàt soj stat tal so cjamìn Par salvàlu[14]; e no er'altra strada che chè par indulà che nu zus i sin. Jòdi ghi'ai fat duta la zent danàda; e 'dès i vorès mostràighi chej spìris ca si pùrghin chì, ta la to contràda. Com'che chì sin rivàs son ròbis lùngis; ma ju'ven dal'alt na virtùt ca m'jùda fin chì, che chì luj t'jot e'l scolta se ch'ti dis.[15] Speri ca ti plàzi che chì a lè, 'ndà che'n sercja al va di libertàt[16] tant cjàra, com'cal sa chel che par ic la vita'l dà.[17] Tu, po, no ti las cjatàda amara a Utica la muàrt, 'ndà chi ti'as lasàt la vestàja[18] che'l gran dì sarà tant clara. No vin l'etèrn'edìt par nùja violàt; chè chistu'l vif, e Minos me nol lèa; dal Limbo'i ven, 'ndà che plens di castitàt 'son di Marsia i vuj ch'encjamò ti prèa, o pet sant, che to pur 'dès ti la tègnis: par amòu so, mòstrini buna plea. Làs'ni zì paj sièt ziròns chi ti règnis: a ic di te il bièl fa ghi contaràj, se d'èsi minsonàt la jù ti dègnis.[19]" "Di jòdi Marsia vut tant plasej i'ai mentri ch'i'èri par di la," 'lòr la dita; "da me se c'a volùt, a vut; un no, maj. 'Dès che par di la dal mal flùn[20] si cjàta, mòvimi a no pol ic pì, par che lès che, dop'vignùt jò fòu, a'è stada fata. Ma se che dal cjèl[21] a ti mòuf e protès, com'chi ti dìsis, n'ocòrin cumplimìns: mi basta savèj che ic chist'a vorès.[22] Dùncja, va, ma'ntòr a chistu--ten in mins-- mètighi un vènc lìs[23], e la musa lav'ghi da la cragna ingrumàda ta chej brus cjamìns; ca no zarès ben, cuj vùj velàs, zìghi davant--cu la vista fuscàda--dal prin ministro[24], sensa'l mièj di te mostràighi. Atòr di st'isulùta, da l'aga visìn, la jù 'ndulà che tant fuàrt a sbat l'onda, si pol cjatà vèncs tal pantàn mulizìn; nisun'altra ramàsa ta sta sponda, sa s'indurìs, par lunc a pol vej vita, se a li sbatùdis a no si secònda.[25] Na volta prons[26], no stèit tornà par chista;[27] zèit cul sorèli, ca lè cuasi spuntàt; lasù a è la riva pì lizerùta." Cussì lè sparìt, e jò su'i soj levàt sidinùt; e'i me pas si son ritiràs lì dal me duca, e'i vuj i ghi'ai alsàt. Luj cussì 'la tacàt: "Seguìs i me pas: voltànsi'n davòu, che di ca s'inclìna sta pianùra vièrs l'òrli dal mar, la 'bàs." Il cric dal dì'l scorsàva la matina ch'avant'a scjampàva, sì che da lontàn jodùt i'ai ogn'ondùta picinìna. Movùs si sìn par chel desèrt terèn plan com'omp cal sèrcja di nòuf la so strada, che fin ca no la jòt ghi par di zì invàn. Cuant chi sin rivàs 'ndà che la ruzàda cul sorèli 'barufàva, e in part, pal frescùt, dur 'tegnèv'la so sblancjàda, li do mans ta l'erbùta, mi soj necuàrt, cul so fa amòndi dols a la pojàt: e alòr jò, rindùt cont da la so art, plen di lagrimis la me musa ghi'ai dat: e luj u chì ai vuj a ghi'a di nòuf vièrt chel colòu che l'infièr al veva platàt.[28] Di lì a'un puc rivàs 'sin tal post desert che maj jodùt 'la l'àghis sos navigàdis da omp che di tornà'l fos dop'stat espèrt.[29] Il vènc atòr mi'a metùt, com'd'altri volùt:[30] Se maravèa! che chel ùmil àrbul da luj sielzùt, a ti fa rinàsi, dut, apèna che cun stu vènc ti fas sìrcul. Purgatòri, Cjànt Secònt L'èra za'l sorèl'al'orizònt rivàt, chel che cul sèrcli meridian al cujèrs Gjerusalèm cul so punt pì elevàt; e la nòt, che plan a plan ghi zèva vièrs, fòu vegnèva dal Gange cu li Balànsis[31] che di man ghi còlin cuant ca si fa tars; sì che li mosèlis, blàncis e ròsis, lì che jò'i èri da la clar'Aurora pa la bièl'etàt 'doventàvin zàlis.[32] E près stu mar lì i'èrin nu, a st'ora, coma zent ca pensa al so cjaminà, cul cuàrp fer, ma cul spirt ca si mòuf bunòra. E jòt tu, coma che prest di matìna Marte un puc fuscàt a si jòt rosùt, la jù amònt ta la sdràja marina, jodùt i'ai, e d'jòdi pur lu speri dut,[33] un lumìn che tant svèlt'l vegnèva pal mar che nèncja svualànt al varès podùt. Dop'vej straviàt al mestri'l vùl par vej pì clar il pensèj sul lustri ch'jodùt i vèvi, alòr pì'l luzèva[34], com'flama dal fogolàr. Da ogni banda che vuardànt lu stèvi, un sàju se di blanc, e a luj di sot un'altri plan plan, vignì fòu i'jodèvi. Encjamò nol vèva'l me mestri fat mòt fin che'i blancs puc distàns 'parèvin àlis: vint il timonèj ben cognosùt, i crot, 'la sigàt: "Su, i vuèj che'i zenòj ti càlis: eco l'ànzul di Diu: unìs li mans: da chì'n su ti'n jodaràs di sti ròbis. Jòt ben ca nol vòu usà strumìns umàns, sì ca nol usa ne rèm ne altri tèl[35] ma l'àlis sos par zì ta poscj' tant lontàns. Jòt com'che drètis a li ha vièrs il cjèl, movìnt l'aria cun sti etèrnis plumis ca no càmbin coma cal fa'l mortal pel." E pì visìn cal vegnèva vièrs nuàltris, st'usièl divìn sì clar al luzèva che'l vùli nol rivàva a vuardàlu fìs, ma jù'i l'ai sbasàt; e èco a riva cal riva c'una navùta lizèra che l'aga cuàsi cuàsi 'no tocjàva. A pòpa'l celestial pilota[36] l'èra, che beàt al parèva'ntòr vej descrìt; e pì di sent spìris cun luj an d'èra. ‘In exito Israel de Aegìt'[37] ducj' insièmit a cjantàvin c'una vòus cun chel che ta chel salm a ven dopo scrit. Dopo vèighi fat il sen da la santa cròus, dùcjus ta la spiàgja a si son butàs: luj le zut, com'tal vignì, svèlt e silensiòus. Chel scjàp di spirs, puarès, u lì restàs, tòntos, atorotòr par dut 'vuardàvin, com'un che sercjà'l vòu dut se ch'è taj plàs. Par ogni banda,dal dì a saetàvin i ràjs dal sorèli, che cu li so saètis dal miès dal cjèl'l cjavròn[38] via 'scorsàvin, cuant che cun musa'lsàda sti animis a nu a ni'an domandàt, "Mostràini coma zì ta la montagna, si savèjs." E Virgilio'la rispundùt, "Vuardàini, di stu post nuàltris i no vin pràtica; com'vuàltris pelegrìns i sin, crodèini. Un puc prin di vuàltris 'sin rivàs par n'altri tròj, tant dur e dirocàt c'adès ni sarà fàsil zì su par ca." I spirs che necuàrs si'èrin, dut un tràt, che dal me tirà flat i'èri'ncjamò vif, pàlis si son fàs, ognun maraveàt. E coma'l mesagèr cal parta l'ulìf zent l'atìra par sinti ròbis novis, e tal pocà ognun si mostra ben atìf, cussì davànt di me si son metùdis ch'ànimis furtunàdis a fisàmi tant, par puc 'smintiànt di zì a fàsi bièlis. Una'n dàj jodùda a vignì'n davànt par imbrasàmi cun grant sen di afièt ca mi'a sùbit movùt a fa altritànt. Oh òmbris vuèitis fòu che in tal aspièt! tre voltis a imbrasàla i'ai provàt, ma'nvàn; vuèitis 'tornàvin li mans al pèt! Maravèa'n musa i'ai da vèj mostràt, pars'che ic suridìnt'ndavòu si'a movùt; e jò, par stàighi visìn, mi soj 'vansàt. Cun tant riguàrt, chi smetès a'a 'nsistùt: capìt cuj ch'èra, i l'ai preàda tant di sta a parlàmi par qualchi minùt. Ic a'a dit: "Com'che ben ti'ai volùt intànt tal cuàrp mortal, pur ben ti vuèj sleàda: chì i smet; ma tu parsè vàtu avànt?" [39] "Caro'l me Casèla, par tornà'n strada 'ndà ch'adès i soj[40], stu viàs ti m'jòs a fa," ghi'ai dit, "ma la t'ora parsè tant rinviàda?" [41] E luj: "Cun nisùn i'ai vut di barufà, ma chel stes[42] cal cjòj chel e cuant ca ghi plàs, 'ndavòu mi'a lasàt pì voltis, cun bel fa; che'l volèj divìn e'l so d'un stamp son fàs: ver'a lè che tre mèis a la partàt chej ca'an volùt entrà, in santa pàs.[43] Alòra jò, chi'èri vièrs il mar voltàt, 'ndà che l'aga dal Tèvar a s'insàla, cun gran bontàt da luj cjolt su i soj stat. Vièrs che fòs 'la luj adès 'ndresàt l'àla; e a è chi che sempri al ven cjolt su chel che jù vièrs l'Acherònt a nol cala." [44] E jò," Se lès nova 'no ti'a robàt su ne memoria ne l'ùsu dal to bièl cjànt che li me vojs na volta'l cuietàva jù, di consolà ti displasarèsia tant il me spirit che cu la me persona plen di afàn lè stat vignìnt in davànt!" "Amor che ne la mente mi ragiona," a la tacàt cun vòus tant bièl'e dolsa che dentri 'ncjamò 'la sint che ben mi suna. Jò e'l me mestri e la zent che fìsa ghi stava 'ntòr, parèvin ducj' tant contèns, com'ch'àltri no fos ca tocjàs la mins stèsa.[45] Nuàltris i èrin dùcjus fìs e atèns al so cjantà; ma èco'l vècju onèst[46] cal ven sigànt: "Spirs, parsè cussì tant lens? No stèit èsi negligèns; sèit zent di sest, zèit zvèls tal mont a cjòjvi la scùsa[47] ca v'impedìs di vej Diu manifèst." Coma che blava e altra simìnsa a becotèjn i colòmps ta la pastùra, cujès, tegnìnt la plumaròla lìsa, s'alc a càpita ca ghi fèdi pòura, dut ta'un colp, èco, a smètin da mangjà, pars'chè a'an altri cal richièit pì cura; cusì jodùt i'ai che frèscja marmàja lasà la cansòn e zì vièrs la riva com'zent che, puc savìnt se fa,'si sparpàja: e coma lòu èncja nu svels si partìva. Purgatòri Cjànt Ters Mentri ch'ognùn di scju spirs al scjampàva, e a si spierdèva in ta sta cjampàgna, ma vièrs'l mont 'ndà che'l just al spùns[48] al zeva, jò di strìnzimi al mestri i'ai vut bisùgna: e sensa di luj 'ndà i sarèsiu zut? coma'i varèsiu scalàt sta montagna? A mi par che luj rimuàrs al ves sintùt: O cosiènsa dignitòsa e clara, se amàr ca ti'è il fal pì pisulùt! Cuant che'i so piè a'an lasàt la primùra che il decòru al fa sempri calà, la me mins ch'èra prin plena di pòura, si'a calmàt e, com'usièl cal tac'a svualà, il me vùli'n alt a lè zut ta chel mont che su tal cjèl pì alt d'altris a lè là. Davòu'l sflameàva'l sorèli, torònt, ma rot l'èra davànt da la me figura che ai so rajs ghi impedìva di zì'n front. Jò'i mi soj voltàt in banda par pòura di èsi stat bandonàt cuant chi'ai jodùt besòu davànt di me la cjera scura;[49] E'l me cunfuàrt: "Parsè difìditu dut?" voltàt vièrs me a dìsmi a la tacàt: "di crodi che cun te'i soj ti varès podùt. A è za sera la ca lè soteràt il me cuàrp cul cual i fèvi ombrena: Napoli a lu'a, da Brindisi partàt. S'adès davànt di me nùja s'ombrena , nosta maraveàti pì che daj cjèlos 'ndà che sens'intrìc raj t'altri raj al mena.[50] A sufrì turmìns cjàls, o chej daj gèlos, cuàrps coma il me la virtùt a dispòn, ma'a no vòu chi savèdin li vìis sos.[51] Màt a lè chel cal crot che la nustra razòn a rivi a capì l'infinita via d'un'unitàt in tre--e capì benòn.[52] Contentàisi, umana zent, dal quia;[53] che si vèsis pudùt jòdi propit dut, parsè varèsia parturìt Maria?[54] E la vòja'i jodarèsis, sensa frut, di chej ca varèsin'l desidèri calmàt che'n eterno'nvènsi a ghi'a dat par lut: d'Aristòtil e Platon i dis, in fat, e d'altris pur"; e chì 'la sbasàt la front, e nuja pì 'la dit, restànt turbàt. Rivàs i èrin intànt al piè dal mont: chì la parèit a zeva su cussì dreta che di scalàla no vin nencja fat cont. Tra Lericj' e Turbia[55], la pì desèrta e salvàdia riva a è na scjàla ben còmuda in paragòn a chista. "Chisà 'dès pa'ndà che'l rìpid al cala," a la dit il me mestri, fermànt il pas, "di mòut cal pòsi zi sù chel sens'ala?" [56] E mentri che luj, penseròus, cul cjàf bas, pa'ndà zì a l'èra cal meditàva, e'i me vuj atòr dal mur' èrin voltàs, da sinistra jodùt i'ai zent ca vegnèva, spirs che vièrs nu i piè a movèvin, ma lens, che cuàsi fer ognun'l parèva. "Mestri," i'ai dit, "làsa che'i to vuj si àlsin: chì ca son chej che consèj a ni daràn si no ti lu cjàtis in te medèsin." Alòr alt'la vuardàt, e sensa afàn a la dit: "Zin par là, ca vègnin a plèn; il to sperà, fiòl me, a no lè invàn." Chel grup di lòu a l èra 'ncjamò lontàn, dopo che nu i vèvin fat un miàr di pàs, si e no com'un clap tiràt da na man, cuant che di front 'la rocja'si son pojàs dal gran rivòn, e lì 'son stas fers e stres coma se plèns di dùbis a fòsin stas.[57] "O bun'ànimis, o spirs belzà elès," Virgilio a la scuminsiàt, "par che pas che, i crot, ognun di vuàltris al vorès, dizèini'ndà che cjatà i podìn un pàs ca ni permèti di zi sèmpri pì'n sù; che chel che pì 'l sa pì 'l pièrdi timp ghi displàs." Com'agnèlis che pì no son sieràdis sù, fòu, besòlis o'n grups, a vègnin plan plan, e altris'n davòu 'rèstin cul vùli'n jù; e com'ca fa la prima li altris a fan, e ghi van dòngja se ic a si ferma, cujètis, sens'un bè, e'l parsè 'nol san; cussì jodùt i'ai jò vignì la prima anima di che mandria furtunàda, timidùta, ma dal mòvisi calma. Cuant che i prins jodùt a'an dividùda la luce in cjèra a la me destra, e l'ombrena fin a la ròcja zuda, spostàs si son di lì che l'ombren'èra, e'i altri spirs che'n davòu a vegnèvin, puc savìnt, il stes 'an fat, vuardànt in cjèra. "Jò'i vuèj che ducjus chì a savèdin che chistu chì lè cuarp umàn che i'jodèis; i rajs dal sorèli par chel jù no rìvin.[58] N'ocòrin maravèis, ma da cròdi'vèjs ca no'è sensa virtùt che dal cjèl a vèn che stu chì'l provi a scalà sti parèjs." Cussì'l mestri; e lòu, vint capìt dut ben, "Tornàit in davòu," a'an dit; "zèini'n davànt," cu la schena da li mans fazìnt pur sen. E un di lòu'la tacàt: "Tu la avànt, cuj chi t'sos no'l saj, ma vuàrdimi'n musa: mi'àtu maj jodùt prin di chistu istànt?" Vièrs luj voltàt, ghi'ai dat n'ocjàda fisa: biòndu a l'èra e di gentìl aspièt ma na sèa'l vèva da'un colp divìsa.[59] Cuant chi ghi'ai fat sen di no, a stu puarèt,[60] di vèjlu maj jodùt, "Jot chì," a la dit, e na plàja 'mi'a mostràt in tal so pet. Suridìnt 'la dopo dit: "Jò'i soj Manfreit, nevòut da la imperatrìs Costansa; ti prej che, cuant chi to sos di chì partìt,[61] I ti zèdis da me fìa, mari, pensa, da l'onòu di Sicilia e Aragona, E disghi che dal sperà no soj sensa.[62] Dopo che ferìt soj stat di persona da doj colps mortàj, i mi soj bandonàt planzìnt a chel che volentèj al perdòna. Orìbil l'èr'ognùn daj me pecjàs stat; ma bras tant grancj a'a la infinìda bontàt, ca risèif di nòuf chel ch'a ic lè voltàt. Se il pastòu di Cosensa, che cjasàt mi veva seguìnt di Papa Clement l'òrdin, e mi vès in Diu bon ben oservàt,[63] i vuès dal me cuàrp 'ncjamò a sarèsin visìn di Benevìnt, in cjaf dal so punt, protezùs daj claps ca lu soteràvin.[64] Adès ju bagna la plòja e mòuf il vint dal di fòu dal cunfin, cuasi lunc il Vert, 'ndà che sensa lùs ju veva partàs avànt.[65] Un cussì maladèt propit dut nol pièrt, ca nol pòsi tornà l'etèrno amòu, mentri ch'al sperà 'ghi resta un puc di vert.[66] Ver'a lè che un che fòu di grasia'l mòu da la Santa Glìsia, s'al fin 'si pentìs, lè costrèt a sta di sta riva'l di fòu,[67] trenta voltis pì dal timp sensa gràsis, prin da pentìsi, se pì che decrèt scurtàt a nol ven da buni prejèris.[68] Jot tu se contènt ti pos fàmi e cujèt, dizìnghi a la me puòra Costansa com'chi ti mi'as jodùt e di stu divièt;[69] che chì par grasia daj vifs tant si'avànsa. Purgatòri Cjànt Cuàrt Cuant che par dilèt o èncja par dolour che una virtùt nustra a comprènt, l'ànima sì ben a ic a si fa intòr, ca par che nisun'altra fuàrsa a'ntìnt; e chistu lè cuntra chel sbàliu cal crot ch'un'ànima su'n'altra ghi va'l comànt.[70] A susèit che cuant che alc si sint o jòt che fuàrt'l tègni l'ànima'ndafaràda, il timp al scor e l'omp nol fa nisùn mot; chè su na roba a'è la so mins pojàda mentri ch'altri a'a la so mins intera: l'una'è libera e l'altra leàda.[71] Di chist i'ai jò vut esperiensa vera cuant chi'ai sintùt chel spirit e amiràt; che ben sincuànta grados zut su a l'èra Il sorèli, e jò nol vevi notàt., cuant che rivàs sin'ndà che ducj' chej spiris ni'an sigàt, "Chì lè chel chi vèjs domandàt." [72] Bus pì larcs al stròpa spes ta li vìs cun menàdis e ramàsis spinòsis il contadìn cuant che l'ùa si scurìs, ca no l'èra'l trojùt pa'ndà che partìs i sin, nualtris doj, cun me davòu, besòj, cuant che chej spirs da nu'son zus e sparìs. Zì sù a Sanleo o jù par chel scoj di Nol o sù a Bismantov'e Cacum[73] si pol zì cuj piè, m'àlis volin ta stu troj;[74] cu l'àlis, i dìs, slancjàdis e cul plum[75] di gran bràma, davòu di chel me condòt[76] ca mi deva di ben sperà un barlùm. Su i zèvin dentri di chel rivòn rot, tegnìnt i flancs pocàs cuntra la parèit, usànt piè e mans ta li ròcis di sot. Dop'che'i nustri flancs tocjàt a'an il vuèit[77] insìm'dal muròn dret, tal mancu'nclinàt, "Mestri me, se strada i cjapànu?" i'ai dit. E luj: "Si va'n sù da lì chi ti'as sostàt: tenti visìn; pur pì'n sù i zin ta stu mont, fin che cualchidùn cal sa i varìn scuntràt." Par jòdi fin'n su, mas'alt l'èra il mont, e'l zì su l'èra cussì tant inclinàt ca someàva d'èsi'n miès d'un cuadrant.[78] Strac i'èri cuant che jò cussì i'ai tacàt: "O bon pàri, vòltiti, e chì mira cuant che, pal to pas, in davòu 'soj restàt." [79] "Fiòl me," 'la dit, "fin chì li gjàmbis tira," e mostràt a mi'a un puc in sù un plan che da che banda lì dut intòr al zìra. Li so peràulis sì tant pocàt mi'an, ch'jò sfuarsàt mi soj a gjat di zìghi davòu fin che'l dislivèl i me piè cjatàt'an. Lì si sin sintàs coma ta'un pajòu par là chi èrin vignùs, dal orient voltàs, che'l vuardà tant ben al pol fàighi al còu.[80] Prin di dut i vuj i'ai puntàt vièrs il bas; dopo, voltàs vièrs l'alt, mi maraveàvi che da sinistra i vegnèvin luminàs.[81] Il poet si'a ben necuàrt ch'jò i stevi mirànt il cjàr da la lus coma un balùc che tra nu e l'acuilòn i jodèvi. Alòr luj a mi: "Se Castor e Poluc dal gran spièli compagnìa 'tegnèsin, che lus al parta, sù e jù[82], t'ogni lòuc, un puc rosùt il Zodiac 'jodarèsin encjamò visìn da li Orsis rotà se fòu al vegnès dal so vecju cjamìn. Èco, a'è cussì: si ti lu vus pensà, tenti ben atènt; imagina Siòn che cun stu crèt in ta la cjèra al sta,[83] sì che ducju doj 'an un sòu orizòn e divièrs emisfèrs; 'ndà che la strada sì mal manovràda 'è stada da Fetòn, t'jodaràs com'che da chist sarès usàda par zì da chì a Gjerusalèm stèsa, se il to intelèt ben ghi sta a bada.[84] "Mestri me, maj prin," i'ai dit sensa pàusa, d'jòdi no'ai podùt se ch'jòt clar adès, là 'ndulà che d'inzèn 'parèvi sensa, che'l miès sircul che pì alt di ducj' al sta ca si clama Ecuatòu ta na cert'art, e che sempri tra'unvièr e soreli al resta,[85] pa la razòn chi ti'as dit, ma da sta part vièrs'l setentriòn al va, cuant che'i Ebreos a lu jodèvin là che il cjàlt lè pì fuàrt[86], ma tant contènt i sarès se bon i fos di savèj cuant'n su chi zin; che'n su'l va'l mont cussì alt che'l me sguàrt zì sì alt nol pos." E luj a mi: "Cussì a'è cun stu mont: che al inìsi, a bas, a lè sempri dur; ma pì'n sù che l'omp al va, pì lè tegnùt cont.[87] E cuant che'l zì ti ven pì dols e sigùr, tant che'l zì'n sù ti ven amòndi lizèj, com'che seguìnt la curìnt va na nàf pur, alòra ti saràs al fin di stu troj: u chì di riposà l'afàn al spèta. Basta; chistu i saj ca lè ver par intèj." La so vòus si'er'apèna fata cujèta che n'altra i vin sintùt, ca'a dit: "Encja prin di rivà di sta sintàt ti'as vòja mata!" Al sinti sta vòus sùbit ziràs si sin, e a man sanca jodùt 'vin un pieròn, dal cual ne luj ne jò prin necuàrs si'èrin. Là'i sin zus, 'ndà che zent 'vin jodùt benòn ta l'ombrèna davòu dal clap sintàda e ognùn al someàva un gran poltròn. E un, strac, tal miès di che zent zdrajàda, sintàt l'èra, cuj bras atòr daj zenòj e cu la musa'n taj so bras sbasàda. "O bon'l me siòr," i'ai dit, "jòitu chi soj ch'jòt chel ca si mostra cussì tant svojàt che luj e'un mus fradis 'sarèsin ducju doj?" Alòra voltàt si'a vièrs me e vuardàt, movìnt la musa un puc su pa la cuèsa, e la dit: "Va sù tu, ch'àris ti t'sos dat!" 'Lòr l'ai cognosùt, e la straca stèsa che'l flat mi fèva tirà 'pen'apèna no mi'a'mpedìt di zì da luj, chist si sa; na volta lì, l'alsàt il cjaf a pèna, dizìnt: "Àtu jodùt com'chel Fetòn da la spala sinistra'l cjàr al mena?" Il dìzi striminzìt e'l fa da poltròn cal vèva a mi'an fat un puc ridusà. dop'i'ai tacàt: "Bielàga, ti sos benòn e'i soj content; ma dìzmi cualchicjùsa: parsè propit chì? Spètitu na scorta? o àtu'ncja chì la to vecj' usansa?[88] E luj: "O frari, zi pì'n sù no'mpuàrta chè a pajà'l figo no mi lasarès l'ànzul di Diu sintàt ta la puàrta. Ocòr prin che'l cjèl mi fèdi zirà 'dès fòu di ic, a lunc, com'ca'a fat in vita, 'ndà che dom'in fini'ai tiràt suspìrs dres,[89] se pì che bun'orasiòn no vegnès dita par me da'un gran bon còu che'in gràsia a lè: n'altra puc 'val, se'l cjèl nencja la scolta." [90] E il poeta, belzà davànt di me, al dizèva: "Zin via; che za da'un toc alt a lè'l soreli e fin in riva za a cujèrs la not cul so piè'l Maròc. Purgatòri Cjànt Cuìnt Jò i èri belzà da che òmbris partìt e'i seguìvi li tràcis dal me duca cuant che davòu di me, alsànt il so dèit, un 'la sigàt: "Jòt, 'nol par lùzi u ca il raj a sinistra di chel par di sot[91] e com'vìf somèa cal sèdi ca!" Vièrs il sun di sta vòus i me vuj i'ai mot e jodùdis li'ai c'ocjàvin cun maravèa me, doma me, e'l lumìn ca l'èra rot. "Parsè'l zìria'l to spirt coma na fuèa," [92] 'la dit il mestri, "che'l zì ti ralèntis? se cèntria se che sta zent a cjacarèa?" Va cun me, e ca parlin pu scju spiris: sta ben fer com'na tor, ca no ghi cola maj la pica, nèncja ta gran bufèris; chè sempri l'omp ca la pensèj ca ghi svuàla sovr'altri pensèj da se'l lontàna'l sèn pars'che'l podèj d'un chel da l'altri'l mola." Se podèviu jò dìzi se no "I vèn"? Cussì i'ai dit, cul colòu tant cujerzùt che a vòltis al fa l'omp di perdòn dèn.[93] E intànt a travièrs la riva i vin jodùt un puc davànt di nu zent ca vegnèva cjantànt, vers a vers, il Miserere, dut.[94] Cuant ca si son necuàrs ca nol lasàva il me cuàrp trapasà i rajs dal sorèli, a colp il sàlm in un lunc Oh si mutàva;[95] e doj di lòu, coma mesagjèis di lì, vièrs di nu'an corùt e ni'an domandàt: "Parsè i sèizu chì? Alsàit il vèli.[96] E'l me mestri: "A chej che chì vi'an mandàt i podèis ben tornà par ripuartàighi che'l cuarp di stu chì di vera cjar lè fat. Se par jòdi l'ombra so a son fers chì, com'ca par, alòra a san za asàj: ch'onòu ghi fèdin, ch'a lòu ben'l pol zìghi." [97] Vapòus impiàs cussì svels i no'ai maj jodùt rompi'l serèn da la prima nòt, ne'l nul d'àvòst cuant che'l dì al cala ormaj,[98] che tal tornà chej premuròus si'an mot; rivàs la, cuj altris vièrs nu si'an voltàt, com'flun che fòu dal'àrzin al ven a diròt. "Na sgaravàna di lòu chì si'an aviàt par preàti," a la dit il poeta: "ma va pur, e zint ten ognun ben scoltàt." "O anima chi ti vas par sta contenta[99] cuj piè, mans e cjaf da la to nàsita," a vegnèvin sigànt, "il pas ralènta. Àtu maj jodùt nisùn di nu'n vita che di luj di là nòvis ti pos contà? Sta fer chì; su, slùngja la to visita![100] Muàrt par fuàrsa ognun di nu chì al sta e fin al'ultima ora pecjadòu: u chì la lus dal cjèl ni'a fat voltà, cussì che, pentìs e dut perdonànt, fòu di vita i sin vignùs, cun Diu in pas, che'l desidèj d'jòdilu tant ni'è tal còu." E jò: "pa cuant chi vi tègni oservàs, i no cognòs nisùn; ma si sèis contèns ch'alc i fèdi, spirs che ben nasùs sèis stas,[101] dizèit pur, e jò'l faràj pal ben imèns che davòu daj piè di una tal guida da mont a mont sercjànt i vàj in mòut intèns." E un di lòu 'la tacàt: "Ognun si fida dal to benefìsi sensa zuràlu, se al to volèj no ghi ven fat sfida.[102] E jò, chi soj chì'n front a domandàlu, i ti prèj che se maj chel post t'jodaràs fra Romagna e chel di Carli d'Angjolu,[103] che'n tal preà cortèjs par me'i ti saràs a Fan[104], di mòut che ben par me prearàn, ch'al pì prest i me pecjàs saràn purgàs. Ferìt a muàrt soj stat, là tal Padovàn; il sanc i'ai pierdùt, ca mi vèv'ospitàt; tal grin d'Antenori mi'è stat fat stu dàn, la che sigùr i crodèvi d'èsi stat: chel d'Èste l'èra'n colpa, ca m'odiàva tant pì di chel ca si varès spetàt.[105] Ma se jò'i fos scjampàt par là ca si zèva vièrs Mira, da Oriac, là ca mi'an cjapàt, là 'ncjamò i sarès, ca si rispiràva.[106] Ta la palùt i'ai corùt; dut infangàt e da li èrbis intorgolàt jù'i soj zut e'n cjèra li me venis un lac'an format." Alòr n'altri: "Se'l to desidèri, dut, ti otèns che su ti tira tal'alt mont, par pietàt fa ch'èncja'l me'l vèdi frùt![107] Da Montefeltro i'èri e'i soj Boncont: ne Gjovàna[108] ne altri di me si cura; par chel jò'i soj cun chìscjus a basa front!" E jò: "Ma se mal o brut'aventùra a ti'aja tiràt tant fòu dal Campaldìn[109] che maj savùt si'a da la to sepultùra?" "Oh," rispundùt la luj, "ju dal Casentìn si pasa n'àga ca si clama l'Archiàn, che'nsìma l'Ermo[110] al nas tal Apenìn. Là'ndulà che'l so non al doventa van,[111] rivàt i soj jò cun' bus ta la gola, a piè scjampànt e'insanguinànt il plan. Chì i'ai pierdut la vista e la peràula; ca'a finìt cul non di Maria; e chì soj colàt, lasànt la me cjàr besòla. Se ca'è ver i dis; il stes ai vifs dìsghi: l' ànzul dal Alt mi'a cjolt, e chel dal infièr al sigàva: "Parsè mi cjòitu stu chì? Cun te ti pàrtis l'etèrn di stu cuàrp fer[112] che par na lagrimùta mi'è stat robàt; ma àltri i faràj cul toc che chì lè fer! Ben ti sas com'ta l'aria'ven adunàt chel umid vapòu che àga'l dovènta cuant che'n su'l va'ndà che dal frèit'l ven cambiàt. 'Lòr chel mal volèj che malìsia tanta a la tal cjaf, movùt 'la'l fun e'l vint par natural virtùt so, tant puc santa.[113] Cussì la val, cul dì cal zeva finìnt, da Pratomàn al gran zòuc si'a cujerzùt[114] di caligu, cul nul parzòra bulìnt, chè l'aria plèna a plòvi si'a metùt: l'àga colàva e taj fosàj zeva; surbìla nol podèva'l terèn dal dut; e com'che taj turìns pì grancj' vegnèva, a corèva vièrs'l flun real[115], rapida, cun fracas; fermàla nisùn podèva. Al sbocà dal gran flun la me cjàr frèjda scuntràt'la l'Archiàn furiòus e butàda tal Arno e la cròus tal pet disfàda che fat i vèvi a lòta finìda: pal font e rìvis mi menàva l'onda fin che cujèrt mi'a cu la so preda." [116] "Sìnt, cuant chi ti saràs tal mont tornàt, 'ndà che'l strachès dal viàs ti sarà zut via," la ters'anima'a dit dop'la seconda, "recuarditi di me chi soj la Pia: Siena mi'a fat, e disfàt la Marèma:[117] ben lu sa chel che anelàda[118] pri'a mi vèva e sposàda cu la so gjèma. Purgatòri Cjant Sest Cuant ca si finìs il zòuc da la zara,[119] chel cal pièrt al resta doloràt, ripetìnt i colps[120], e dulìnt l'impàra: duta la zent a va cul pì furtunàt che'n davànt al va, e un davòu ghi vèn, e'n'altri'n banda cal vòu ch'alc ghi vegni dat: parànt via, chistu e chel al scolta ben, chel che la so man'l tòcja, pì nol sburta; cussì si para da chej ca ghi fan sen.[121] Jò pur da ducj' chej spirs i stevi al'erta, la musa vièrs lòu ca e là voltànt, e alc prometìnt i la fèvi curta. Chì l'Aretìn a si'a fat avànt che dal crudèl Ghin dal Tac 'la vut la muàrt, e l'altri ch'a negàsi lè zut scjampànt.[122] Cun mans spuàrtis chì'l preàva pur, in part, Federico Novel e chel da Pisa cal vèva fat someà'l bon Marzuc fuàrt.[123] Jodùt i'ai'l Cont Ors e chel spirt di cjàsa so gjavàt fòu[124] par fastìdi o invìdia, secont luj, no par colpa so o causa; e chì'l sufrìs, chistu Pièr da la Bròcja, mentri ca'è'ncjamò ca che daj Brabàns,[125] che però pol èsi'ncjamò pì sporcja. Na volta restàt lìbar da ducju cuans chej spirs c'an preàt par ch'altris a prèjn di mòut che lòu 'pòsin prest doventà sans. Tacàt alòr i'ai, "A par ca mi nèghin, O lus me, certi peràulis dal to test[126] che decrès dal cjèl il preà a plèjn; e dom'di chistu a prèjn chej di stu post: invàn l'èse alòr dut se ch'ognun'l spera, o no mi'èse'l to dìzi ben manifest?" E luj "La me peràula a'è clara; e a no'è inutil la so sperànsa, se ben la zent a lès la me scritùra; che'l tant alt judìsi a no si sbàsa cuant ch'un fòuc d'amòu al fa ta un istànt chel cal sodìsfa chel che chì s'incjàsa;[127] E la ch'jò'i stevi stu punt considerànt, il preà 'nol comedàva il difièt, pars'che a Diu'no ghi si fev'avànt.[128] Ma s'encjamò dùbis ti'as o alt suspièt, no fermàti, che ic ben a ti lu dis se lus ca è fra il ver e l'intelèt: no saj si t'intìns; i dis di Beatrìs: ti la jodaràs la sù, insima'l crèt la sù ta stu mont, suridìnt e felìs." E jò: "Messèr, fami zi su svelt e drèt, che za no mi stràchi pì coma prima; za'i ti jòs se ombrèna cal fa il crèt." "I paràn via provànt di zi'nsìma, e vuèj, "'la dit, "i farìn se chi podìn; ma'l fat forma'la ch'adès no ti'as stima. Ma avànt d'èsi lasù, t'jodaràs prin chel ca si plàta davòu la culìna, cussì che'i so rajs da te no si ròmpin.[129] Ma jòjtu la che anima sidìna[130] che vièrs di nu besolùta a vuàrda: che n'insegnarà la via pì visìna." A ic 'sin zus: o anima lombarda, com'chi ti stèvis lì, superba e spresànt, cun tanta dignitàt tal vuli, vuàrda! Ic no ni zeva nuja domandànt, ma zì ni lasàva e oservàva dut com'un leòn cuant ca si sta riposànt. Par preàla, Virgilio visìn ghi'a zut, volìnt da ic savèj la mièj salìta; chè a la so domanda 'no'a rispundùt, ma dal nustri paìs e da la vita domandàt ni'a; e'l bon duce 'la tacàt: "Mantova. . .," ma dom'chist al veva dita che chel vièrs di luj a colp avànt si'a fat, dizìnt: "O Mantovàn, jò'i soj Sordèl dal to paìs," e l'un l'altri'la'mbrasàt. Ahi serva Italia, di dolòu hotel, naf sens'timonèj in ta gran tampièsta, siòra no di provincja ma di bordèl! Che bun'anima è stada sì svelta a sinti'l sun tant dols da la so cjèra da fàighi chì al so paesàn fiesta; e adès da te no son sensa guèra i vifs, che l'un l'altri si stan roseànt par chel che'un mur o un fosàl al sièra. Puòr' Italia, vuàrditi'ntòr e avànt, vuàrda i to mars, e vuàrda pur'l to sèn; di poscj' ca gòdin pas t'jodaràs di bant. Se àja zovàt ca ti scurtàs il fren il Justiniàn se la sèla 'è vuèjta? Sensa chel[131] no varèsin di vergògna'l plen. Ah zent chi ti dov'rès èsi devota e lasà ca si sinti Sèzar'n sela, se ben ti capìs sè che'l Signòu'l nota,[132] ma jòt com'che la bestia si ribèla pars'chè daj spiròns no ven corezùda[133] e la rèdina no ti sas usàla.[134] O Berto todèsc[135], no l'àtu jodùda sta puòr'Italia doventàda salvàdia? No postu tu domà sta bestia cruda? Ca còli pur dal' alt vera gjustìsia sul to sanc[136], e ca sèdi nova e clara, sì che'l sucesòu to cun timòu la jòdia![137] Tant tu che to pari i vèis fat gara par da profit a chej todèscs di distrès curànt puc dal ort e dal impèr la cjèra.[138] Ven a jòdi i Montècs e Capulès, Monaldos e Filipèscs, omp sensa cura: chej mal riduzùs e chiscjus pur, puarès. Ven, crudèl, ven, e jòt se vita dura ca'an i to siòrs, e cura i so malàns; e t'jodaràs Santaflou[139], com'ch'è scùra! Ven pur a jòdi la to Roma ca plans, puòr' vedula[140], e di nòt a clama: "Sèzar, parsè sinu cussì tant distàns?" Ven a jòdi cuant che la zent si ama! E se ni'ùn ti mòuf a vej di nu pietàt, vergògn'ti almàncu da la to fama. E sa mi permèt, Gjove, la to divinitàt, tu che par nu ti sos stat crucifis, a l'èse'l to just sguàrt a altris voltàt?[141] O èse preparasiòn che dal abìs dal to savèj ti fas par fàni dal ben, encja se'l coma nisùn di nu'l capìs? T'ogni sitàt d'Italia a è dut plen di tiràns, e un Marcèl al dovènta ogni vilàn ch'a fa da partizàn'l ven. O Firense, ti pos ben sta contenta di chista digresiòn ca no ti tòcja[142], par grasia da la to zent, ca no stenta.[143] Tàncjus'an gjustisia'n còu, ma sta frècja tars ven fòu par no rivà sens'pensèj al'arc; ma'l to pòpul 'la tal plen da la bòcja.[144] Tancjus a rifiùtin il comùn incàrc[145] ma'l to pòpul a lè pront a rispùndi, di volontàt so, e'l siga: "Dèjmi'l carc!" Contenta ti sos, chi ti'as di se gòdi: tu siòra, tu'n pàs, e tu cun judìsi![146] S'jò'i dis il just, l'efièt si pos ben jòdi. Atene e Lacedemona[147], che sì civìlis 'èrin ch'an fat l'antìchi legis, al bon vivi li dos a'an fat sen di sì; mentri tu ti vas tant pa li sutìlis[148] ta li to disposisiòns ch'a miès novembri no si'a'ncjamò se ch'in otobri ti fìlis. Cuanti di che voltis, ta st'ultin cuàdri,[149] lège, monèda, ufìsi e costùm mutàt i ti'as e rinovàt menbri![150] E se ben ti ti recuàrdis e t'jòs lum, in te t'jodaràs na puòra malada ca no pol pì cjatà ripòsu tal plum, e puc ghi zova ogni so ziràda.[151] Purgatòri Cjànt Siètim Dopo che sti bièli fiestis a ni'a fat cun pì e pì gust tre o cuàtri voltis, "Cuj sèizu,"'la dit Sordèl, 'ndavòu tiràt. "Prin che ta stu mont a fòsin vignùdis l'animis degnis da zì sù da Diu, soteràt soj stat par mans Otaviànis.[152] Jò'soj Virgilio e se colpa i vèviu altri che'l cjèl i'ai pierdùt par no vej fede?" cussì chej doj; e jo lì a scoltàju. Com'chel ch'avànt di se al jot ch'an dè roba ca lu fa plen di maravèis, che crodi al stènta, e'l dis: ‘A'è. . .no'è.' Sì'l parèva luj; e dopo jù li sèis, e cul fa ùmil lè tornàt vièrs di luj e'ntòr di nòuf ghi'a butàt i bras intèis.[153] "O Gloria dal Latìn," a la dit, "par cuj se ca pos la nustra lenga 'la mostràt, o etèrn valòu di 'ndà chi'ai prin vièrt i vuj, cual mer't o grasia ti àja chì guidàt? S'jò'i soj di sinti li to peràulis dèn, dìzmi ta cual clàustri dal'infièr t'sos stat." [154] No par fa ma par no vej fat no'ai podùt jòdi l'alt sol che tu ti desìderis e che purtròp i'ai masa tars cognosùt. A lè un post[155] la jù no brut par martìris ma doma pal scur, 'ndà che i lamìns somèjn suspìrs e no sun di malòris. Lì i'èri jò cun chej 'nocèns di ninìns ch'èrin stas muardùs daj dincj'da la muàrt prin che'l prin pecjàt'l ves molàt i so rampìns;[156] Chì i soj cun chej che vistìs no si'èrin cu li tre virtùs santis, e sens' vìsi li altris[157] cognosùt e seguìt 'vèvin. Ma se tu ti sas e pos, un indìsi dàni che pì svels a ni fedi rivà 'ndà che'l purgatòr ver a la l'inìsi." A la dit: "I saj ben pa'ndà ca si va, e lècit mi'è di zì sù e zirà 'ntòr; fin chi pos i pol, guidàt, sa ti va. Ma jot coma cal cala'l dì ca atòr e di zì lasù di nòt a no si pos;[158] alòr vuardàn di un bel post chì atòr. Un puc'n la'n dè ànimis chi no ti jòs: si ti vous i pol menàti la di lòu; gust d'jòdilis'varàn i sintimìns tos." "Ma coma?" 'la dit Virgilio, "s'un al vòu zì sù di nòt, al vegnaràja'mpedìt d'altris, o nol podaràja da besòu?" E'l bon Sordèl 'n cjèra'la rusàt 'l dèit, dizìnt, "Jòt, nèncja sta pìsula riga no ti pasarès dop'che'l sol lè partìt: e di altri'mpedimìnt non dè miga che'l scur da la nòt par zì pì in sù:[159] chel amòndi a la vòja gh'intrìga. Cun chel lì si pod'rès ben tornà in jù, al piè dal mont, timp pierdìnt zint 'torotòr mentri ch'l'orizònt il dì'l ten sièràt sù.[160] U chì, un puc maraveàt, il me siòr a la dit: "Pàrtini pur la chi ti ni'as contàt ch'èncja spetànt si pol vej plasèj, alòr. Da lì i si vèvin da puc distansiàt cuant ch'un intàj i'ai notàt tal mont lì visìn, com'che taj nustri mons da valòns ven fat. "U là," chel spirt 'la dit, "zì i volìn, 'ndà che'l flanc dal mont al fa di se un grin; e propit lì il nouf dì i spetarìn." Ta'un troj d'un plan inclinàt i cjaminàvin, che tal flanc da la val a ni menàva e là tal miès di sta conca i zèvin Blanc, ros, òru e arzènt si jodèva; blu scur, tintis d'avorio e len lustràt, e smeràlt fresc intòr si godèva; dal'erba e daj flòus dentri di chel prat ducj'chej altris colòus sbiadìs a èrin, com che dal grant il pìsul lè superàt. Erba e flòus no dom'coloràs vegnèvin da la natura, ma di mil odòus an fev'un besòu, che tant lu gustàvin. ‘Salve regina' in tal vert e'n taj flòus animis sintàdis cjantà i'ai jodùt che dal di fòu no si sintèva la vòus. "Prin che'l sorèli'l zedi a nidàsi dut," 'la dit il mantovàn, che chì ni vev'partàt, "fra chiscj'no vorèis ch'jò vi guidi dal dut. Di stu scjalìn pì ben l'aspièt e l'àt di ognidùn i cognosarèis vuàltris cuant che lòu la jù i varèis visitàt. Mòtus al fa chel sintàt pì alt daj altris di no vej fat se che fa'l varès dovùt, e cul rest nol cjantàva cansòns sàcris.[161] Rodolf imperatòu l'èra, che podùt sanà'l varès che plajs d'un'Italia muàrta, che n'altri[162] di ricreà la fat di dut. L'altri ca somèa ca lu cunfuàrta[163] al regnàva taj poscj 'ndà che l'aga 'nas che Molda'n Elba e Elba'n mar 'parta:[164] Otacheri l'èra che com'frut in bras l'èra mièj di Vincislàu, chel barbùt di so fi, di vìsis plen, robis da mas. E chel cal sta cjacarànt--i dis di Nasùt-- cun chel là ca la un bonàri aspièt[165] scjampànt e sfigurànt i gil, a murì lè zut. Vuardàit par là coma ca si bat il pet! Dèit n'ocjàda èncja a l'altri, ca la fat da la so man, cun tant di suspìrs, un jèt. Pàri e misièr son dal fransèis malàt:[166] la vita so 'san ch'è sporcja e visiàda; par chel ch'ognùn si sint tant disturbàt. Chel sì ben tresàt e ca si acòrda, cjantànt, cun chel ca la'l nasòn cussì grant, d'ogni virtùt'l veva plena la cuàrda[167] e se dop'di luj re'l fos stat pì avànt chel zòvin che davòu di luj l'èr' sintàt, alòr da vas a vas[168] sarès zut ben dut cuant; chist dìzi no si pos daj fràdis dal fantàt; Jacu e Federìc: ognùn l'èra re, ma nisùn l'èra com'l pari dotàt.[169] Ca rispùnti di nòuf amòndi rar'è la probitàt umana, e cussì'l vòu chel ca la da[170], che da luj d'invocà a'è. Èncja'l Nasòn il me pensèj'l va, e nol mòu cun chel àltri, Pieri, che cun luj'l cjànta, che Pulia e Provensa za sìntin dolòu.[171] Tant mancu di so simìnsa 'val sta planta, Com'che pì di Beatrìs e Margh'rita Costansa dal so omp'ncjamò si vanta.[172] Jodèit il re da la semplice vita sintàt là besòu, Rico d'Inghiltera: a la so simìnsa sì ghi va dreta chel che fra chiscj'si sbasa fin in cjèra, e'l vuarda'n sù, lè Gulielmo Marchèis,[173] par cuj Alesandria e la so guèra plansi a fan Monferàt e'l Canavèjs. Purgatòri Cjant Otàf A èra zà l'ora ca volta'l pensèj daj navigàns e gh'intenerìs il còu tal dì ca'an saludàt i so amìs mièj; e che ogni nòuf pelegrìn di amòu a spuns, se'l cjampanà al sint da lontàn, ca par chel dì al plànzi ca lè cal mòu; cuant che jò a sinti i provavi in van, e a vuardà mi soj metùt un'alma che'n piè d'èsi scoltàda sens fèva cun man. Chì rivàda, levàt'a ognùna palma, a si'a metùt a fisà vièrs l'Oriènte com'par dìz'ghi al Alt, ‘Altri no mi calma.'[174] Cun granda devosiòn ‘Te lucis ante' a'a suspiràt e cun sì dolsis notis che subit estasiàt mi'a stu ante.[175] Li àltris pur, tant dòlsis e devòtis, a l'an compagnàda par dut l'ìn intèj, cuj vuj alsàs ta li rodis pì altis.[176] 'Ngùsa chì, letòu, i vuj al ver, a'è mièj, che'l vel a lè adès cussì tant sutìl, ch'il trapasàlu dentri lè tant lizèj.[177] Jo'i'ai jodùt dut chel esèrcit gentìl subit dopo, sidinùt, vuardà in sù coma cal stes spetànt, ùmil e pàlit; e jodùt i'ai dal alt vignì fòu e jù doj ànzuj cun do spadis infogàdis ma cu li so puntis rotondàdis sù.[178] Vèrs coma fueùtis apèna nasùdis 'vèvin li vèstis, che da vèrdis plùmis davòu movùdis 'èrin e svintulàdis.[179] Un subit sù di nu'la pojàt l'àlis e l'altri tal'altri orli ju lè zut, cussì che la zent tal miès t'jodèvis. Il cjaf biòndu'n lòu i vèvi ben jodùt; ma ta la musa'l vuli si smarìva com'un si cunfùnt la ch'è tanta virtùt. "Ognùn dal grin di Maria chì'l riva," la dit Sordèl, "par protèsi chista val dal sarpìnt che fra puc u chì al riva." Alòr jò, plen di timòu d'jòdi stu tal, voltàt mi soj'atòr e dòngja tiràt al me duce, tremànt d'jòdi'l rivàl. E Sordèl, "Stu avalamìnt ni'a partàt tra sti grand'òmbris; a lòu ghi parlarìn: a si la godaràn a vèjvi scuntràt." Tre pas a mi'an partàt jù un puchitìn, fin sot, e un i'ai jodùt cal miràva me com'che di cognòsimi'l ves murbìn.[180] Èra l'ora che l'aria s'imbrunìva ma no cussì tant che tra'i sos e i mes a no sclarìs se che prin a platàva.[181] Vièrs me si'a fat, e jò vièrs luj i'ai fat'l stes: Gjudice Nin gentil, cuant ca mi'a plasùt di jòdi chi no ti'èris cuj danàs stes! Il bièl saludà no lu vin sigùr tasùt; domandàt 'la dopo: "Cuant sotu partìt da l'àghis lontànis[182] e ta stu mont vignùt?" "Oh, par dentri di chej poscj' triscj'," i ghi'ai dit, "i soj vuèj vignùt, e'i soj'n prima vita, prin che, sì zint, da l'altra i vedi dirìt." E com'ca'an sintùt se chi'ai dita, luj e Sordèl un puc'ndavòu si son tiràs, com'zent ch'un puc di smarimìnt subìt'a. L'un al mestri e l'altri a un daj sintàs si'a voltàt, sigànt: "Su, ven chì, Coràt! cual ca lè'l volèj di Diu'dès t'jodaràs." E 'lòr a mi: "Ti'as di'èsighi sì tant grat a chel che dal alt cussì ben al plàta il so prin parsè, che lì no lè maj cjatàt, cuant chi ti sarès aldilà d'l'ondàta diz'ghi ca prej par me la me Gjovàna la'ndà ch'ai'nocèns risposta ghi'è data. D'amàmi'crot so mari no'è pì buna dop'che bandonàt vev'li fàsis blàncis ch'è mièj ch'encjamò bràmi, puòra femina![183] Par via di ic cussì ben si capìs cuant ch'in femina'l fòuc dal amòu'l dura, se'l vuli nol'impìa, o li palpàdis.[184] No'I farà na sì bièla sepultùra la vipera che'l milanèjs'l met avànt com'cal varès fat il gjàl di Galùra.[185] Cussì luj al dizèva, segnàt dut cuant, tal so aspièt, da chel just risintimìnt ch'un bel puc entri'l so còu'l zeva 'nflamànt. I me vuj, golòus, stèvin tal cjèl curìnt fin la che li stelis a son pì tàrdis[186], com'na roda che visìn dal miès 'stin jodìnt. E'l duca: "Fiòl, lasù se chi ti vuàrdis?" e jò a luj: "Là, a che tre flamùtis[187] ca fan ardi dut il polo ta sti bandis." Alòr luj a mi: "Che cuatri stelùtis chi t'jodèvis stamatìna 'son la jù e la ch'èrin chès son zùdis chìstis." Luj'l parlàva, e Sordèl la dit: "Jòitu la'l nustri 'versàri?[188] E la continuàt alsànt il dèit chè luj'l podès jòdilu. Ta che banda che nùja 'ten riparàt stu pìsul post valàt, a l'èra chel madràs, forsi, ch'a Eva'l mangjà amàr ghi'a dat.[189] Tra l'erba e flòus al vegnèva chel mal strisànt bas ogni tant il cjaf o la schèna voltànt e lecànt com'nemàj ca si tegnin lisàs. Jodùt no'ai, ne'i pol dìzi pì di tant, com'che chej anzuj dal cjèl si son movùs ma movùs si son, l'un a l'altri, la 'vànt. Ca sbatèvin li so verd'àlis ju'a sintùs il sarpìnt, che svignà via i ànzuj'an fat, e'n taj so poscj' subit svualànt a son zùs.[190] Il spirt ca si vev'al Giudice partàt al so clamà, durànt dut cuant chel asàlt, d'intòr di me nol veva i so vuj gjavàt. "Che pa la flama ca to parta in alt ti cjàtis tal volèj tanta cera, cuant ca bastarès pal zi tal pì alt smalt," luj la tacàt, "se na nuvitàt vera da la Val di Magra, o di lì visìn ti sas, dìzmila, ch'jò'i ven da che cjera." Là i vegnèvi clamàt Corad Malspìn; no soj chel antic, ma da luj soj vegnùt: i mes ghi'ai dat l'amòu che chì'l ven pì fin." [191] "Oh," i ghi'ai dita, "jo'i no soj maj zut taj vustri pajs, ma 'ndà l'ese il post che'n Europa cognosùs no son dal dut? La fama ch'onòu ghi da al vustri post fuart a clàma i vustri siòrs e contràda che pì che'i visìns i lontàns la san pitòst;[192] e'i vi zùri che, se sù'i vaj di strada, la vustr'onoràda zent no sufrirà dal valòu da la so borsa e spada.[193] Dirìt'a otèn dal'usu e natura che, encja se'l mont da trist cjàf stuàrt'l ten, dreta a sta ta'un mont cal fa tant'pòura." [194] E luj: "'Dès va, che'l sol a pojàsi nol ven par ben sièt voltis tal lièt che il montòn cuj so cuàtri piè'l cujèrs e dur al ten,[195] di mòut che la to tanta bièla opinion tal miès dal to cjàf ti vègni'nclaudàda da clàus pì gros che storis d'altris 'son, se la corsa dal just[196] no ven fermàda. Purgatòri Cjant Nonu La concubina[197] di chel Titòn antic za tal barcòn dal'oriènt s'imblancjàva, al di fòu daj bras dal so amàt amìc; di gjèmis la so front dut'a luzèva, metùdis jù'n figura dal freit nemàl[198] che cu la coda la zent al sbatèva; e la not ca zeva sù a pas normal doj'n davèva fas tal post'ndà chi èrin e'l ters za a calàva e zeva a val;[199] cuant ch'jò, che li pars d'Adàm mi formàvin,[200] vinsùt dal sun, ta l'èrba mi soj sdrajàt, là 'ndà che ducjus sinc i si sintàvin.[201] A prin dì, cuant che'l matutìn'l ven 'nunciàt tant bunorùta da la sisilùta, che d'antìchi làgnis si'a forsi recuardàt,[202] e cuant che la nustra mins singarùta, pì da la cjar che dal pensèj movùda, 'nta visiòns c'an alc di divìn si buta, tal sun mi'a parùt d'jòdi, suspindùda in alt, un'àcuila cun plumis doràdis, e par calà pront'èra la so alàda; e mi parèva d'èsi 'ndà ch'èrin stàdis da Ganimèd bandonàdis li zens sos cuant che rapìt l'èra stat ta zonis altis.[203] Jò'i pensàvi: "Forsi chist'a razòns sos par èsi chì, e forsi ta n'altri lòuc no vòu partàni sù cun che sgrifis sos." Ma parùt mi'a che dop'èsi zud'atòr un puc, com'un lamp, terìbil, jù a si lancjàs e che me a mi rapìs sù vièrs il fòuc.[204] Chì parèva che tant ic che jò i ardès; e sì cjalt l'èra'l fòuc chi vevi 'maginàt, ca la fat sì che il me sun si rompès. E com'che Achìl stes si veva sveàt, vuardànt in ziru cuj vuj spalancàs, sens'savèj indà ca l'èra capitàt, dop'che la mari cul frut'ndurmidìt'n bras da Chiron a Schir lu veva trafugàt,[205] da'ndà che'i grecs a cjòilu dop'èrin stas, cussì sveàt mi soj jò, e'l sun scjampàt mi'è dal cjaf, e restàt i soj dut smuàrt com'omp che, spaurìt, al sta lì dut glasàt. In banda i vevi doma'l me cunfuàrt[206], e za l'èra alt il sol pì di do òris, e vièrs il mar i vev'jò voltàt il sguàrt. Il me siòr 'la dit: "N'ocòr chi ti tèmis; dati coràgju su, chi stin za rivànt: no calà, ma aumènta li to fuàrsis. Il purgatòri lè la chi stin vuardànt: jòt la'l sbals ca lu circonda torotòr; par là si entra, par chel sclap la avànt. Bunorùta, al cricà di stu dì, alòr, cuant che l'ànima di dentri durmì'a su'i flòus che chel post[207] la jù an da dut'ntòr, 'na siòra 'è vegnùda, ch'a dit: ‘Soj Lusia: lasàit chi cjòli stu chì cal sta durmìnt; judàlu'i vuèj cal pòsi parà via.' Sordèl cu l'àltri gran formis restàt 'sint, ic a ti'a cjolt sù, e cul vignì dal dì su è vegnùda, cun me davòu seguìnt. Pojàt a ti'a chì, ma prin mi'an fat jòdi i so vuj, cussì bièj, ch'entràda vièrta[208]; ic e'l sun alòr son zus[209], chist ti'as da cròdi." Com'omp ca no la pì dùbis par scorta e cal cambia in cunfuàrt la so pòura dop'che la veritàt ghi ven scujèrta, cussi jò; e com'che pì serèn na vùra il duca me mi'a jodùt, sù par chel sbals si'a movùt, cum me davòu, vièrs l'altùra. Letòu, tu ti jòs ben com'che ta poscj' pì als i parti'l me sogjèt, ma se cun pì art lu'mplenìs, no maraveàti di stu sbals. Si sin visinàs, e rivàs ta na part da'ndà che chel che prin mi parèva rot coma che un gran sclap un mur al ten viàrt,[210] ma jodùt i'ai na puàrta cun tre scjalìns sot, di colòus divièrs, ch'a ic a partàvin, e un puartèj ch'encjamò nol fèva mot. Com'i me vuj pì e pì si vierzèvin, sintàt tal scjalìn pì alt jodùt a l'an ma vuardàlu'n musa a no podèvin;[211] e una spada[212] nuda'l veva in man ca rifletèva i rajs vièrs nualtris, che jò spes il cjaf i alsàvi, ma invàn. "Dizèit subit sù: se volèizu vualtris?" luj a la scuminsiàt, "Cuj ca vi parta? Vuardàit che'l zì sù lè dur: chist lè'un avìs." "Na siòra dal cjèl, di chist esperta," a ghi'a dit il me mestri, "puc pì'n avànt a ni'a dit: ‘Zèit sù: la ca'è la puarta'." "Che ic ben vi guidi a vignì avànt," cun bel fa il puartèj 'la di nòuf tacàt: "alòr fèivi avànt, si'l volèjs sì tant." E su'i sin zus; e tal prin scjalìn[213] rivàt, di marmul blanc, cussì net e lìmpit, jo'i mi soj coma ta'un spièli vuardàt. Il secònt l'èra tinzùt pì che scurìt, di na piera gropolòsa, e sècja, e da tancju sclaps in lunc e'n larc sculpìt. Il ters, in alt una grangròsa macja, d'un rosàstri flameànt mi parèva, com'che da un taj il sanc al scor e'l macja. Ta stu scjalìn i so piè al tegnèva l'ànzul di Diu, tal'entràda sintàt, che pièra di diamànt[214] a someàva. Sù par chìscju tre scjalìns a mi'a tiràt volentèj'l duca me, dizìnt, "Domanda, umil, daj 'mpedimìns di èsi liberàt." [215] Ai so piè butàt mi soj, devòt 'vònda: di lasàmi entrà i lu'ai imploràt ma'l pet tre voltis prin mi'ai dat na batùda.[216] Sièt P in ta la front alòr mi'a tracjàt cu la punta da la spada e "Lava ben sti plàis," 'la dit, "cuant che dentri to sos pasàt." [217] Sinìza suta o èncja sut terèn 'l stes colòu'vèvin dal so vistìt, e lent da sot di stu vistìt do clafs[218] al otèn. Un'èra di oru e l'altra d'arzènt: prin cu la blàncja e dop'cu la zàla sen ghi'a fat a la puàrta che fat mi'a contènt. "Se na claf un nol sav'rès ben usàla,[219] e stuarta'zarès ta la sieradùra," luj ni'a dit, "no si entra alòr ta sta sala. Un'è pì buna, ma 'mòndi da l'altra ocòr d'art e d'inzèn prin ca si vièrzi, pars'che par sdifà'l grop tant a lavòra.[220] Da Pieri l'ai vuda, ca mi'a dita d'èsi pì pront a vèjla vièrta che sieràda, basta che la zent ai me piè si sbàsi." La sacra puarta, dop'vèjla pocàda, 'la dit: "Entràit, ma tegnèivi ben necuàrs che fòu'l torna chel che'n davòu al vuarda." [221] E cuant che fòu ta chej càncars dut stuàrs i spìguj a tègnin di sta puarta sacra, che di metal a son e tal sun son fuàrs, Sì tant no'a rugnàt ne mostràt sì amàra la Tàrpea, cuant che cjòlt ghi'è stat il bon Metèl, par cuj a'è dop'restàda magra.[222] Jò'i mi soj voltàt, atènt, vièrs il prin tòn e ‘Te Deum laudamus' mi pareva di sinti, un mist di sun dols e cansòn. Na imàgin sìmil a mi rindèva se chi sintèvi, com'ca susèit a voltis cuant che un a cjantà cul organ al va; che si e no s'intìndin li peràulis. Purgatòri Cjant Decim Entràs i'èrin tal sojàr da la puàrta che pal mal d'amòu puc era usàda, ch' jòdi'a feva dreta la via stuàrta,[223] dal sun sintùt i'ai ca vegnèva sieràda; e s'jò'i ves i me vuj vièrs di ic voltàt, se scusa par stu fal sarèsia bastàda? Su'i zèvin pa'un trojùt 'nta rocja'ntajàt, che da na banda a l'altra si movèva, com'onda ca va e dopo a ven d'un trat. "Chì a'è mièj sta'tèns indulà ca si va," il me duca'la tacàt, "e tègnisi tacàs al mur cà a là che'n dentri'l va." Plan plan i vin cussì dovùt alsàsi, tant che prin la fetuta da la luna a'è rivàda tal so jèt par pojàsi, che nu fòu dal sclap 'fòsin zus a la buna: ma cuant che fòu sin rivàs, lìbars e vièrs, 'ndà che'l mont in davòu a si radùna, jò amondi stràc e ducju doj incèrs pa 'ndulà zì, si sin fermàs ta chel plan solitàri pì che stràdis taj desèrs. Dal'orli dal straplòmp, ca lè puc lontàn, al piè di che alta riva ca va'n sù, tre voltis misurà si pos'l cuarp umàn; Tant'n cà che'n là'l me vuli'l vuardàva sù, tal flanc di destra e ta chel di sinistra, e cussì èra par dut'sta curnìs ca su.[224] Lasù'i vèvin'ncjamò fers i piè'n cjèra cuant ch'i'ai jodùt che che riva dut 'ntòr, che ripida'n salìta a no era, ma'era'nvènsi di marmul candid e siòr d'intàjs sì ben ornàs che ne Policlèt ne Natura di mièj 'n dàn atorotòr. L'ànzul che'n cjèra lè vegnùt cul decrèt da la pas par sì tant timp lagrimàda,[225] che'l cjèl a vierzèva dal so lunc divièt, davànt ni'era in forma rafiguràda ta'un intàj cal veva di grasia tanta da parèj imàgin di vòus dotàda. Zuràt si varès che ‘Ave!' 'l ves dita, pars'che chì l'imàgin pur di che s'jodèva che'l grant amòu'a vièrt cun clàf adàta; e dal fà chista ca dizès 'parèva, ‘Ecce ancilla Dei,' ta la maniera ch'un stamp la cera a tèn e tegnèva. "Nòsta fisàti dom'ta na figùra," 'la dit il me bon mestri, e lu'ai sintùt da che banda 'ndà che'l so còu a l'èra. Par chel ziràt i'ai jò i vuj, ch'an jodùt davòu di Maria, da 'ndà cal parlàva chel che fin u chì a mi veva movùt[226], un'altra storia che la rocja'contàva; par chel, pasàt Virgilio, mi soj fat pres par che'l me sguàrt d'jòdila ben'l volèva. A l'era intajàt lì tal marmul stes il cjar, da nemàj tiràt, cu l'arca santa, ca si tèm par compìt che Diu nol dès.[227] Lì in front a era zent, e duta cuanta, spartìda in sièt còrus, a doj daj me sens[228] dìzghi parèva, "Èco,sta zent'a cjanta." In chista maniera, al fun dal'insèns che imaginàt l'èra, i vuj e'l nas dal sì e dal no di discors 'èrin plens. 'Ndavànt ghi zeva di stu benedèt vàs, balànt miès disvistìt, e l'ùmil salmista,[229] e pì e mancu re l'era 'dès stu pajàs.[230] Di front di David, in plena vista ta'un barcòn di un palàs, Micol 'vuardàva com'femina doloràda ma trista.[231] Movùt mi soj lì che'l sguàrt mi tiràva, lì ch'jòdi i podèvi un'altra storia che di davòu di Micòl s'iluminàva. Figuràda chì era l'alta Gloria dal gran Romàn[232] cal veva sì tant valòu che sistùt 'la Gregorio'a la gran vitòria. I staj parlant di Trajan, l'imperatòu; e na vedulùta a era lì al fren[233] dut plena di lagrimis e di dolòu. Dut intòr il post l'era pestàt e plen di cavalerìs, e tal'òru l'àcuilis sor'di lòu il vint'l movèva cun vaevèn.[234] La puarèta, ta stu bacàn d'imàginis, "vendichèimi, sjòr," dìzi a parèva, "pal me frutùt muàrt; t'jòs li me làgrimis." "'Dès speta," luj rispùndighi'l someàva, "fin ch'jò'i tòrni." E alòra ic: "Sjòr me," com'una che tant dolòu a sufrìva, "e si no tornàis?" E luj: "Chel par me t'judarà." E ic: "S'altri a fan dal ben se ti zòvia, se il to usàt a no lè?" [235] Alòr luj: "Dati cunfuàrt; ben mi convièn fa'l da fa, e nisùn, prin, di chì mi gjàva; cussì'l vou'l just, e la pietàt mi ritèn." Chel ca no la maj jodùt roba nova[236] a la produzùt stu visìbil parlà, cal par stran pars'che par nu lè roba nova. Mentri ch'jò mi la god`evi a cjalà sì tanti figùris di asiòns ùmilis, e'l gust che'l so fabri'l veva d'jòdilis là. "Èco, par cà; ma di mòvisi 'son lèntis st'ànimis," mormorànt'l zèva'l poeta: "scju chì ni faràn jòdi l'altri scjàlis." I me vuj, che sta roba 'miràvin duta, par jòdi nuvitàs, che tant ghi plàsin, vièrs di luj voltàs si son, a la svelta. I no vuèj però, letòu, ca ti màncin i to bojs propòsis par zì a sinti com'che Diu'l vou che i dèbis si pàjn. Tal coma da la pena puc fèrmiti: pènsa a se ca seguìs, pènsa ch'al pèsu dut'l mal cul gran judìsi'l zarà a smèti. Jò'i'ai tacàt: "Mestri, se ch'jò'i jòt che'n su al ven vièrs nu, a no somèjn persònis, e no saj se che tal jòdi mi ven sù." E luj a mi: "Li condisiòns tant gravis dal so turmìnt a bas li fan sta'n cjera, sì che'i me vuj sigùrs no'èrin stas d'jòdilis. Ma vuàrda fis là: 'dès ti pària vera d'jòdi se che di sot di chej claps a ven? d'jòdi za ti pos com'ca fan guèra." Puòrs cristiàns, che di superbia'n vejs a plen e che'i vuj da la mins vuàrps ju vejs, sì tant muj i sejs di zì là ca no vi convièn, che di èsi cavalèis no zèis maj pensànt, nasùs par formà l'angèlica pavèa che sens'onòus e bès vièrs il just'va svualànt! E'ntànt che'l vustri spirt in alt'l svualasèa, besteùtis i sejs in stat imperfèt, com'vièr ca le'ncjamò ca s'impavèa.[237] Coma par sostègni un solàr o tet, impleàda ogni tant una figura a si jòt ca unìs i zenòj al pet, ca fa di se che ver no lè na pèna vera nàsi'nta chel ca la jòt; e cussì fas chej i'ai jo jodùt, cuant ch'ju'ai jodùs cun cura. Ver lè che pì o mancu 'èrin contràs secònt ca vèvin pì o mancu'n schena; e chel che pì pasiènsa'l veva taj so às,[238] planzìnt dìzi'l parèva: "Basta pèna!" Purgatòri Cjant Undicèsin "O pari nustri, che la sù'n alt ti stas, par nùja limitàt, ma pì par amòu che paj prin efiès[239] di la sù ti'as, cal sèdi lodàt'l to nòn e'l to valòu da ogni creatura, com'ca va ben di dizighi grasis al to bon vapòu.[240] Ca vegni pur vièrs nu la pas dal to règn che fin a ic i no podìn par intèj, s'ic no ven, nencja cun dut il nustri'nzèn. Coma che i to ànzui dut il so volèj a te lu sacrìfichin, cjantànt osàna, cussì ca fèdin'i òmis dal so podèj. Com'i'altri dìs dami 'ncja vuèj la màna, che sensa di che ta stu desert àrit 'n davòu'l va chel che di zì'n davànt s'afàna. E coma che nu il mal chi vin sufrìt a ducj'ghi perdonàn, tu pur perdona par bontàt, sensa vuardà'l nustri merit. La nustra virtùt, ca no'è tant buna, nòsta pruvinà cul vecju'versàri, ma cjoigh'la da luj che tant lu spiròna. Ma, caro siòr, chist'ultin desidèri no lu vin par nuàltris, ca no ni ocòr, ma par chej ca ghi sarà necesàri." [241] Bojs augùrs par lòu e par nu dut atòr preànt scju chì a zevin sot chel pèjs grant che ogni tant ta'un brut sun ni ven intòr. Sufrìnt turmìnt, chi pì chi màncu[242], avànt a zèvin, e'n su, fin ta la prima curnìs, il cjalìn dal mont u chì plan plan purgànt. Se di là sempri ben da nu a si dès, di là par nu di dìzi e fa ben 'pòdin-- no?--chej ch'an al volèj 'na buna radìs.[243] Il so ajùt ben li pècjs ni làvin, ches partàdis chì, sì che purs e lizèjs ta li ròdis stelàdis zì fòu 'pòdin.[244] "Se gjustìsia e pietàt vi cjòlin il pèjs si che sì i podèdis ben move l'àla, e zì'n sù secont i vustri desidèis, mostràini par cuala man vièrs la scjàla pì curt'è la strada, e sa'è pì d'un pas, cual'èse che mancu ripid al scala? Chè chist che cun me'l ven, davòu d'un pas, cargu da la cjar d'Adàm ca lu vistìs, di zì'n sù a mal'vòja'l ralènta'l pas." Li so peràulis, tornàdis a chìstis che chel che jò'i seguìvi dit al veva, no si sa da cuj ch'èrin stàdis dìtis; ma dit lè stat: "A destra pa la riva cun nu vegnèit, e i cjatarèis il pas che scalà'l pol encja persona viva. E se d'jòdi'n su stu clap no mi limitàs, che'l me fa da gran bacàn al doma e il me cjàf mi fa tègni amòndi bàs, chist ch'encjamò'l vif, e nisùn lu clama, par jòdi si lu cognòs lu vuardarès e par fàighi dòu dal pèis chi vin 'nsìma. Latìn[245] i'èri e fi d'un gran tosc i sarès; Gulielmo Aldobrandes me pari l'èra; se cognosùt lu vèjs, i no savarès. L'antìc sanc e la nobiltàt intèra daj me grancj' mi vèvin fat sì arogant che, maj pensàt a nustra mari cjèra, dispièt mi feva ogni omp cussì tant ch'a murì soj zut; coma, i Sanèis lu san e lu sa a Compagnatic ogni fant. Jò'i soj Ombert; e no doma a mi dàn mi'a la rogànsa fat, ma'i me parìncj' pur da ic a son stas inviscjàs tal malàn. E chì mi tocja alòr partà stu pèjs dur, par ic, si che Diu'l resti sodisfàt, si no da vif, da muàrt lu parti di sigùr." Intànt chi scoltàvi i'ai'l cjaf'n jù sbasàt; e un di lòu, no chistu cal parlàva, si'a stuarzùt sot'l pèis ca lu tegnèv'intrigàt, e jodùt mi'a e, cognosùt, mi clamàva, tegnìnt i vuj cun tant'fadìja fis sul me cjaf bas che cun lòu si movèva. "Oh!" ghi'ai alòr dit, "no sòtu Oderìs, l'onòu di Gubio e l'onòu di che art che 'luminà[246] clamàda'è a Parìs?" "Fradi," 'la dit, "a rìdin[247] in pì gran part li tèlis pituràdis da Franc Bolognèis: l'onòu lè adès dut so, e me in part. I no crot chi sarès stat cussì cortèis mentri chi vivèvi, pal me volèj grant dal'ecelènsa ch'èra taj me pensèis.[248] Il fìo chì si pàja par èsi sì rogànt; e chì'ncjamò'i no sarès sa no fos stat che, podìnt pecjà, a Diu'i'ai vuardàt'avànt.[249] Oh se sbòsa ch'è l'umana podestàt! Cuant puc che'l vert ta la pica al dura, sa no riva la grosolàna etàt.[250] Crodùt'l veva Cimabue ta la pitura di èsi'l mièj, ma 'dès Giotto lè pì'n alt e la fama di chel a'è in jù, pì scura. Cussì l'un al altri Guido a ghi'a cjolt la gloria da la lenga; e forsi lè rivàt chel ch'ai doj fòu dal nit ghi farà fa'un salt.[251] La fama dal mont no è altri che flat di vint, cal tira prin chì e dopo là, e, cambiànt banda, cun altri non'l ven clamàt.[252] Se vous varàtu'n pì se vecja si mola la to cjar, che si ti fos muart prin che "schejùs" e "papa" ti ves lasàt là, di chì a mil àis? Ca son pì curta part dal spàsiu eterno, che'l movi da li sèis al sircul che pì tars tal cjèl'l ven tuàrt.[253] Chel cal cjamìna cussì lent, com'ch'jodèis, chè davànt, lu plaudèva Toscana duta; e'dès a Siena 'pèna'un murmur lu sintèis, indà che siòr l'èra cuant che distrùta la rabia di Firense'è stada, ca era nòbil indà che adès a'è puta. La vustra fama'è com'erba'n cjera che'l colòu a cambia, e chel[254] la sbiadìs, sì che fòu'ven cruda e sècja da la cjera." E jò: "Dizìnt cussì ti m'incoràgis a èsi ùmil e a disglonfà'l me malàn:[255] ma cuj l'ese chel cun cuj ti parlàvis?" "Chel," a la dit , "a lè Provensàn Salvàn; e chì lè pars'che presuntuòus lè stat di partà Siena duta'nta la so man. Cussì l'èra e sì'l và, maj riposàt, dop'ca lè muàrt: cu la stesa monèda si pàja chel che di là'l veva mas'ausàt." E jò: "Se chel spirit cal speta'n banda, prin di pentìsi, l'òrli da la vita, ca jù'l sta e nol ven ta sta sbalsàda,[256] se'l bon preà ajùt a no ghi parta, prin ca pasi tant timp cuant ca la vivùt, com'ès'che chì concedùt ghi'è stat di sta?" "Cuant ca l'èra plen di Gloria cujerzùt," a la dit, "dut lìbar tal Cjamp di Siena, copànt la so vergògna, a si'a metùt; e lì, par tirà'un so compàj fòu di pena cal sufrìva ta na presòn di Carli, a tremà'si'a riduzùt par ogni vena.[257] Pì i no dis, e scur i saj chi parli; ma no pasarà tant timp, che'i to visìns ti lu faràn ben capì[258]; ma lasàn lì. E chist'opera a ghi'a cjolt chej cunfìns.[259] Purgatòri Cjànt Dodicèsin Di pari pas, com' nemàj ca van al zòuf, jò'i zevi cun che anima cargàda fin che pal bon mestri or'èra d'alc di nòuf; e 'lòr 'la dit: "Làsiu e fa pì strada che chì a piè o'n carèta si si ràngja; chel cal pos, besòu si jùda avònda.[260] Ècomi alòr 'ndresàt, com'chel dongja al voleva, encja se il me pensèj bas e ùmil a Oderìs ghi 'era dongja.[261] Movùt mi'èri, e'i seguìvi volentèj i pas dal me maestro, e jò e luj zvels i zèvin cul pas amondi lizèj; e luj mi'a dit: "Volta pur in jù'i to vuj: ben ti farà e sinti tant pì sigùr, d'jòdi se ch'è sot daj to piè, cuj to vuj." Com'par che'l so recuàrt nol resti tal scur, li lastris insima daj puòrs soteràs sens a'an di se ch'èrin prin da zì tal dur,[262] 'ndà che tanti voltis si resta turbàs da li spunzùdis ca dan li memòris, ma dom'i pì pìos'vègnin ben spironàs; Sì mi son lì parùdis[263], ma pì bièlis secont i dizèns ritràs, e figuràs tal troj che su'l zev'ta stu mont, pa li bandis. Jodùt i'ai chel che fra ducju i creàs il pì nòbil a l'èra stat[264], jù dal cjèl chì'n banda saetànt colà fin a bas. Jodùt i'ai Briareus, che da'un folc dal cjèl impiràt, distr'àt l'èra ta st'altra part, in cjera, cun dut il pèjs dal mortal gjèl. Jodùt i'ai Timbreus, Pallade e Mart, 'ncjamò armàs, di so pàri ducj' atòr ca miràvin i tocs[265] daj Gigàns, ogn'un muàrt. Jodùt i'ai Nembròt[266], ai piè da la gran tòr, na vura spierdùt, che chej'l vuardàva che rogàns com'luj stas' èrin a Senror.[267] O Niobe, che'l to sguàrt'l sufrì'l mostràva, com'ch'jodèvi ben segnàt ta la strada, tra sièt e sièt fiòj, ch'ognùn ghi mancjàva.[268] O Saul, com'che ta la so stesa spada[269] muàrt i ti parèvis chì a Gelboè, che dop'no'a sintùt ploja ne ruzàda! O mata d'Aragna, sì jò'i jodèvi te za mièza ragna, dulìnt 'ntà li pesòtis dal lavòru che tant puc zovàt a ti'è.[270] O Roboàm[271], ca no par chi ti minàcis chì'l to disèn, ma cun to grant spavìnt, un cjar lu parta'n alt, e nisùn lu seguìs. Al mostrava 'ncjamò il dur pavimìnt com'ch'Almeòn a so mari ghi'a fat tant cjar pajà'l maldestinàt adornamìnt.[272] Al mostrva com'che'i fis si son fas avànt e butàs su Senach'rib dentri'l templi, e com'muart l'an lasàt li, da chel istànt.[273] Al mostràva'l cadàvar e'l macèl, lì, fat da Tamiri, cuant ch'a Cir ghi'a dit: "Sanc ti bramàvis, cussì bèjf chel sanc chì." [274] Al mostràva com'cal scjampàva, stupìt, ogn'Asìro, dop la muart di Olofèrnis encja'l cuarp, smembràt, lì c'l'èra stat culpìt.[275] Troja 'jodèvin'n sinìsa e cavèrnis: O Iliòn, cuant ca ti mostravin bas e vil sot daj nustri piè chisti imàginis! Cuj di pinèl l'èse stat mestri o di stil da podèj piturà st' òmbris e linis ch'amirà farèsin un inzèn sutìl? Muars i muars e vifs 'parèvin i vifs, vi dis: mièj di me no'an chej che'l ver 'an chì jodùt, fin chi tegnèvi in bas il cjaf e spàlis.[276] Insuperbìvi pur, vualtris dapardùt, fiòj di Èva, e no stèit zì a cjaf bas, sinò i zèis a jòdi'l vustri cjamìn brut![277] Atòr dal mont si'èrin za inoltràs e'l sorèli l'èra za tant pì'n alt zut, chel me pensèj sovracàric no lu stimàs. Cuant che chel dal sguàrt sempri'n davànt tindùt al zeva, la tacàt: "Il cjaf ten alsàt; no ti'as pì timp di zì cussì spierdùt. Jòt chel ànzul là ca lè dut preparàt par vignì vièrs di nu; jòt là ca torna la tersa zòvina[278] dop'vej il dì judàt. Di riverènsa dut il so fa'l adorna ca par che dilèt'l vedi d'inviàni sù; pensa che chistu dì maj pì a nol torna!" Ben usàt i'èri al so mòut di dìzmi sù di no sta a pièrdi timp, sì che di chel pì n'ocorèva chi lu vuardàs di bas'n sù.[279] Vièrs di nu al vegnèva chel ànzul bièl, dut di blanc vistìt, e'n musa t'jodèvis com'ca trem'a prin dì na steluta dal cjèl. I bras 'la prin vierzùt, e dop'li àlis: e 'la dit: "Vegnèit: i scjalìns son visìn: a'è fàsil ormàj zi sù par sti scjàlis. A stu invìt amòndi pus a vègnin: O umana zent, par zì'n sù nasùda, parsè còlitu jù cul prin vintulìn? Menàt ni'a'ndà che la rocja era tajàda: chì mi'a batùt li àlis ta la front, prometìnt chi varès vut buna strada. Com' ch'a man destra, par zì sù ta chel mont indulà ca'è la glisia ca domina là ben guidàda 'nsìma dal Robacònt,[280] a ven rota un puc la granda rivòna par via da scjalìns fas taj timps pasàs cuant ch'a fa'i cons la zent 'èra pì buna;[281] Il gran rivòn'l ven cussì mancu dret che a bas 'ndà che rìpid'l cola dal'altri ziròn; chì e lì si ven lo stes dal alt mur freàs.[282] Voltàs chi'èrin par zì'n sù, chista cansòn, ‘Beàti pauperes spiritu!' vin sintùt cun vous che dolsis cjantàvin e benòn. Ahi cuant diferèns ca son scju sbocs in dut di chej da l'infièr! U chì bièli cansòns ni compàgnin, e là si làgnin di dut. Ormàj i montàvin su paj scjalìns sans, e tant pì lizèj d'èsi mi parèva sinò taj plans che za parèvin lontàns. 'Lòr jò: "Mestri, dis, se pèis ch'intòr mi steva si'aja gjavàt da me, che cuasi no sint pì la fadìja che prin stracà mi feva?" E luj: "Cuant che'i P ch'encjamò ti stas sintìnt inta la to front, encja se debulùs, a no ti saràn pì par nuja presìnt, ti saràn i piè dal bon volej tant vinsùs, che no dom'no fadìja no sintaràn, ma plasèj varàn d'èsi'n motu tegnùs." Alòra i'ai fat jò coma chej ca van cun alc tal cjaf sensa savèj ca lu'an fin che sens d'altris sospetà a ju fan; sì che par sigurs èsi si jùdin cu la man, ca sercja e cjàta, e a fa'l compit che di solit a son i vuj ca lu fan. E usànt da la man destra ogni dèit, doma sèis da li lèteris i'ai sintùt ta la front che chel da li clafs'l veva scrit: e che vuardant'l me duca 'la suridùt. Purgatòri Cjant Tredicèsin Rivàs i'èrin insima da la scjàla, 'ndà che pa la seconda volta si sèa il mont che parànt in su al dismàla:[283] u lì streta na curnìs a si lèa intòr da stu pajòu, coma la prima; doma che'l so arco pì svelt si plèa.[284] Sen u lì a non dè e nencj'anima; nut e crut chì l'èra il zì dapardùt, cul colòu daj claps chi zèvin insìma. "Se par domandà, stu post i vin sielzùt," al razonàva'l poeta, "i'ai pòura ch'a lunc i restarìn chì ch'si vin metùt." Fisàt 'la dop'i vuj là che'l sol l'èra; usànt la so destra coma il centri, 'la 'lòr ziràt la so banda sinistra. "O lus buna, cun fede in te i èntri che pal cjamìn just tu i ti ni guìdis," 'la dit, "secont il to volèj, chi dentri. Lus ti ghi das al mont, e ti lu scjàldis: sa no'è altra razòn ca si punta, ch'a nu ni sèdin sempri i to rajs guìdis." [285] Cuant che par ca di cà un miàr si conta, altritànt par di là nu'i'èrin za zus, svèls, parsè che la voja ni'èra pronta; e ca svualàvin vièrs di nu ju vin sintùs, ma no jodùs, chej spirs ca zèvin 'nuncjànt di fasi visìns dal banc d'amòu, ducjus. La prima vòus ca'`e pasàda svualànt, ‘vinum non habent,' asàj fuàrt a'a dit, e'l stes la vin sintùda dìzi da'n davànt. E prin ca no si sintès pì stu spirit, che via'l zeva, 'n'altri ‘I soj Orestis' lè pasàt sigànt, e via ca lè partìt. "Oh," i'ai dit, "pari, se vòus soni chistis?" E com'ch'jò'i domandàvi, èco il ters cal dizeva: ‘Amàit i vustri nemìs.' E'l bon mestri: "Chist'è na vìscja che vièrs la colpa da l'invidia a sbat, ma a ven dal'amòu'l coràn che sta scòria'l cujèrs. Dal rumòu contràri al vou èsi fren: ti lu sintaràs i crot, par me avìs, prin che dal pas dal perdòn t'jòdis il sen. Ma ten il to sguàrt par chist'aria ben fis, e chi'n davànt zent sintàda t'jodaràs e ducjus a'an vièrs la rocja li schenis." Pì che maj i me vuj si son spalancàs; e'n davànt jodùt i'ai ombris cun mantèj ca èrin coma na pièra coloràs.[286] Un puc pì'n front si èrin visinàs a chej, ch'i'ai sintùt sigà: ‘Maria, ora par nu' e Michel'e Pier e Ognisànt daj cjèl.' No crot ch'encjamò sedi'n cjèra, ca sù, omp cussì dur, ca nol sarès stat tocjàt dal dolòu par chel ch'i'ai dop'jodùt la jù; chè, 'pèna chi soj visìn di lòu rivàt, e ogni so sèst ni'è stat di lòu ben clar, làgrimis di dolòu mi'an daj vuj colàt. Vistìs parèvin cun stras da pesotàr, e'un tegnìnt l'altri sù cu li so spàlis, e'l mur a ducjus ghi feva da schèna: cussì chej vuàrps che di robis'n dan pùcis, ai perdòns[287] si'u jot ch'ajùt a domàndin e l'un cal sbàsa'l cjaf su un'altri t'jòdis, chè a la pietàt d'altris si dispònin e no doma pal sun da li peràulis ma pur pa la vista che tant a bràmin. E com'che'l sol nol zova a zens vuàrbis sì pur cun st'òmbris chì, che di lòu i dis, il cjèl nol vou che la so lus[288] ju benedìs; ma'a ducjus un fil di fièr ghi sbùza li sèis e ghi li cus, com'che a'un salvàdi si fa par cal stèdi calmùt cu l'àlis. Zint avànt, mi parèva d'ufìndi, vuardànt i àltris sensa èsi jodùt: dal me bon consèj i'ai volut 'lòr dipìndi. Luj a vòlu 'la capìt il me sguàrt mut; no la però spetàt la me domanda, ma la dit: "Parla pur, ma clàr e curtùt." Virgilio a mi vegneva da che banda da la curnìs 'ndà che colà ti pòdis pars'che 'ncoronàda no'è da sponda; a man sanca i'jodèvi che ànimis devòtis che pa'l'orìbil cusidùra làgrimis colàvin ta li mosèlis. Voltàt m'soj a lòu e "O zent sigùra," i'ai scuminsiàt, "di jòdi chel alt lumìn,[289] che, besòu, il vustri desidèj'l cura, sì che li pècis par grasia si nètin da la vustra cosiènsa, cussì che clar il flun da la vustra mins par ic i'jòdìn, dizèimi, che stu plazèj a mi'è cjàr, se chì cun vu a'è anima latina;[290] che forsi ghi zarà ben s'a mi'apàr." [291] "O fradi, ogn'ùna'è sitadìna di na sitàt vera, ma tu ti intìns sa vivès in Italia pelegrina." [292] Chistu, a mi par, a mi'a vegnùt a mins zint pì visìn d'indà che la vòus 'vegnèva, 'ndà che mièj 'sintèvin i me muvimìns.[293] Jodùt chì i'ai pur un'ombra ca spetàva, dal aspièt; e s'alcùn'l volès dizi ‘Coma?', la barba com'un vuàrp in su a levàva. "Spirt," i'ai dit, "che par zì'n sù te'i ti sas domà, se tu'i ti sos chel ca mi a rispundùt, dizmi dal post o dal nòn ca ti nòmina." "Jò'i eri Senèis," e com'chi ti'as jodùt cun st'altris i nèti chì la me mal vita, preànt cun làgrimis chel cal pol fa dut. Savia no eri encja se Sapia'n vita mi clamàvin; i'eri daj dans daj altris, pì che da la me furtuna, contenta. E par ch'jò busiàra i soj no ti cròdis, scolta si'eri mata coma chi ti dis, za cuant ch'in jù al zeva l'arc daj me àjs. Zus'èrin i me citadìns vièrs Colis[294] e lì visìn rivàs 'èrin cuj so nemìs, e pal volèj di Diu'i dizèvi prejèris.[295] In rota li me zens'son zudis, amàris tal so scjampà; e jo jodìnt la cjasa, un gust tant grant i vevi a jòdilis, ch'i'ai alsàt cun tant disprès la me musa sigànt a Diu, ‘Di te no'ai pòura!', com'il pùor mierli ch'in plen unvièr l'àusa.[296] Pàs i'ai volùt fa cun Diu na vura visìn da la fin; ma'ncjamò a sarès la me penitensa amòndi dura sa no fos che a preà par me'l varès Pier Petinàr ta li so sant'orasiòns, che gran caritàt 'an vut paj pecjàs mes. Ma cuj sotu che di nustri condisiòns ti vas domandànt e chi ti'as i vuj vièrs, com chi crot, e rispirànt ti das razòns?" [297] "I vuj," i'ai dit, "mi vegnaràn 'ncja 'mi cjòls, ma par puc timp, chè ninìn'è l'ofèsa ca'an fat par èsisi cun invidia rivòls. Tant pì granda a'è la pòura ca'a zà l'anima ma dal turmìnt ca lè la sot,[298] che zà' cargu di la jù a mi pesa." E ic: "Cuj duncja ti'aja partàt da sot ca sù da nu se di tornà ti pensis?" e jò: "Chist ca lè cun me e nol fa mot. Vif i soj; e domandis ti pol fàmilis, spirit elèt, se tu ti vous chi fedi alc par te ta li contràdis mortalis." "Oh, chist'è pì nova che maj sintùt i vedi," 'la dit; "gran sèn a'è che Diu ben ti vòu; dal to preà'i zarài alòr a godi. Jò pur ti prèj, par chel che pì ti'as in còu, che se maj ti mes piè'n ta la Toscana, ai mès dizghi che par me n'òcòr vej dòu.[299] Tu ti ju jodaràs tra che zent vana che a Talamòn a spera, e a pièrt pì speransa si no di cjatà Diana;[300] ma pì'l pierdarà ogni capitàn espert." [301] Purgatòri Cjant Cuatordicèsin "Chist'cuj l'èse ch'atòr dal nustri mont al zira prin che la muart il volo ghi vedi dat e'i vuj al vièrs cuant cal vòu e al sièra?" "Cuj, no saj; ma'i saj che besòu no lè rivàt: domàndigh'lu, tu che pì t'ghi sos visìn e par cal parli dàighi un bon benrivàt." E doj spirs, l'un a l'altri fazìnt inchìn, di me a parlàvin lì a man dreta; cul musu alsàt, par dìzmi, dal bas ch'èrin, e un la dit: "O anima che duta 'nsièmit cul to cuarp pur vièrs il cjèl ti vas, consòlini, dìzni, che tant n'impuàrta: da'ndà i vèntu e cuj sotu, chi ti ni fas sì tant maraveà da la to grasia, com'chel che maj si pensarès cal capitàs?" E jò: "Par mièza Toscana'l scor via un flumizìn[302] cal nas a Falterona, e sent mìis di percòrs a no lu sàsia. Di che bandis là i parti sta persona: dìzvi cuj chi soj a sarès parlà 'nvàn che'l me nòn'ncjamò tant a nol suna." "Se tal to'ntindimìnt i me pensèjs 'van, com'ca varèsin," a la 'lòr minsonàt chel di prin, "tal'Arno i to pensèjs a stan." L'altri ghi'a dit: "Parsè a l'aja platàt stu chì il nòn dal flun che par là al scor, com'che l'omp'l fa cun chel ch'lu ten disgustàt?" E'l spirt che da rispundi'l veva, alòr cussì si'a sdebitàt: "No saj, ma ben dègn da murì lè'l nòn da la val ca la dit'l siòr; chè di là ca tàca, 'ndà ca lè dut plen chel mont alpìn[303] che troncàt lè da Pelòu che ta pus poscj'l pasa pì'n là di chel sen, fin'ndà che par ristòru si da'n davòu dut chel che l'alt cjèl dal mar a suja sù par dàighi ai fluns se[304] che dopo a va cun lòu. Virtùt ven com'nemìga bandonàda sù da ducjus, com'madràs, o par malòra dal post, o pal vìsi ca ju sburta'n sù: si'è che cambiàt'an la so natura chej ca vivin chì ta sti vàlis puòris ch'ogn'un, streàt, al par cambi in piòra.[305] Tra brus pursìs, che pì mèritin glandulis ch'altri da mangjà pa la zent pì adàt par prin tal so puòr fosàl al scaturìs. Vignìnt jù, Botulùs[306] al ten insuriàt, ca rugnin pì che dal so stamp si dizarès, e da lòu cun disprès il cjaf 'l ten ziràt. E jù cal ven; e pì sglonf ca si fa luj stes, tant pì'l cjata che'i cjans si fan lupos stu puòr jet cal pasa par scju poscj' mal'dès. E zint jù ta scuri gòlis dop'ti lu jos 'ndà cal scuntra volpis cussì imbrojònis[307] che timòu no'an ch'altri'ngàn fàighi ghi pos. No'mpuàrta s'altri'l sint[308], ch'jò lo stes i dis e'a chistu[309] bon ghi sarà, se'n mins al ten se cal disgròpa'l spirt di robis veris. Jo'i jòt to nevòut che pì avànt ben'l ven, cjasadòu di chej lupos[310] ta la riva dal nòbil flun, e'a ju'mpaurìs a plen. Al vent la so cjar cuant ch'è'ncjamò viva; e da bestia salvàdia fòu ju neta: tancjus di vita e me d'onòu'l priva. Sanganàt'l ven fòu da sta puòra foresta;[311] e tal la lasa che nencja fra mil ajs com' ca era prin di nòuf a dovènta." Com'ch'al sinti contà di penòus detàis al ten platàt la musa chel cal scolta, da'ndà che vignì 'posin dal mal i scàjs, sì jodùt i'ai l'altr'anima, ch'atènta a sintèva, malinconìnsi duta pensànt a se che l'altri'l veva dita. Da l'un'l dìzi e da l'altri la vista di savèj i so nòns a mi'an fat curious, e domanda ghi'ai fat cun prejèris mista; par chel il spirt che prin mi veva dat vòus di nòuf 'la tacàt: "Ti vous chi mi meti a fati se che tu a fami no ti vous. Ma da che Diu'l vou che'n te si riflèti tant la so grasia, no vuèj èsi pignòu; chi soj Guido dal Duce i pol ben dìzti. D'invidia'l veva'l me sanc sì tant brusòu, che se jodùt i ves omp fasi content, livid i sarès doventàt di colòu. Di me simìnsa sta pàja'i cjòj, a stent:[312] o puòrs umàns, parsè metèizu'l còu ta se che spartì no si pol cun altra zent? Chist lè Rinièr, chist lè stima e onòu Di chej siòrs di Calboli, nisùn daj cuàj si'è fat dopo erède dal so valòu. E no dom'il sanc si'è dut svueitàt ormàj tra'l Po e il mont e il mar e il Ren dal ben dal ver e dal vivi'l viavàj;[313] pars'chè dentri scju cunfìns a'è dut plen di zentàja trista, sì che masa tars a'è par dàighi na svolta vièrs il ben. 'Ndà l'èse'l bon Lisio e Rigo Manars? Pier Traversar e Guido di Carpigna? O Romagnòj colàs di nòuf fra'i bastàrs! Un Fabri cuant'l tornaràja a Bologna? cuant a Faensa un Bernardìn di Fosc, butulùt cussì gentìl di cjampàgna?[314] No maraveàti se jo'i plans, Tosc, cuant ca mi ven a mins Guido dal Prata cun Guido d'Às, che cun nu'n vivùt, com'd'erba un frosc,[315] Fedric Tignous e compagnia, duta la cjasa Traversara e'i Anastèjs (da l'ùna e l'altra la zent a'è muarta), zòvins e zòvinis, afàns e plasèjs invojàs dal fà gentìl e dal amòu 'ndà che durs' son i còus e no pì li zèjs.[316] Parsè no scjàmpitu tu, Bretinòu, dop'che la to famèa zuda'è via, e tant'altra zent, par no pièrdi onòu? Ben'l fa Bencjavàl che pì nol fìa[317]; e mal'l fa Castrocjàr, e pezu Coni, che còns cussì a pàrin via a fià. Ben faràn i Pagàns dop'che'l demòni[318] so al sarà zut; ma no però che pur di lòu luj a nol resti testimòni. O tu Ugolin daj Fantolin, sigùr a lè'l to nòn, sicòm' pì no si speta ch'un'l pòsi falu, degenerànt, oscùr.[319] Ma làs'mi, Tosc; ch'adès a mi dilèta pì il mètimi a planzi che'l parlà, che'l razonà patì mi fa, e basta." Ben i savèvin che che bunànimis là a mi sintèvin zì avànt; ma, tazìnt, capì mi fèvin che jùscj' i zèvin par là. Besòj restàs tal nustri procedimìnt, un fòlc cal sclàpa l'aria a'a someàt na vòus che cuntra nu a'a saetàt, dizìnt: "Se cualchidùn mi cjàta i ven copàt";[320] e scjampàt a lè coma'l tòn cal svanìs, ch'atòr di se a colp'l ven il nul sbregàt. La vòus mi vev'apèn'lasàt li orèlis che un'altra i vin sintùt cun grant boàt, ca'a parùt di tonà sti peràulis: "Aglàuro i soj che clap i'èri doventàt," e alòr, par visinàsi al poeta, a destra mi soj, e no davànt, spostàt. L'aria 'era za par dut sidinùta; e luj mi'a dit: "Stis chì son li rèdinis che l'omp 'varèsin da tegni'n strada dreta. Ma la lèscja cul amp vualtris i cjolèjs sì che l'antìc 'versàri a se vi tira; e'l fren puc vi zova, o li clamàdis. Il cjèl vi clama e'ntòr vi zira, e li so belèsis vi mostra etèrnis, e'l vustri sguàrt vièrs cjèra'l punta e'l mira; chel che dut al jòt par chel a vi punìs." Purgatòri Cjant Cuindicèsin Cuant che al finì da l'ora tersa e'l tacà dal dì a s'jòt la sfera che sempri, com'cal fa un frut, a schersa, Altritànt someàva che vièrs la sera tal so cors al sorèli a ghi mancjàs; il tramònt là, e chì miezanòt 'èra.[321] E'i rajs ni ferìvin tal miès dal nàs[322] pars'che par nu si'era sì ziràt il mont che vièrs il tramònt i'èrin dres puntàs, cuant che na gran presiòn mi'a colpìt la front cun'un splendòu pì intèns di chel di prima: di stùc i'eri lì che prin no ghi fevi cont; par chel li me mans i'ai alsàt insìma da li me sèis, par fami un puc d'ombrena che il luzòu intèns un puc a lima. Com' che da l'aga o dal spièli'l torna un raj di lus in ta che altra banda zint in sù coma una altalèna tant cuant ch'l'era zut'n jù , e si disbànda dal colà di una piera il stes trat, com'ch'esperiensa e art jòdi a fan vonda; cussì da lus rifletùda, i soj stat – che chì'n davànt l'era--subit culpìt, che di svià la me vista a colp'a provàt. "Dols pàri me, se ca lè chel lì," i ghi'ai dit, "che ben parà i vuj no mi lasa e par chì'a somèa cal vegni, spedìt?" "Di stu'mbarlumì no stupìti masa," rispundùt mi'a. "Da la famèa dal cjèl a'nvidàni a zì sù un ànzul si sbàsa. Puc a mancja che a jòdi dut stu bièl no pì pèjs a ti darà ma tant plasèj cuant che natura'ti'a disponùt a chel." Rivàs ch'i'èrin lì dal benedèt mesagèj, cun bièla vòus a la luj dit: "Entràit pur; ta sta scjalinàda'l zì lè pì lizèj." Partìs da lì, cul zì ca l'èra puc dur, ‘Beati misericordes!' 'vin sintùt cjantà davòu e ‘Gòt tu ch'ti vins sigùr!' Jò e'l me mestri ta stu post nut[323] sù'i zèvin, e jò'i pensàvi, zint avànt, se'l so dìzi zovàmi'l varès podùt; Cussì voltàt mi soj a luj, domandànt: "Se'l volèvia dizi'l spirt di Romagna, cun chel ‘no si pos' e ‘spartì' minsonànt?" [324] E luj: "Da la so pì granda magàgna al cognòs il dan; e n'ocòr stupìsi s'altris'l vertìs[325] par ca sedi mancu làgna. Pars'che i vustri desidèis a puntàsi a van 'ndà che mancu 'son s'altris ju gòdin, l'invidia vi parta un grant afanàsi. Ma se l'amòu pal pì alt sìrcul divìn al pocàs vièrs l'alt il desidèi vustri, a chel timòu lì ghi metarès fìn; chè, par tancjus che lì a dìzin ‘nustri', 'ncjamò di pì al va a vej ognidùn e pì 'art la caritàt ta chel clàustri." "Di èsi contènt i soj pì a dizùn," i'ai dit, "che se prin i ves dal dut tazùt, e di dùbis in daj adès pì di un. Com'pòsia èsi ch'un ben spartìt dal dut in pì poseditòus al fèdi pì siòrs di se, sinò se da pus'l fos posedùt?" E luj a mi: "Èco che di nòuf ti cors cu la to mins ta li robis terènis, e da la lus vera ti làsis'l percòrs L'infinìt ben da li sfèris celestis, da la ca lè, cussì ghi cor al amòu com'ca'un cuarp lustri ghi colin i rajs. Tant a si dà com'cal cjàta di ardòu; chè, par tant che caritàt si espandi, in ic pì'ncjamò'l crès l'eterno valòu. E pì zent ca è la sù ca s'intìndi[326], e pì'n dè di se amà, e pì si àma, e com'spièli l'un l'altri'l va'a rindi. E se'l me razonà a no ti sfama,[327] t'jodaràs Beatrìs, e ic par sigùr ti cjolarà chist'e ogn'altra brama. Ca ti vègnin subit sieràdis, prova pur, com'li primi dos, li altri sinc plàjs, ca si sièrin doma cul pentimìnt pur." [328] Pront i'èri da dizi, ‘Tu t'mi sodìsfis!' cuant che rivàs i sin tal'altri ziròn, sì che tàzi mi'an fat li lus bramòsis.[329] Lì mi'a parùt che in ta una vision estatica a colp i'èri stat tiràt, e ta'un templi zent jodùt i'ai ta'un cjantòn; e'una siòra sul entrà a mi'a vuardàt e cul fa dols di mari[330] mi'a dit: "Fiòl me, parsè i'atu tu cussì vièrs du nu fat? Eco, sufrìnt, jò e to pari pur cun me ti zèvin sercjànt." E com'ca'a tazùt a colp mi'è sparìda di davànt di me. Di lì a'un puc, un'altra[331] i'ai jodùt cu l'aga che daj vuj'ven cul lambicà ca lè al gran disprès pa'un'altri dovùt, e'a dit: "Se di sta sitàt il siòr ti sos cà, che pal so nòn i dèos tant'an barufàt, e da'ndà che la siènsa si spant là e cà, vendichèiti di chej bras ca'an ausàt d'imbrasà nustra fia, o Pisistràt." E'l messèr benèvul e dols si'a mostràt tal rispùndighi, cun bièl fa temperàt: "Se maj ghi farìnu a chel ca ni òdia se chel che ben ni vòu'l ven da me condanàt? Zent i'ai dop'jodùt àrdi cun fòuc di rabia cun claps un zovinùt[332] copà, sigànt fuàrt a l'un l'altri: "Còpa sta canàja!" E luj si sbasàva, cu la muàrt che tant lu gravàva, sempri'n jù, vièrs la cjera, ma puàrtis dal cjèl'l fèv'daj so vuj, colànt e preànt al'alt Siòr, in tanta guera, cal perdonàs ogni so persecutòu, cul dols fa cal libera pietàt vera. Cuant che la me anima 'è tornàda fòu ra li robis ca son fòu di che vèris, riconosùt i'ai ogni me--no fals[333]--eròu. Il me duce, ca mi deva ocjàdis com'ches ca si dan a'un ca si sta sveànt, 'la dit: "Se àtu che cuàsi ti còlis e mièza lega o pì ti sos fat avànt cuj vuj velàs e cu li gjàmbis molis coma un che'l vin o'l sun al sta pleànt?" "O bon pari me, se tu ti mi scòltis jò'i ti conti," i'ai dit, "se che jò i'ai jodùt cuant che li gjàmbis mi son stàdis cjòltis." E luj: "Se sent màscaris ti ves metùt ta la to musa, lo stes no ti platarès nisùn daj to pensèjs, nencj'un pisulùt. Jodùt se chi ti'as jodùt no ti varàs sensa tegni'l còu vièrt a l'àghis da la pas che defùsis a son da l'etern font stes. No ti'ai miga domandàt se chi ti'as com'chel che dom'cul vul di fòu al vuàrda cuant che'l cuàrp, svanìt, a lè colàt a bas; ma par pocà'l to piè ti'ai fat sta domanda: cussì si ghi fa ai mùs cuant ca son lens di zì a rimètisi ta la so strada." Avànt i zèvin tal crepùscul, atèns d'jòdi fin là che'i vuj si slungjàvin cuntra'i rajs dal tramònt ch'èrin di lus plèns. E'èco ch'a puc a puc un fun'jodèvin che vièrs nu'l vegnèva, com'da la not'l scur; e da chel zìghi'n banda no podèvin: chistu i vuj ni'a cjolt, e l'aria pur. Purgatòri Cjànt Sedicèsin Scur d'infièr e di nòt duta privada daj pianès e, sot di un puarèt di cjèl, cun nulàtis ca la vèvin incjalinàda, a no ghi'a maj fat al me musu'n tal vel coma chel fun che chì a ni'a cujerzùt, ne sì fuàrt becàt a mi'a vuj e pièl; che'l vuli no lè stat bon di sta vierzùt; par chel la scorta me, bun'e fidàda, la spala mi'a ufrìt par èsimi d'ajùt. Si com'ch'un vuàrp al seguìs la so guida par no pièrdisi o'ntòr zì a sbati t'alc ca lu sèci o làsi muàrt'n strada, tirànt'l flat, i pas'ndavànt'zèvi a meti, ben scoltànt il me duce cal dizèva: "Di me sta atènt di no separàti." I sintèvi vòus, e'a mì mi parèva ch'ognidùna 'preàs par pàs e pietàt l'Ànzul di Diu che'i pecjàs'l cjolèva. ‘Agnus Dei'--sì'l so preà'l tacàva'n fat; insièmit 'cjantàvin e'l stes fa 'vèvin sì che di concordia 'parèvin ritràt.[334] "A soni spirs, maestri, chej ca cjàntin?" i'ai dit. E luj: "Sì, il ver ti capìs, e'l grop da la rabia a son ca slèijn." "Tu, cuj sotu che'l nustri fun ti sclàpis e di nualtris i ti stas tu parlànt com'che se'l timp'ncjamò'n mèis ti divìdis?" Cussì una da li vòus si'a fat'n davànt; alòr il me mestri 'la dit: "Rispùnt tu, domandànt se par chì si va'n sù e avànt." E jò: "O creatura, che pura tu tornà ti vous e bièla pal to fatòu, maravèis ti conti se cun me ti vens tu." "Fin ca mi'è lècit i ti ven in davòu," 'la dit, "e se d'jòdisi'l fun no ni làsa, lo stes si sintarìn, sensa zighi fòu." [335] Alòra i'ai scuminsiàt: "Cun che fàsa ca ven disfàda da la muàrt i vaj'n su, e chì'soj vegnùt pa l'infernàl matàsa.[336] E se Diu 'nta so grasia mi'a cjolt su, tant da volèj che jò'i jòdi'l so palàs, roba ch'al dì di vuèj a'è fòu di usu, prin da murì se èritu la a bàs?[337] ma dìzmilu, e s'just i staj zint dizmi, sì chi vegnìni dal to parlà guidàs." "Lombart i'èri, e Marco i mi clami: i capìvi'l mont, e chel ben i'amàvi, che nisùn pì ghi bada, mi par a mi.[338] Par zì'n sù, zì dret i crot ca ti zòvi." Sì 'la dit, e 'la zontàt: "I vuèj preàti che di preà par me lasù alc ti mòvi." E jò a luj: "I pol ben siguràti di fa se chi ti vòus, ma jò'i staj scopiànt d'un dùbit dentri ch'in clar i'ai da meti. Prin l'era pìsul[339]; 'dès si sta radoplànt cun se chi ti mi stas dizìnt, ca mi fa cert chì e t'àltri post 'ndà chi'l vaj acopiànt. Ben a è che'l mont a lè sì dut desèrt in ogni virtùt, com'che tu ti còntis, e di ogni malìsia plen e cujèrt; ma, ti prej, la causa i vuèj chi t'mi mostris, ch'jò'i la jòdi e che par me altris pur; che tal cjel un la met, e chi'n jù altris." [340] Pal dolòu cal sintèva, un suspìr dur 'la prin lasàt fòu; e dop'la dit: "Fradi, vuàrp lè'l mont e tu ben ti vens da chel scur.[341] Vualtris vifs ogni causa i zèis a jòdi la su tal cjèl, coma che se propit dut par necesitàt a ves da susèdi. Se cussì'l fos, in vu'l sarèr distrùt il podèj fa lìbars, e just nol sarès pal ben di godi e pal mal di vej lùt.[342] Il cjel ghi da inìsi ai vustri afiès; no dis ducjus, ma encja si lu dizès, in ben e in mal di na lùs i vèjs posès e di volèj lìbar; che, se pur'l varès fadìja cu li primi lòtis cul cjèl, dopo, se ben si nudrìs, dut'l vins luj stes.[343] A un podèj pì grant[344] e mièj di chel dal cjèl sot lìbars vi metèis, e chel al crèa in vu la mins, ca no'è sot l'inflùs dal cjèl. Dùncja, se'l mont lè coròt, com'ca somèa, in vu è la causa e'n vu si vuàrdi; e èco chì com'che chist si displèa. A la lasa fòu, luj ca la pol godi prin ca sedi[345]; com'ca fos na frutùta plena di matièris tal so planzi e ridi, l'anima puarèta e 'gnorantùta, ma che, cun motu dal nustri bon fatòu, volentèj 'ndavòu a va, contentùta. D'ogni pìsul ben a sint prin il savòu; chì s'ingàna, e davòu di luj ghi cor, se guida o fren[346] no ghi svìa stu amòu. Par chel tocjàva mètighi lès intòr; par chel tocjàva vej un re cal jodès da la sitàt vera[347] almàncu la tor. Li lès a son, ma cuj regulèja ches? Nisùn, pars'che'l pastòu ca lè la avànt rumià'l pol, ma forcùt no là'l piè adès;[348] par chel la zent, che la so guida intànt a jòt rangjàsi dom dal ben ch'ic tant ghi ten, di chel si pasùda, nuj'àltri mangjànt.[349] Ben t'jòs che'l mancjà di un cal guìdi ben a la causàt chista corusiòn dal mont; che marsa natura'n vu 'sedi, no s'jòt sen. A'usàva Roma, ch'era mari dal bièl mont, doj sorèlis[350] vej, che l'un e l'altra strada jòdi a fèvin, di Diu e dal mont. L'un l'altri 'la 'studàt[351]; e èco la spada cul pastoràl[352], e l'un cun l'altri 'nsièmit doma mal'l pol zì, cun st'uniòn fuarsàda; Sì unìs, l'un nol ven da l'altri 'ntimorìt: se crod'mi no ti vòus, vuarda la spiga ch'ogn'erba a si cognòs dal so profit.[353] Tal stat'ndà ch'Adige e Po fan riga,[354] a si'usàva valòu e bièl fa cjatà: cun Fed'ric rabiòus[355] com'dès no era miga! 'Dès pasànt par lì ognùn sigùr'l pol stà, che par vergogna di tralasà'l vorès di razonà cuj bojs o cun lòu restà.[356] Tre vecjus chì a somearèsin lou stes critics èsi da la nova etàt, e tart a par che Diu a mièj vita zì'ju fès: Coràdo da Palàs e il bon Gheràrt e Guido da Cjascjèl, che mièj si clama, a la fransèsa, il bonàri Lombart. A s'jòt duncja che la glisia di Roma, par volèj asùmi'n se i doj regimìns, jù cola, 'nfangànt sè e se ch'a'nsìma.[357] "O Marc," i'ai dit, "ti fas bièj razonamìns; adès jòt pars'chè dal'ereditàt i fiòj di Lèvi a son restàs esèns.[358] Ma cual Gheràrt l'èse chel ca lè restàt, sàviu recuàrt, ti dis, da la zent ch'èra, e cridà fuàrt di sta salvàdia etàt?" "O'l to parlà m'ingàna o na vura mi tenta," la dit, "che'l to parlà toscàn al dis che puc t'sas dal bon Gheràrt, vera? Miga'i saj se par altri nòn clamàt lu'an, se da Gaja, so fìa, il nòn no cjòlin. Zèit cun Diu, che i me piè pì avànt no van. Jòitu chej rajs che pal fun a si jòdin za luminà? A'è mièj che via i zèdi --l'anzul lè lì--prin chi ghi aparìsi visìn." 'Ndavòu lè zut, e adìo'l me scuèdi. Purgatòri Cjànt Dizisietèsin Se maj in montagna, letòu, ti'a cujerzùt il calìgu, che il jòdi ti'èra dur, com'che pa la pièl lè pa'un farc tal busùt,[359] e notàt ti'as com'che'l vapòu ùmid e scur a sclarìsi'l scumìnsa, e la sfera dal sorèli plan plan ghi èntra, ma sigùr, 'lòr la to imaginasiòn lizèra benòn a jodarà com'chi'ai jò notàt il sorèli che pront par zì jù l'èra. Cussì, unìnt il me al pas tant fidàt dal me mestri, fòu i'èri da li nùlis taj rajs za muars tal pì bas dal inclinàt. O'maginasiòn chi ti ni discjòlis sì tant dal di fòu, che un no si necuàrs nèncja se intòr a sùnin mil trombis, cuj ti mòvia se i sens no ti dan un sfuàrs? A ti mòuf la lus che tal cjèl s'infòrma, par sè[360] o par motifs che lasù son ben clars. Di che tristàta ca'a cambiàt forma tal usièl che pì no si la got[361] a cjantà jodùt i'ai'nta l'imàgin me la forma. E chì la me mins tant ristrinzùt si'a dentri di se, da no straviàsi via di chel che, fòu, era solit capità. E'èco plovi'n ta l'alta fantasia un[362] tal crucifìs, rabiòus e crudèl tal vivi e tal murì, e cussì sia. Intòr di luj a èrin il grant Assuèr, Ester, sposa so, e il just Màrdocot che tal dìzi e fa l'èra onèst e ver. E subit dop'che st'imàgin si'a rot su se stesa, coma na bufulùta mentri che dal'aga fòu'ven dal di sot, su'n mins mi'è vegnùda na fantasùta[363] che, planzìnt fuàrt, dizèva: "O regina, àtu par rabia fat fin cussì bruta? Ti ti'as copàt par no pièrdi Lavina? Pierdùt ti mi'as me, ch'adès i soj'n lut par te, mari, prin'che par altra ruvìna." Com'cal va a ròmpisi'l sun cuant che dut ta'un colp la lus a sbat taj vuj sieràs, che, urtàs, si strènzin prin di vièrzisi dal dut, cussì'l me imaginà lè colàt a bas cuant che'l lustri la musa a mi'a urtàt tant pì'ntèns di chel chi sin abituàs. Par jòdi 'ndà chi èri mi soj 'lòr ziràt cuant che na vous[364] mi'a dit: "Par chì si monta," che da ogni altri intènt a mi'a straviàt; e ca'a fat la me voja tant pronta di cjatà sùbit fòu chel cal parlàva che provàt'i varès dut par podèjlu frontà. Ma com'ch'al sol il nustri jòdi jù'l va[365] e par masa lus jòdi a no si fa, cussì la me virtùt[366] chì mi mancjàva. "Stu chì lè'l spirt divìn, che mostrànt ni sta la via da seguì, sensa preàlu, e cul so stes lustri platàt al resta. A nu cussì'l fa, com'un'l varès di fàlu;[367] chè chel che'l bisùgnu'l jòt e'l preà'l spèta, da trìst il bon fa'l va belzà a negàlu. 'Dès fìnghi onòu a stu'nvìt; basta sostà; provàn a zì'n sù prin ca si scurìsi, che dop'no si pol, se'l dì no si volta." Cussì'l me duce; e'n motu a mètisi i vin tacàt, cjaminànt vièrs na scjàla; e prin che'l piè tal prin scjalìn'i metèsi, 'ntòr mi'ai sintùt un mòvisi di àla cal svintulàva dols e 'la dit: "Beàs i pacifics, che ràbia no'an malèvula." A si'èrin su di nu belzà tant alsàs i ùltins rajs che da la nòt 'son seguìs, da parèj che na stela chì e lì s'impiàs. "Parsè, virtùt me, sòtu chi ti sparìs?" dentri mi dizèvi, che mi parèva cal calàva'l podèj da li me gjàmbis. Rivàs i'èrin 'ndà che pì'n sù no zèva la scjàla, e lì i'èrin restàs fisàs com'naf che ta na spiàgja a finìva. Jò'i'ai spetàt un puc, lì chi èrin rivàs, par sinti s'alc a era tal nòuf ziròn; dop'i'ai dit, cuj vuj al mestri voltàs: "Bon pari me, dìzmi, cual tuàrt o pasiòn si pùrghia chì tal zìru 'ndulà chi sin? I piè son fers, ma mòuf la to spiegasiòn." E luj a mi: "L'amòu pal ben, jodarìn, che'l cul'l tira'n davòu, chì si rimèt; chì svels zaràn chej che plan si movèvin. Ma par chi ti capìsis pì al complèt, scolta ben se chi dis, chi ti restaràs, cul frutàn[368] chi ti daj, tant mancu puarèt. "Ne'l creatòu ne maj nisùn daj creàs," 'la tacàt, "fiol me, lè stat sensa amòu, naturàl o volùt[369], e tu ti lu sas. Chel naturàl lè sempri sensa eròu, ma l'altri'l pol sbalià, o par brut ogjèt o par vej masa o masa puc vigòu. Mentri che luj a lè al prin ben[370] dirèt, e in taj secòns[371] se stes al misùra, a nol pol luj tal mal cjatàighi dilèt; ma cuant ch'al mal si zira, o cun pì cura, o mancu dal dovùt a cor vièrs il ben, 'lòr cuntr'il creatòu a va na vura. Ti capiràs da chist che l'amòu al ven a èsi'n vu simìnsa d'ogni virtùt e d'ogni asiòn che pena'a merita'n plen. Adès, parsè che l'amòu da la salùt dal so sogjèt[372] a nol pol separàsi, dal'òdiu vièrs se stes lè ognùn protezùt; e parsè ca no podarà maj dàsi ch'un in se'l sedi, dal prin[373] separàt, che chel'l odièj no capitarà maj d'èsi. A resta che, se chistu i'ai ben stimàt, il mal ca si'àma'lè dal pròsin, e stu amòu, in tre[374], tal vustri fangu lè format. A lè chel cal spera d'jòdi'l so visìn zi'jù par podèj zi'n sù, e par chistu'l brama che chel al vegni dal so alt butàt jù:[375] e chel ch'onòu, grasia, podèj e fama di pièrdi al tem e d'jòdi n'altri zì'n sù, e mal si sint e'l contràri al àma;[376] e chel lè, ch'ufindùt, si la cjapa sù da doventà di vendèta tant golòus ch'ai àltris di volèighi mal si ten sustàt sù. Chì sot cussì chiscju tre divièrs amòus i planzìn: m'adès pur dal'àltri intìnt che vièrs il ben al cor, ma'mòndi estròus. Ognùn, magàri cunfùs, un ben al sint ca'i cujèti'l spirt e ch'atiràt lu ten; e ognùn par rivàighi visìn'l cuntìnt. E se d'jòdilu no vèjs un amòu plen, o pur d'otègnilu, alòr sta curnìs, dop'che ben pentìs i sèjs, a punìvi'a ven. 'Ndè n'altri ben[377], ca nol fa l'omp felìs; felisitàt no lè, no lè la buna esènsa, di ogni ben frut e radìs. L'amòu ch'a chistu masa si ghi bandòna, Insìm'di nu ta tre sìrcui'l ven planzùt; Ma coma ch'in tre pars[378] a si razòna i tas, che'l pensèj stes'l zèdi lì, dut. Purgatòri Cjant Dicjotèsin U chì'l so razonà'l veva terminàt il me gran mestri, e atènt'l vuardàva se jò'n musa i parèvi sodisfàt; e jò, che sèit encjamò mi spunzèva, sidìn dentri, di fòu 'dizèvi: "Forsi il masa domandàighi no mi zòva." Ma'l bon pari lè zut ben a necuàrzisi dal timit volèj, ca no si vierzèva, e parlànt, coràgju mi'a dat chi parlàsi. 'Lòr jò: "Mestri, tant pì vif'l me jòdi'l va cu la to lùs, che jò'i jòt amòndi ben se che la to razòn a mostràmi a va. Però, dols pari me, di preàti'i ten di mostràmi l'amòu al cual t'ghi'mpartìs il bon operà e chel ca nol va ben." "Indrèsa pur," 'la dit, "li lùcis fuàrtis dal'intelèt, e cal sedi manifest a tì'l sbàliu daj svuàrps ca si fan mestris.[379] Il spirt, che fat lè stat par amà imprèst,[380] a lè in motu vièrs dut chel ca ghi plas, e'l plasèj lu fa zì dal podèj al àt prest. A la vustra comprensiòn da bens creàs a ghi ven l'idea, ch'entri vi displèa, sì che'l spirit vustri'l ven cjapàt ta'un làs;[381] e se'ntrapulàt vièrs di ic si plèa, chel pleàsi lè amòu, e naturàl, che pal plasèj dal nòuf in vu si lèa. E com'che'l fòuc ch'in alt si mòuf da la val, e par so natùra sempri pì'n alt'l va, vièrs il post'ndà che pì'l dura, tal e cual,[382] cussì'l spirt vièrs'l desidèri al va, e coma spirt si mòuf, e maj si ferma fin che l'ogjèt amàt content a lu fa. 'Dès ti pos ben jòdi la malaforma ch'a la veretàt pa la zent ca intìnt che lodèvul lè dut se che un al àma, sicom'che chel d'amà lè un sintimìnt cal par sempri bon; ma na buna sèra no fa sempri un sigìl bon, nencja volìnt. "Il me'nzèn e li to peràulis, ognùna," rispundùt ghi'ai, "l'amòu a mi'an rivelàt, ma'l me dùbit pur pì fuàrt che maj'l suna; chè se l'amòu dal di fòu a mi ven dat, a il spirit a ghi va subit cuntra, o dret o stuàrt, nol pol èsi lodàt." E luj a mi: "Se che razòn a mostra dìzi ti lu pos; da lì'n là ti speta Beatrìs, che di fede a è op'ra. Ogni forma sostansiàl, ch'è distìnta da la materia e cun ic'è unìda, dentri a'a na virtùt che so a'è duta, che sensa operà no ven sintùda, e maj si la jòt al di fòu dal so efièt, com'ch'un àrbul s'jòt cal vif da la fueàda.[383] Però da indulà cal ven il concèt da li primi nòvis, no savìnt, lu tàs, com'pur da li prim'inclinasiòns l'afièt,[384] che dom'vu'i vèis, com'che natural pa li'às ghi'è di fa'l mièl, e di sta prin'volontàt dìzi no si pos che ben o mal a meretàs.[385] 'Dès, par ch'ogn'altr'impùls a chist'l vegni pojàt,[386] pur naturàl lè l'ajùt da la virtùt ca si opera par tegni dut sestàt.[387] Chist'lè'l prinsìpit d'indà ca si cjòj dut' la razòn di se chi meretàis, secònt l'amòu ca risèif, cal sedi bon o brut. Chej che razonànt a son zus fin in font, ben savùt'an di sta naturàl libertàt; ma moralitàt a ghi'an lasàt al mont. Suponìn, duncja, che par necesitàt al nasi ogn'amòu ch'èntri vi s'impìja, di dàighi fren o no il podèj vi'è dat. Beatrìs sta nòbil virtùt a'ntìnt voja libera[388] di èsi, ma però vuàrda di vèjla'n mins s'a parlàti si met via." La luna, cussì a mièza nòt tarda, parèj mi feva li stelis pì ràris, fata com'na mascjèla ben lustràda; a corèva cuntra'l cjèl par che stràdis dal sol'nflamàdis cuant che chel da Roma tra Sars e Cors zì jù lu jòt com'ducju i dìs.[389] E chel spirt gentil par cuj a'a pì fama Pietola che la sitàt mantovàna tant dal me pèis cjolt mi veva d'insìma; ch'jò che la razòn i'vevi a la buna 'nsìma da li me domàndis pojàda, i'èri lì insiminìt, com'un mona. Ma sta gran sun i l'ai a colp pierdùda apèn che certa zent jodùt i'ai dopo, davòu li nustri spàlis za voltàda. E com'Ismèn ch'jodùt 'la, e Asopo, lunc di se di not che furia e casìn, che'i Tebàns 'fèvin par invocà Baco, cussì par chel ziròn i so pas 'slungjàvin, chej che jò'i'ai subit jodùt che, vignìnt pocàs dal bon volèj e just amòu a vegnèvin. Ta'un lamp u chì a èrin, pars'chè curìnt dut'si moveva che marmàja magna e doj di lòu sigànt vegnèvin, planzìnt: "Maria svelt'è zuda ta la montagna; e Sèzar, par sotomèti Ilerdi,[390] un sburt ghi'a dat a Marsilia, zint in Spagna." [391] "Svels, svels, che'l timp a no bisùgna pièrdi par puc amòu," sigàvin i'altris davòu, "che'l volèj fa dal ben la grasia si rinvèrdi." O zent, ch'adès il vustri tant grant calòu vi darà compèns, forsi, par vej spetàt cussì a lunc che ben al fes il vustri còu, stu chi cal vif, ca è pura veretàt, sù'l vou zì, se'l sorèli lùs ni ridà; ma dizèini'ndà che'l pas lè situàt." Chistu al veva dita la me guida, e un di chej spirs a la rispundùt: "Ven davòu di me e t'jodaràs la strada. Voja di mòvisi nu'n davìn a plen, che sostà no podìn; ma'a nu perdòna sa ti par chi corìni via par disdèn.[392] Àbat i'èri di San Zen a Verona sot l'impero di chel bon Barbaròsa che Milan cun dolòu 'ncjamò'l razòna. E un tal[393] 'la za'l piè dentri la fosa che fra puc'l planzarà chel monastèj e mal si sintarà di vej vut potènsa; pars'chè so fì, cul cuarp malàt par intèj, e mins pèzu'ncjamò, e tant mal nasùt, pastòu 'la fat d'un post cal merita mièj." No saj se pì la dit o sa la tazùt pars'chè za'un bel puc ni veva sorpasàt; ma chist'i'ai capìt, che di tegni mi'a plazùt. E chel ch'in dut e par dut mi vev'judàt 'la dit: "Vòltiti: chej doj là vuarda ben com' ca stan roseànt la musetàt.[394] "Prin," di scoltà ghi fèvin a ducjus sen, "muàrs a son chej paj cuaj il mar si'a vierzùt,[395] che'l Gjordàn i so erès al jodès ben; e chej che di fadìja no'an volùt cun chel che di Anchìs frùt a l'èra stat, di na vita sensa Gloria a'an godùt." [396] Dop'che da nu si vèvin tant distacàt che òmbris, da no podèj pì jòdilis, dentri a mi'è un nòuf pensèj penetràt. E nàsi èco altri idèis divièrsis; da un'a l'altra sì stupidìt i zèvi ch'i vuj plan plan mi colàvin, incuchìs, e'i pensèjs'n sun tramutànt i stevi. Purgatòri Cjant Dicjanovèsin Ta l'ora ca nol pol il calòu dal dì intipidì pì il frèit da la luna, dal Satùrn vinsùt e dal terèn 'cjamò pì; cuant ch'i Geomàns[397] la so Gran Furtùna tal orient 'jòdin 'mòndi bunorùta, alsàsi'n sù, ta l'aria 'ncjamò bruna; tal sun jodùt i'ai na fèmina barbòta, stralocjàda di vùli e strupiàda, cun sgrìnfis par mans e di siera bruta. La vuardàvi, e com che'l sol al scjàlda li pars dal cuàrp che la nòt a'ntirizìva, sì dal me sguàrt ghi vegnèva molàda la lenga, e dopo dut s'indresàva ta puc timp, e la musa tant smarìda, com'che'l volèj'l vòu, ghi la coloràva. Dop'ch'a ben parlà si'èra rimetùda, a cjantà a si'a metùt, che cun pena si sarès la me tension da ic movùda.[398] "Jò'i soj," a cjantàva, "na dols' sirèna che i marinàrs là tal mar i discjòj; che tant di da plasèj i soj plena.! Dal so cjamìn Ulìs straviàt i'ai al me cjànt; e chel che a me al ven a'è rar cal zèdi, sì tant plasèj ghi dàj." Il so bièl cjànt si sintèva 'ncjamò ben cuant che jodùt mi'ai na fèmina santa[399] visìn di me par cunfùndi l'àltra a plen. "O Virgilio, Virgilio, cuj ch'è chista?" a dizèva cridànt, e luj'l vegnèva tegnìnt i vuj puntàs sù che onesta. Cjapànt l'altra, davànt a la vierzèva, la pansa mostrànt tra còtulis sbregàdis, fòu lasànt un tànf ch'a colp mi sveàva. I'ai mot i vuj, e'l bon mestri, "Tre voltis za ti'ai clamàt," 'la dit. "Leva sù e ven: cjatànghi'l bus pa'ndà ch'entrà ti pòdis." Levàt su'i soj e dal alt dì za lèra plen ognùn daj ziròns di chistu sant mont; e via 'vànt, che'i rajs davòu i sintèvin ben. Ghi zevi davòu, e'i partàvi la me front com'chel che di pensèj a la tant colma che di luj a va a fa miès arc di punt; cuant che "vegnèit, par chì si va insìma" i'ai sintùt dizi, cun bon fa e dolsùt che chì di nu[400] maj si sint na tal calma. Com'ches d'un cign'l veva li àlis vierzùt; cun ches zì'n sù ni feva chel dal parlà dols ch'entri scju muròns 'vèvin sintùt. Li plùmis si'a metùt a movi e svintulà, ‘Qui lugent' afermànt di èsi beàs, ca v'ran l'ànimis siòris di consolà. "Se àtu che viers il bas vuardànt ti stas?" la me guida a dìzmi a la tacàt, dop'chi si'èrin dal anzul alc distacàs. E jo: "Cun tant dùbit mi sint atiràt da na nova visiòn, ch'a ic mi plèa, e'l me pensèj nol vòu stàjghi separàt." "Àtu jodùt," 'la dit, "che vecja strèa[401] pa la cual 'nsìm'di nu si si lamènta; jodùt ti'as pur com'l'omp da ic si slèa. Ma basta; e adès sù a la svelta: punta i to vuj ta dut chel sfars che zirànt cu li gran rodis l'eterno re al sta." Com'il falcon, i so piè par prin mirànt, a si volta vièrs'l clamà e si slungja par voja dal past che là lu sta tirànt; cussì jò; e cussì lunc di che rocja rota par fàighi strada a chel cal va'n sù, i soj zut fin ch'a zì atòr un si rangja.[402] Cuant che tal cuint ziròn mi soj cjatàt sù, zent i'ai jodùt che ta chel a planzè'a pojàda in cjera e voltàda'n jù. ‘Adhesit pavimento anima mea' ju sintèvi dizi cun suspìrs so als che la peràula apèna s'intendè'a. O elès di Diu, chi sufrìs chej scals che gjustìsia e sperànsa vi rint manc'durs, metèini ta la strada da l'altri sbals." [403] "Se vualtris i sèis dal sta pojàs lìbars,[404] e'i volèjs al pì prest cjatà la strada, tegnèivi sempri a la destra daj murs.[405] La prejèra dal poeta è sì stada rispundùda puc davànt di nu, ch'alòr jodùt i'ai jò chel di chista parlàda; e'i vuj mes voltàt i'ai ai vuj dal me siòr: e'lòr luj consentìt a la cun bon sen al volèj che daj me vuj ghi'a zut intòr. Podìnt duncja cussì fa di me inzèn, mi soj visinàt a che creatùra che puc prin i vèvi sintùt cussì ben, dizìnt: "Spirt che tal to plànzi'l madura chel sensa'l cual a Diu no si torna[406], smet un puc par me la to gran cura.[407] Cuj èr'tu e parsè chi vèis la schena voltàda'n su, dìzmi, e se alc ti vòlis di là di'ndà che'l zì vivìnt mi mena." E luj a mi: "Pars'che li nustri schènis al volti a se'l cjèl, ti lu sav'ràs, ma prin Scias quod ego i'eri un daj Pièris.[408] Tra Siestri e Chiavèri scòri si sìntin li àghis di'un bel flun, e dal so nòn il nòn dal me sanc a la'l pì alt scjalìn.[409] Par un mèis e puc pì i'ai capìt benòn il pèis dal gran mant par chel che dal fanc tegn'lu'l vòu ch'ogn'altri carc plum'l somèa'n paragòn. La me conversiòn, na volta fat pastòu di Roma, a'è vegnùda ma'mondi tars; cussì, pars'che lì no si cuetàva'l còu, Subit scuprìt i'ai la vita daj busiàrs: pì'n sù che vita lì a no partàva; par chist'alòr si'a'mpiàt l'amòu, se pur tars. Fin lì, puòra e lontàna a steva da Diu l'anima me, dut'tiràda: 'dès, com'chi t'jòs, u chì punìda a va. Oh avarìsia, chì ti vens mostràda: tal purgàsi da l'ànimis pentìdis; e pì amàr pèna u chì no'è maj stada. E com'che'n alt no zèvin i vuj nustris maj, fìs com'èrin dom'ai bens terèns, a vuardà 'n cjera a son sì dal just punìs. L'èsi avàrs tant tegnùt ni'a i juscj' bens di amà, che'l fa nustri nol zovàva, par chel gjustìsia chì fers ni ten e strens; cun mans e piè leàs di chì no si va, e chì, fin che al just siòr ben ghi zarà, a pànsa in jù i restàn, fin ca ghi va." 'Nzenoglàt mi'èri e'i volèvi parlà; ma apèna tacàt luj a si'a necuàrt, scoltànt, dal riverì chi stevi par fa, "Parsè," 'la dit, "ti tentu sì bas e stuàrt?" e jò a luj: "Pa la vustra dignitàt in cosiènsa mi soj 'nclinàt, prest e fuàrt." "'Ndrèsa li gjàmbis, frari, tenti alsàt!" 'la rispundùt. "No sbalià: serf i soj un com'te e i altris d'un'unica potestàt. Se maj i ti'as chel sant evangelic sun ca la dita ‘Neque nubent,' intindùt, t'jòs che'l me razonà cun chel lè dut un.[410] Ma para via: no sta pì chì fermùt, chè'l to sta puc còmut ghi fa'al me plànzi cal madùra chel chi ti vèvis za jodùt.[411] Na gnèsa i'ai di là, Alagia, che sì buna a è, ma ca pol vignì vuastàda daj nustris, e'n trista 'zèdi a cambiàsi; e ic a'è l'unica ca mi'è restàda. Purgatòri Cjant Vincjèsin Cuntr'un mièj volèj[412], il volèj mal'l pugna; chè, cuntra'l me volèj, par fàighi plasèj, trat fòu da l'aga i'ai, puc plena, la spugna. Mi soj movùt, e'l me duce pur par chej poscj' che visinùs 'èrin da la rocja, com'che plan si va taj merlès, poscj' d'usièj; chè la zent che gota par gota a sbìcja paj vuj il mal che dut il mont al òcupa 'ngrumàd'era fin lontàn da la rocja.[413] Che maladèta ti sèdis, vecja lupa,[414] chì pì d'ogn'altra bestia[415] ti'as preda pa l'abìs da la to fàn che maj si stropa! O cjèl, che cul zirà da la so roda si crot che dut ch'jù 'zedi a tramutàsi, cuant saràja ic da chel[416] fòu butàda? Avànt i zèvin, atèns tal mòvisi e jò sempri atènt ai spirs, chi sintèvi planzi da fa tant dòu e pur lagnàsi; par casu ‘Maria me!' sintùt 'vèvi sigà davànt di nu ta chel lamìnt grant, com'femina cuant che dal part a sint'l movi; proseguìnt cun "Puarèta ti'èris tant, com'che ben jòdi si pol dal ospìsi;[417] 'ndà che jù ti'as metùt il to cargu sant." E'n sèguit i'ai sintùt: "O bon Fabrìsi, chi ti'as preferìt povertàt e virtùt al doventà un gran siòr dut plen di vìsi." [418] Sti peràulis mi vèvin sì tant plasùt, ch'avànt mi soj tiràt par mièj cognòsi chel spirit chi vevi apèna sintùt. Encjamò'l contàva dal còu bon che sì Nicolò mostràt'l veva vièrs li frutis par ch'ogn'una l'onòu a mantegnèsi.[419] "O anima che tant ben ti favèlis, cuj èr'tu," i'ai dit, "e parsè besòla tu i pàrtitu in mins sti bièli lòdis? Ripajàda sarà la to peràula se jò i torni a finì chel cjaminà curt di che vita che a la fin a svuàla." E luj: "Ti dizaràj, ma no pal cunfuàrt ch'jò mi spèti di là, ma pa la tanta grasia ca t'ilùmina prin da la muàrt. Jò'i soj stat radìs di che bruta planta ca scurìs duta la cristiana cjera sì che di rar un bon racòlt a buta. Ma se Lil, Gand e altri poscj' di Fiandra a podèsin, subit 'sarès vendèta; e sì lu prèj, luj[420] cal jòt se ch'è vera. Di là clamàt i'èri Ugo Cjapèta: da me nasùt 'lè ogni Filip e Gigi, che scju dìs a tègnin la Fransa dreta. I'èri fi di un becjàr di Parigi: cuant ch'i regnàns antics son vegnùs a mancjà, fòu che chel fat frari, l'ùltin Carolìngi, in man me'l fren i soj vegnùt a cjatà dal governo dal stat, e tanta potènsa i vèvi--e tancju amìs pur--u cà, che da la corona vedula la fuarsa zùda ghi sarès a me fì, dal cual inìsi'an vut i vuès sàcris di sta cjasa.[421] Fin al dì che la gran dote provensàl al me sanc a no ghi'a cjolt la vergògna, al valèva puc[422], ma nol feva dal mal. Tacàt a'è lì[423] cun fuarsa e fà da cagna la so rapìna; e dopo, par amènda, Pontì 'la cjolt, e Normandì e Gascogna. In Italia Carlo, par no sta'n banda, prin a la fat vìtima di Coradìn, e dop'la mandàt la sù Tomàs, par amènda.[424] Un dì pì avànt i'jòt, puc pì di chì chi sin, che fòu'l tira n'altri Carlo da la Fransa, par che mièj cognosùs luj e'i sos'vègnin. Fòu'l ven sens'arma, fòu che cun che stesa che gjostràt'l veva Gjuda[425], e che'l punta sì ch'a Firense scopià ghi fa la pansa. Da chist, no cjera ma vergogna tanta al guadagnarà, par se stes tant pì graf cuant pì lizèj chistu gran dan al conta. L'altri[426], belzà tiràt fòu da la so naf, jò'i jòt che so fia'l vent, fazìnt marcjàt com'cal fa'l piràta cun ogni so sclaf. O avarìsia, s'altri ti'èse restàt di fa dop'di vej il me sanc a te 'tiràt, che nencja'l so èsi a nol ten curàt? Par che mancu'l somèj'l mal futùr e pasàt, i jòt in Alagna[427] entrà'l floudilìs e tal so vicjàr Crist vignì caturàt. Di nòuf lu jòt ca ghi fan tontonàdis; i jòt che di nòuf a ùsin l'azèit e'l fièl, e murì lu fan fra i grancj'--ma vifs--laris.[428] I jòt il nòuf Pilàt cussì tant crudèl, da chist tant puc sasiàt, sensa decrèt tal Tèmpli partà i laris, stu Filìp Bièl.[429] O Siòr me, cuant i varàju il dilèt di jòdi la vendèta che, platàda,[430] a dulsìs la to fòta tal to segrèt? Se ch'jò'i dizèvi di ic, che sposàda cul spirit sant, che stèsa ca ti'a fat vignì a mi par cualsìasi domanda, tant lè'l rispùndi a chel chi vin preàt durànt il dì; ma apèna ca si fa nòt, un sùn contràri al ven da nu alsàt.[431] Di nòuf'dizìn di Pigmaliòn, chel simiòt traditòu e lari e paricìda che'mpasudìt si'a cul òru di Sichòt;[432] e la misèria di chel tiràt di Mida che seguìt'a la so domanda'ngòrda, che ridi a fa cuant ca è ben pensàda. Dal mat d'Acàn, po, ognun si recuàrda da la so trufa, sì che da la ira di Gjosuè'l sint encjamò la muardùda. E dop'acusàn cul so omp Safìra; lodàn i scals ca la vut Eliodòru; e in'infàmia dut stu mont al zira Polinèstor che copàt 'la Polidòru: taj ùltins timps si sint sigà: ‘Hej, Cras, dìzni, chi ti'l sas, di se'l saja l'òru?' Ogni tant un'l parla alt e l'altri bas secont l'afesiòn ch'a zì ni spiròna, prin amòndi fuàrt e dop'a pas pì bas: però al ben ch'al dì si ghi razòna, no èri l'ùnic jò, ma u chì visìn no si feva sinti altra persona.." Nu'i èrin za partìs da stu Capetìn[433] e'i si sbrigàvin di zì sempri pì avànt èncj'sa no'èra fàsil ta stu stret cjamìn, cuant ch'jò'i'ai sintùt, com'alc cal va colànt, tremà'l mont; e alòr un frèit i'ai sintùt com'un che a la muàrt si sta visinànt: ver lè che sì fuàrt Del[434] nol scjasàva dut prin che Latona'n ic ghi fazès il nit e'a parturì i doj vuj dal cjèl si ves metùt. Un grant sigà lì dop'dapardùt partìt, tal, che'l me mestri viers di me si'a partàt, dizìnt: "Ti sos cun me: no sìntiti vilìt." "Gloria in excelsis Deo," [435]mi'a someàt che ducj' dizèvin, da chel che di capì, a stent, da dut chel cjantà mi'èra dat. Fers i stèvin nuàltris lì a sinti, com'i pastòus ch'an prin sintùt chel cjànt, fin che chel e li scòsis 'an sintùt finì. Di nòuf alòr avànt pal nustri cjamìn sant, vuardànt li òmbris distiràdis in cjèra, ca si stèvin belzà di nòuf lamentànt. L'ignorà no mi'a maj cun tanta guèra fat vignì sì granda vòja di savèj; se'n memoria'i ritèn ca'è vera, ch'alòra tal pensèj mi parèva di vej; e di domandà i'eri masa ansiòus, e lì d'jòdi alc da besòu no vèvi'l podèj: cussì i zèvi avànt tìmit e penseròus. Purgatòri Cjànt Vincjunèsin Che sèit naturàl che maj si sàsia, fòu che cun l'aga cu la cual la fruta samaritàna[436] domandàt'a la gràsia, mi muardèva, e'n davòu a la svelta, 'ntrigàt daj spirs, i zevi al me duca, patìnt pur jò da la jùsta vendèta. E jòt tu, propit com'cal descrìf Luca, Crist ghi'a aparìt a doj in strada, dop'che dal sepòlcri l'èra tornàt fòu ca,[437] èco n'ombrena, davòu di nu vegnùda, cul piè atènta di no pestà i distiràs; palrlàt ni'a, prin di vèjla ben jodùda, e'ni'a dit: "Fradis, che Diu vi dèdi pas." Nu si sin voltàs a colp, e Virgilio un daj sens ghi'a fat a chistu adatàs.[438] Dop'la tacàt: "Tal beat concilio ca ti meti che cort granda e justa che metùt a mi'a tal etern esìlio." Cun nu'n premùra, "Ma coma!" 'la dita, "se di zì sù'i vèjs par Diu puc merit, cuj vi àja pa la so scjala fat da scorta?" E'l me mestri: "Se ben ti'as i sèns capìt che chist'l parta e l'ànzul al segnala,[439] cal zarà su cuj bòjs ti capiràs subit. Ma pars'che chè che dì e nòt a fila[440] di filà par luj no vev'ncjamò finìt, e Clot a'nsìst di fa par ducj'la fila, La so anima, sòu dal me e to spirit, in sù a no podèva vignì besòla che com'nu no podèva vej chist[441] capìt. a'Lòr soj jò trat fòu da la gran gola da l'infièr par guidàlu, e pur pì'n sù, fin ca podrà menàlu la me scuèla. Ma dìzmi, si ti sas, pars'che'l scjasàva sù puc fa stu mont, e parsè a una vòus ducjus'an parùt sigà da chì in jù." Sì parlànt di se chi eri desideròus a la ben capìt, che dom'cul nòuf sperà si'a fat la me sèit na pì pìsula cròus. Chel'la tacàt: Maj e maj a no sarà che sens'òrdin a sedi la religion da la montagna[442], o che pì no s'usarà. Chì'l timp a lè libar d'alterasiòn: di chel che'l cjèl da sè in sè al risèif chì si pol cjatà, e no d'altri, razòn. Par chel ne ploja ne tampiesta ne nèif ne calìgu ne ruzàda pì'n su a cola ta sta scjàla di tre scjalìns, nencj'par intìf: ne nulòn ne nulùta si jòt ca cala, ne tons ne lamps, ne la fia di Traumànt,[443] che tal'aldilà'l stes post spes a mola: il vapòu sec a no si alsa pì'n davànt dal pì alt daj tre scjalìns chi'ai minsonàt, 'ndà che'l vicàri di Pieri'l fa da sant. Cal tremi un puc pìn jù pol èsi vertàt; ma par vint che in cjera a si plata, no saj parsè ma chì sù maj 'la tremàt. Chì a trema cuant che n'ànima neta a si sint, cuant ca va'n sù o ca si mòuf par zì'n sù, e a siga ben contènta. Al prova'l so stat pur il so volèj, nòuf, chè, dut lìbar adès di cambià convent, l'ànima'l surprìnt, e'ntòr di plasèj ghi plòuf.[444] Prin a vorès, ma a no lasa'l talènt che la gjustìsia dal alt, cuntra che vòja cal vèva di pecjà, a met al tormènt.[445] E jò che ta stu post i'ai patìt via sincsènt àis e pì, pur adès i'ai sintùt na vòja di zì'n alt, na libera vòja: ma scju bojs spirs, e'l teremòt, ti'as sintùt che par chista montagna a van lodànt il Signòu, che svels jù fèdi zì'n sù, par dut." Cussì ni'a contàt; ma'a si la steva tant godìnt dal bevi cuant ch'è granda la sèit, ch'encj'jò stu chì mi lu stevi tant gustànt. E'l me sàviu duce: "Ormàj i'jòt la rèit che chì vi lèa sù e com'ca vi mola, il parsè dal tremà e dal godi la sèit.[446] Ma dìzmi, par plasèj, cuj èritu la, e parsè par tancju sècuj distiràt chì sotu stat? Dìs, e la razòn dàmila." "Tal timp lontàn cuant che'l bon Tito, judàt dal gran re, vendicàt là li ferìdis ca sgorgàvin'l sanc da Gjuda baratàt, cul nòn cal cres onoràt ta li memòris,[447] i'eri jò di la," rispundùt 'la chel spirt, "cun fede no'ncjamò, ma òperis famòsis. Cussì dols l'era'l me poetic spirt, che, tolosàn[448], a se mi'a tiràt Roma, 'ndà che li me tèmplis meretàt'an'l mirt. Là 'ncjamò la zent Stasio a mi clama: di Tebe cjantàt i'ai, com'pur dal grant Achil; ma colàt i soj sot la secònda cjama.[449] Sul me ardòu li falìscjs tal me curtìl[450] colàvin e scjaldàvin, da la dura flama,[451] che dut intòr a ilùmin pì di mil; da l'Eneide i dìs, che da vera mama mi'a tant nudrìt cuant chi stevi poetànt: sens'ic, scrit no varès nuja di fama. E par èsi stat vif di là propit cuant che Virgilio al scriveva, i varès dat un an pì di se ca mi tocja ta stu bant.[452] Vièrs me sti peràulis Virgilio'an voltàt cun musa che "Tas" a dizèva, tazìnt; ma miga dut a pol fa la volontàt; ch'al ridi e plànzi fàsil ghi'è'l zì seguìnt la pasiòn da 'ndà che l'un e l'altri'l ven, che'i pì onèscj' a stent si tègnin, pur volìnt.[453] E jò i'ai suridùt, com'un cal fa'un sen; e tazùt'la'l spirt, e n'ocjàda mi'a dat taj vuj 'ndà che'l vero a si les pì ben; e "Se'n ben un sì grant sfuàrs[454] ti ten alsàt," a la dit, "parsè propit ta stu moment i'atu suridùt, com'ch'jò i'ai ben notàt?" Jò chì da na banda a l'altra mi volti a stent: ‘Tas,' mi dis l'una; l'altra cun primùra a vòu chi dizi; e'l me mestri, atènt, il me suspìr al sint, e "Nosta vej pòura," a mi dis, "di parlà, ma còntighi pur se cal vòu savèj cu la pì gran cura." Alòr jò: "Maravèjti, maravèjti pur, spirt antic, di vèjmi a ridi notàt; ma èco n'altra maravèa, par sigùr. Chistu ch'in alt al ten i me vuj guidàt, a lè chel Virgilio ch l'ispirasiòn di cjantà daj òmis e daj dèos ti'a dat. Se'l me ridi'l parèva vej altra razòn, chè a no era vera; crot invènsi che stat lè se che su luj ti'as dat espresiòn." Za ai piè lu jodevi inclinàsi dal me mestri, ma luj a la dit: "Fradi, jò e te i sin spirs; a n'ocòr sbasàsi." E chel tal alsàsi: "Ben ti pol jòdi il grant amòu che a te mi scjàlda cuant che di se chi sin pì no mi recuardi, e'i trati un'ombra com'roba solida." Purgatòri Cjànt Vincjaduèsin L'ànzul l'èra za davòu di nu restàt, chel par cuj tal sest ziròn entràs i'èrin, dop'vèjmi da la front n'altri P[455] netàt; e chej che di vej gjustìsia a desìderin dit ni veva ch'èrin beàs, e li so vòus[456] doma cun sitiunt u chì a finìvin. E jò, lizèj pì che'n altri pasàgjus i zevi, e'ai spirs svels ghi stevi davòu cun'un pas ca no mi'èra par nuja penòus, cuant che Virgilio 'la scuminsiàt: "L'amòu, impiàt da virtùt, altri 'la sempri 'mpiàt, se la so flama mostràt si'a par di fòu; e dal moment che chì jù lè capitàt, di fat, tal limbo dal infièr Gjovenàl, che sen da la so afesiòn mi'è stat dat, il me benvolèj par te a lè stat tal che maj lè stat cun maj'ncontràda persona, che curt mi somearà'l scalà stu rival.[457] Ma dìzmi, e d'amìc ti mi'as di perdonà si mi faj lìbar di molà'un puc il fren, e tu com'amigo cun me razòna: com'èse ca si'a inserìt tal to sen l'avarìsia, tal miès di sì tant sintimìnt dal cual un omp coma te l'era dut plen?" A Stasio a ghi'a sbrisàt da ridi sintìnt sti peràulis, ma dopo a la rispundùt: "Ogni mot dal to amòu contènt mi rint. Spes a susèdin ròbis, un puc di dut, ca ni fan dubità ca sèdin vèris pars'che la vera razòn no vin jodùt. Tu ti cros--chist s'jòt da li to domàndis-- Ch'jò'i sedi stat tiràt[458] ta l'altra vita, forsi parsè ch'i'èri ta che bàndis.[459] Ten in mins che l'avarìsia distanta da me pur mas'èra, e sta dismisùra par sècuj cjara pajà mi l'an fata. E sa no fos ch'jò cjatàt i'ai la me cura cuant che capìt i'ai se chi ti esclàmis, secjàt da sta nustra puòra natura, ‘Parsè no sostegnèisu, o santi bràmis dal'òru, l'apetìt di scju pours mortàj?', zirànt i sintarès che gran sburtàdis.[460] Alòra i mi soj necuàrt, pì di maj, dal me grant spindi, e i mi soj pentìt alòr di chist e di ducju i altri maj.[461] Cuancjus ca risorgiràn cul cjuf sparìt[462] par ignorànsa di no vej savùt sta pècja netà, pentìs, in vita o'n tal limit.[463] E lè pur ver che la colpa ca fa zi via par dreta oposisiòn n'altri pecjàt, insièjmit cun chel chì'l so vert a sècja:[464] alòra, s'jò'i mi soj tra che zent cjatàt ca plans l'avarìsia, par vignì purgàt dal so esàt contràri a mi'a tocjàt." [465] "'Dès, cuant che da li crudèl'armis ti'as cjantàt, e di che puòra disgrasiàda d'Jocàsta," 'la dit chel cal veva i pastoràls[466] cjantàt, com'ca s'jòt da chel che Clio[467] a tasta, tiràt no ti vev'ncjamò tra zens fedèlis la fede, che sens'chè'l bon fa nol basta.[468] Sì esìnt, cual sorèli o cjandèlis a ti'àni stenebràt sì che dop'alsàt ti'as davòu dal pescjadòu li vèlis?" E chel a luj: "Tu par prin ti mi'as inviàt a Parnàs a bevi ta li so grotis, e par prin a Diu ti mi'as iluminàt. Ti'as fat come chel cal va ta li nòs scùris, che'l lumìn cal ten davòu no ghi zova, ma dop'di luj'l lasa zens ben studiàdis, cuant che dit ti'as: ‘Il sècul si rinòva; a torna gjustìsia e'l prin timp umàn, e dal cjel a ven jù na ràsa nova.'[469] Tu[470] ti mi'as fat poeta, e tu cristiàn: ma par che mièj ti jòdis il me ritràt, a coloràlu i slungjaràj la man. Il mont intèj l'era za plen doventàt da la cristianitàt, ben semenàda da dut chel discòri su l'eternitàt; e la peràula, za minsonàda, d'acòrdu a zèva cuj nòufs predicjadòus; ch'a lòu ghi'ai la me atensiòn prestàda. A pàrimi 'son prest vegnùs sens da la cròus, che cuant che Domisiàn ju'a perseguitàs, sensa'l me plànzi no son stas i so dolòus; e mentri che di là i vèvi'ncjamò i me pas, judàs ju'ai, e li so usànsis jùstis a'an fat sì ch'ogn'altra seta i dispregjàs. E prin ch'jò'i conduzès i Grecs ta l'àghis[471] di Teb, poetànt, i soj stat batezàt; ma, pauròus, platàt i vev'li me nov'idèis, e paganèsin par lunc timp i'ai mostràt; e par stu pìsul timòu il cuart sìrcul a mi'a par pì di cuatrisènt àis serclàt. Tu duncja che vierzùt i ti mi'as il vul che sieràt l'era stat al ben ch'i'ai contàt, mentri che sù'i zìn vièrs il pròsin sìrcul, dìzmi'ndà che l'antìc Terensio'l ven cjatàt, Cecilio, Plauto e Vario, si t'lu sas: dìzmi'ndà ca son se ognùn lè danàt." "Scju chì e Persio e jò e altris rivàs," 'la dit il duca me, "cun chel Grec i sin[472] da li Musis mièj nudrìt d'altri so latàs, ta'un sìrcul da la scura presòn, tal prin: tanti voltis i razonàn di chel mont[473] 'ndà che li nustri nànis sempri a vìvin. Euripide lè cun nu, e Antifont, Simonide, Agaton e altris pur, grecs che cul oràr a ornàvin la front. Chì da la to zent[474] a si pol jòdi pur, com'Antigone, Delfilia e Argja, e che puarèta di Ismene[475], ic pur. A s'jòt encja che ca'a mostràt Angja: chì a'è la fia di Tirèsia e Tètis e cu li so sòus a è pur Deidània." Chì'an i poès tazùt, li me guìdis, di nòuf atèns a vuardà atorotòr, lìbars da zì pì'n sù e da parètis;[476] li prin'cuatr'òris dal dì'èrin alòr za'n davòu, e la cuint'èra al timòn, alt'alsànt la punta ruvìnt, com'un fòr, cuant che'l me duca: "I crot chi fìni benòn a zì a destra, voltànt li spàlis al mont, coma al sòlit zint atòr dal ziròn." Cussì dal usu pasàt i vin fat cont, e seguìt'vin il cors cun mancu sospèt, segnalàt dal spirt ca ni tegnèva cont. Lòu zèvin davànt e jò ghi stevi dret davòu e'i scoltàvi atènt i so discòrs, ch'al'art di poetà mi dèvin dilèt. Ma dut t'un colp a la rot scju bièj discòrs un àrbul che cjatàt'vin in miès la strada, cun milùs bois, dal odorà amòndi dols; e com'ch'a'un pin ghi cala'n alt la butàda da ram a ramàs, cussì a chel in jù, par che nisùn a ghi fes na scalàda. Da'ndà che'l nustri zì l'èra sieràt sù, da na rocja'n alt'a gotàva'un licòu clar che ta li fuèis al zeva a spàndisi sù. Movùs si'an i doj poès vièrs il moràr[477] cuant che na vous dal dentri da li frascjs a sigàt: "Stu mangjà vi sarà tant cjàr." [478] Dop'a dit: "Pì ghi pensàva a li nòsis Maria, ca fòsin bunis e'ntèris, ch'a la so bocja, ch'adès 'rispùnt par vuàltris.[479] E li antìchis romànis contèntis a èrin aga di bèvi; e Danièl mangjàt no la ma savùt robis veris.[480] Ta l'etàt dal òru, cuant che dut 'era bièl, gustòsis'èrin pa la fan li glandis e pa la sèit ogni rìvul l'èra mièl. mangjànt doma milùs e cavalètis, il Batìsta a si'a nudrìt in tal desert: par chel luj a lè grant e plen di gloris[481] tant d'èsi cul mant d'Evangelìst cujèrt. Purgatòri Cjant Vincjatreèsin Mentri che'i vuj in ta li fràscjs vèrdis i ziràvi, coma cal fa di solit chel ch'a la cjàsa[482] d'usièj al pièrt òris, Com'bon pari'l me duca "Fiol me," mi'a dit, "ven avànt, che'l timp ca ni'è stat asegnàt usàlu a ni tòcja cun pì merit." Il sguàrt, e'l me pas pur, i'ai a colp voltàt vièrs i mestris, che si ben discorèvin che sensa sfuàrs mi tegnèvi a lòu tacàt. Ma èco che plànzi e cjantà sintùt i vin ‘Labia mea, Domine' in manièra tal che dilèt e dolòu sintùt i vin. "O dols pari me, se chi sint, èse vera?" tacàt i'ai jò. E luj: "Ànimis ca stan forsi provànt di zì da stu post ca ju sièra." [483] 'Lòr com'che'i pelegrìns penseròus a fan, pasànt par strada zent ca no cognòsin, ch'a lòu si vòltin ma sempri avànt a van, cussì di par davòu svels a vègnin spirs tancjus che mirànt, ni trapasàvin: silensiòus e devòs a ni miràvin. I vuj scurs e'nfosàs ducjus a vèvin, cu la musa sì magra e pàlida che doma pièl e vuès a someàvin: no crot che cun scùsa cussì tiràda tant sèc Erisitòn[484] al fos stat fat, cuant che'l dizùn'l temèva, a la pì granda. "Èco," jò mi'èri a pensà sofermàt, "la zent ca'è zuda a pièrdi Gjerusalèm, cuant che Maria di bec al fì ghi'a dat!" I bus daj vuj anèj'parèvin, sens'gjèm:[485] chel che tal musu daj òmis al les "om," chì al varà tant ben cognosùt la "em." Cuj al crodarèsia che l'odòu d'un pom tant podèj al ves e brama'l generàs, e chel d'un'àga pur, sensa savèj com'?[486] Zà'i pensàvi al parsè ch'èrin afamàs, a la razòn ch'encjamò no s'jodèva da la pièl scajòsa e cuàrps secjàs, cuant che dal pì font dal cjaf al voltàva vièrs me i vuj un spirt, fisànt me par dut e sigànt a fuàrt: "Ma jòt cuj ch'jòt. Ma va!" Di musa maj lu varès ricognosùt, ma maj, e'pur da la so vòus i'ai ben capìt cuj ca l'èra, ma no dal so aspièt brut. Chista falìscja[487] a mi'a rimpiàt sùbit la cognosènsa di stu cjaf dut cambiàt, e la musa di Farèis i'ai percepìt. "No badàighi, va, al aspièt dut secjàt," a la preàt, "che la pièl sì m'imbrutìs; magri magri, purtròp, i soj doventàt. Ma dìzmi di te e di chej doj spìris ca mi par ca ti stan fazìnt di scòrta: sù, conta pur, che jò'i soj dut orèlis." "La to musa, che dolùt mi'a za muàrta, i plans encj'adès cun altritànt dolòu," rispundùt ghi'ai, "tal jòdila sì stuàrta. Ma, Diu bon, dìzmi se ca vi sfuèa fòu: no fami dìzi mentri chi mi maravèj, che mal'l pol dìzi chel ch'altri 'la tal còu." Alòra luj a mi: "Dal divìn volèj jù'a ven virtùt ta l'àga e ta la planta ch'jodùt ti'as davòu, par cuj no soj pì'ntèj. Duta chista zent che planzìnt a cjanta par vej vut gola fòu d'ogni misùra, chì'n fan e'n sèit si rifà di nòuf sànta. Di mangjà e bèvi ni fa vòja pura l'odòu che fòu'l ven dal frut e dal sclapìs che'ntà stu len si spant pa la verdùra. E no doma na volta, ta sta curnìs zirànt, si rinfrèscja la nustra pena: èco che'nvènsi di gòdi 'pena'i dis, che che vòja a chej àrbuj ni mena che menàt 'vèva Crist a dìzi: ‘Eli,' cuant che liberàt ni'a cu la so vena." [488] E jò alòr a luj: Forèis, da chel dì tal cual i ti'as cambiàt mont a mièj vita, nèncja sincuànt'àis no son pasàs fin chì. Se di pecjà a chel punt da la to vita pì no ti podèvis, prin di che ora cuant ch'il bon dolòu a Diu ni riconèta, com'sotu belzà rivàt chì parzòra? i ti crodèvi'ncjamò la jù di sot indà che'l timp cul timp a si ristòra." [489] Alòr luj a mi: "Cussì prest a mi'a mot a cjoj e bevi'l dols amàr daj martirs la so Nela cun chel so planzi diròt. Cul so preà devòt e cuj so suspìrs cjolt a mi'a dal plan indà ca si speta[490] e judàt mi'a a sorpasà i altris zir's. Diu tant pì a gusta e dilèta la me vedulùta--oh'l ben chi ghi'ai volùt!-- cuant pì il so ben lu fa besolùta; chè la Barbagja di Sardegna'è in dut pì plena di feminis onèstis che la Barbagja d'indà ch'jò'i soj vegnùt.[491] O bon fradi, cussì a son li ròbis! Il timp da vignì 'lu jot belzà tant ben ca no saràn sti òris chì tant antìchis, cuant che dal pulpit tonà si sintarà ben cuntra chel scandul da li fiorentìnis che li tètis fòu a mostrin dal so sen. Cuàlis bàrbaris maj, o saracènis, 'èrini che par fàlis zì cujèrtis 'ocorèvin lès di spirt o civìlis?[492] Ma se sigùris 'fòsin li svergognàdis di chel che'l cjel'l sta zà par lòu preparànt, par sigà 'varèsin zà li bocis vièrtis; che se l'avànt jòdi no mi sta'nganànt, prin a patì zaràn ch'a meti su pel chej ch'adès si consòlin cul ninanànt.[493] O fradi, ti tentu platàt? Dìzmi chel. Jòjtu che no dom'jò, ma pur chista zent ti sta mirànt, là ch'al sol ti ghi fas vel." [494] 'Lòr jò a luj: "Si no ti jòdis a stent se chi ti èris par me e jò par te, chel pensèj'l darà puc gust ta stu moment. Di sta vita cjolt mi'a chel che di me al va'vant, l'altra dì, cuant che rotonda[495] la sou di chel si'a mostrada'n front di me," e'l sol i'ai mostràt. "Chist pa la profonda nòt mi'a menàt di chej ca son propit muàrs cun chista cjar vera che luj'l seconda.[496] Da la jù mi'an tiràt sù i so cunfuàrs, vignìnt'n sù e atòr da la montagna ch'a'ndrèsa vualtris che'l mont la fat stuàrs. St'anima'a dit ca vou ès'mi compagna fin chi rivaràj là ca'è Beatrìs, indà ch'ic stesa mi sarà compagna. Virgilio lè chistu che cussì mi dis," e'l me dèit'lu'a mostràt, "e l'altri lè chel spirt pal cual puc fa scjasàt'a ogni curnìs di stu mont, cal vòu che d'altri ghi sedi part.[497] Purgatòri Cjant Vincjacuatrèsin Ne'l dìzi il zì, ne'l dìzi'l dìzi al fèva ralentà; ma, discurìnt, i zèvin fuàrt, com'naf che, cun bon vint davòu, a zèva; e ogni spirt, someànt do voltis muàrt, cuj so vuj'nfosàs a si maraveàva cuant che dal me vivi si veva necuàrt. E jò, cul me parlà ch'avànt'l paràva, i'ai dit: "Tal zì sù chista[498] forsi a tarda pì che sa no fos par chel che cun me'l va. Ma dìzmi, si t'lu sas, 'ndà ca'è Picarda; dìzmi se'n ta sta zent'ndè cualchidùna di merit che cussì fìsa mi vuàrda." "Me sòu, che tra l'èsi bièla e buna no saj cual che pì a fos, a'è za ca got la tal alt Olimpo la so corona." Sì 'la tacàt, e dopo: "Chì no sin sot divièt di nominà i spirs, che dut svanìt pal dizùn lè'l nustri lineamìnt, che pì no s'jòt. "Chist," a luj puntànt il dèit, "'lè Bonunìt,[499] Bonunìt da Luca; e che musa là, che pièl e vuès a'è pì di che d'altri spirit, taj so bras[500] la Glisia Santa'l veva vut là: dal Tors l'era, e al purgà par dizùn li bizàtis al vin che tant ghi fèvin gola." [501] Tancju altris mi'a nominàt, un a un; e d'èsi nomàs ducj' contèns 'parèvin, e malcontèns non daj jodùs, nencj'un. Jodùt i'ai ch'a vuèit, par fan, i dincj' ghi zèvin d'Ubaldìn dala Pila e Boniofasiu che tancju luj, com'bon pastòu a vèvin.[502] Jodùt j'ai il siòr marcheis che pì spasiu a'la vut di bevi a Forlì, sens'èsi maj sut, e tal l'era da no sìntisi sàsiu. Ma com'cal fa chel cal jòt, stimànt in dut pì chist che altris, sì jò a chel di Luca, che tant curious di me mi veva parùt. Luj'l borbotàva; a mi par ‘Gentuca' di vej sintùt, là[503] cal patìva'l turmìnt da la gjustìsia, che tant ju frèa[504] u ca. "O spirt," i'ai dit, "chi ti pars tiràt a simìnt di parlà cun me, fati pur intìndi, chi zini cul to dìzi ducju doj godìnt." "Na zovinùta jòdi ti pols chist dì," a la scuminsiàt, "ca ti farà godi la me sitàt, encj' se pì d'un la crìdi. Via ti zaràs cun chist antijòdi: se dal me murmurà ti ves cjolt eròu, ròbis vèris il just ti farà jodi. Ma dìzmi se jò'i jòt propit chel che fòu 'la trat li rimis novis cussì tacànt: ‘Feminis chi sèjs partàdis al'amòu'." [505] E jò a luj: "Jò'i soj fat cussì, che cuant ch'Amòu m'ispìra, i noti; e si sint ch'entri mi parla, jò'i vaj di fòu contànt." "O fradi," 'la dit, "'dès i'jòt l'impedimìnt che'l Nodàr e Guiton e me 'la tegnùt lontàn dal nòuf stil e bièl[506] che jò'i sint! Ben i jòt li vustri pènis, com'ch'in dut, davòu da l'ispiratòu[507], a stan strètis; che cu li nustris no'èra maj susedùt; e se un al vòu zì pì a li lungis, altri no ghi jòt dal'un o dal'altri stil"; e, sodisfàt, no la dit pì peraulis. Com'i usièj che d'unvièr a stan lunc il Nil, tal'aria ogni tant somèjn na scuadra, ma dopo un davòu l'altri svels svuàlin a fil; cussì duta la zent che lì a era, voltànt il cjaf, slungjàt a'a il pas, tant par magrèsa e volèj lizèra. E com'un che di trotà no gh'impuartàs, zì'l lasarès i compàjs, restànt in davòu a spetà che'l grant tirà flàt a si sfogàs, cussì ju'a lasàs ca pasàsin ducj' lòu Forèis, e davòu di me a lè vegnùt, dizìnt: "Di nòuf cuant si jodarìnu, o signòu?" "No saj cuant chi vivaràj," ghi'ai rispundùt; ma sens'altri no tornaràj sì tant prest ch'a la riva'i no saràj za cul volèj vegnùt;[508] e chel post indà chi vivèvi, dal rest, di dì in dì sempri pì a si spolpa e a fa na bruta fin al par dispost." "'Dès va," 'la dit, "che chel che pì 'la colpa, jò'i jòt pa la coda d'una bestia trat vièrs la val 'ndà che maj nisùn si scolpa. Sta bestia a pas sempri pì 'celeràt a va, e ghi da na tal sacagnàda da lasà chistu puòr diàu[509] dut masacràt. Sti ròdis[510] no'an tant pì di na voltàda," e alsàt 'la'i vuj al cjèl, "prin d'èsti clar' se che da me no pol pì èsi mostràda. Ma tu resta pur chì; che'l timp a lè cjar ta chistu post, sì che jò in pièrt masa cjaminànt cun te cussì pari a par." Com'che galopànt a voltis'l ven tal vièrt un cavalier, la prima linea saltànt, e 'vànt al va par fàsi l'onòu dal prin urt, sì da nu le zut, cun pas altritànt grant; e jò i'ai parat via a zì cun chej doj ca èrin zus il mont sì tant 'luminànt. E cuant che'n davòu ni vev'lasàt besòj, tant ch'a stent a jòdilu'i rivàvin, com'ch'a stent i seguìvi dal so dìzi'l troj, vèrdis e plènis li ramàsis 'parèvin di n'altri milusàr, e no tant lontàn, pars'che i me vuj propit 'dès lu jodèvin. Sot vi'èra zent ch'alsàva l'un'e l'altra man, e a sigàvin no saj se vièrs li frascjs, com'frutùs cuant che alc a bràmin invan, ca prejn, e il preàt nuja 'nol dis, ma par fa vignì la voja pì granda al ten alt se ca bràmin e vuàrdin fìs. Dopo, scjasànt li spàlis[511], via 'è zuda; e nu visìn dal grant arbul 'sin vignùs, ch'al tant lagrimà e preà'l scoltà nol da. "No stèit miga zìghi màsa visinùs: pì'n sù lè'un len za stat muardùt da Eva, e leàns tra chist'e chel'n dè pì di un pus." Tra li frascjs cualchidùn sì'l dizèva; par chel Virgilio e Stasio e jò, stres, pa la banda ghi sin zus ch'in su zèva. "Recuardàivi," al dizèva, "daj maladès ta li nulis formàs, che ben incjocàs cuntra Teseo'an lotat, cuj dopli pès;[512] e daj ebrèos al bèvi tant partàs che Gideòn no ju'a volùs coma compàjs cuant che vièrs Madiàn lè zut jù fin a bas." Dongja di un daj orlis cuj me compàjs mi soj tegnùt, sintìnt colpis di gola seguìdis da puòrs disgrasiàs di guadàjs.[513] Vìnsi dop'slungjàt ta sta strada e besòla, mil pas e pì ni'a partàt pì avànt, ognùn contemplànt, sensa fa peràula. "Vualtris tre, a se'i pensàjzu cussì tant?" a colp na vòus'a dit, ch'jò mi soj scjasàt com vigelàn cuant ca si sta spaventànt. Par jòdi cuj ch'l'èra stat, il cjaf i'ai alsàt; e maj pì vèri si'a jodùt ta na fornàs, ne metal, che pì luzìnt e ros'l fòsi stat, com'un ch'jodùt i'ai cal dizèva: "Sa vi plàs zì pì'n sù, u chì a si fa la svòlta; par chì al va chel cal vòu zì vièrs la pas." L'aspièt so la vista mi veva cjolta; ch'jò'n davòu mi soj voltàt ai me mestris com'un cal va secont di chel cal scolta. E coma, anuncjànt li primi lucis, l'ariùta di maj a si mòuf, dolsùta, dut' plena di profùn di flòus e d'èrbis; cussì mi'a parùt ca mi tocjàs n'ariùta ta la front, e sintùt i'ai fin la pluma[514] ca'mplenìva d'odòu d'ambrosia l'ariùta. E na vòus'a dit: "Beàt chel che flama di grasia a 'lumina, che l'amòu dal gust trop desidèj tal pet no lu consuma, ma al sint voja dom cuant che'l gust lè just. Purgatòri Cjant Vincjasincuèsin L'or'èra sens'intrìc par zì su pal scjalòn; che'l soreli'l veva'l sìrcul meridiàn lasàt at Toru e la nòt al Scorpiòn:[515] 'Lòr, com'ca fan chej ch'a pindulà no stan, ma'van via drès, sedi se ca sedi, se bisùgna di un pìsul sburt a'an, entràs cussì 'sin ta'un post stret amòndi un davòu l'altri, zint sù pa la scjala ca ni separàva, streta da jòdi. E com'il cicognùt cal'alsa l'àla par vòja di svualà, ma a nol tenta di bandonà'l nìt, e jù a la cala, sì i'èri jò, cun voja basa e alta di fa domàndis, rivànt parfìn al àt cal fa chel che al dizi a si sùsta.[516] Encja se'l zì l'èra svelt, no la lasàt di dìzi'l bon pari me, ma dit 'la: "Dùncja, scàta l'arco dal dìzi, chi ti'as ben tiràt." Alòr par sigùr i'ai vierzùt la bocja e tacàt i'ai: "Com'si pòsia dimagrì là 'ndulà che nudrìsi a no tocja?" [517] "Si ti'as in mins coma che Maleagri si'a cunsumàt al brusàsi d'un stecùt, no ti sarès," 'la dit, "stu pensèj sì magri;[518] e si ti pènsis che, al vustri sguisùt a sguìsa pur tal spièli la vustr'imàgin, se che dur a par a dovènta fasilùt. Ma par ch'i to pensèjs a si cujètin, èco chì Stasiu; e jò lu clami e prèj che luj'l vuarìsi li plàjs ca ti dòlin. "Se jò l'eterna vista ghi liberèj," 'la rispundùt Stasiu, "che davànt di te ti mi discòlpis di fa il to volèj." Dop'la tacàt: "Se ch'adès ti sins da me, fiòl, ben la to mins a vuarda e risèif, clar ti farà se ch'adès mistèri ti'è. Il sanc pì perfèt nisùna maj lu bèif da li vènis plènis di sèit, ma'l resta com'bon mangjà cjolt da tàula, par nuja grèif, cal cjoj dal còu e a ogni part'l parta dal cuarp il ben ca la forma, com'chel che par fa chè al scor t'ogni venùta.[519] Digerìt di nòuf, jù'l va 'ndà che pì bièl lè 'l tazi che'l dìzi, e di lì sclapisànt tal sanc d'altri 'l va ta naturàl vasèl.[520] Lì'nsièmit si van ducj'doj coletànt, l'un dispòst a patì e l'altri a fà[521] par via dal còu stes da'ndà cal ven 'vànt; e, lì rivàt, al taca a operà, prin indurìnt, e vita dopo dant al va a se che dal so stes èsi'l va'a formà. Fata anima, la virtùt atìva com'che di na planta, ma'n alc diferènt', che chist'è'n motu e chè za'è a riva, e tant dopo'a fa che za si mòuf e'a sint com'il func marìn; e da lì a va il so grant podèj in organs convertìnt.[522] ‘Dès si slargja, fiòl, e'dès a slungjàsi a va la virtùt ca ven dal còu dal generànt, e forma a dut'li pars dal cuàrp ghi da.[523] Ma com'che d'animàl in èsi parlànt al cambi 'ncjamò no t'jòs: chist'è na cuestiòn su la cual pì sàvius di te sbaliàt 'an tant, fin a zì a pensà ca no'èra union fra l'anima e'l pusìbul intelèt, chè'ndà cal steva no s'jodèva benòn. A la veritàt ca ven, vièrs il to pèt; ti'as di savèj, duncja, ch'apèna che tal fat[524] l'articulà dal sarvièl a lè perfèt, vièrs luj si volta'l prin motòu cun afièt par sta gran art da la natura e'i sofla dentri un nòuf spirit, di virtùt complèt, che se che d'atìf'l cjàta chì, ghi cola tal so èsi, formant n'anima sola ca vif e sint e riflèt da besòla.[525] E se strana ti par la me peraula, vuarda com'che'l calòu dal sol si fa vin cuant ca s'unìs al suc che da la vit'l cola. Cuant che Lachèsis a'a usàt dut il so lin, da la cjar si libera e di so virtùt cun ic a parta l'umàn e il divìn:[526] ogn'altri potensiàl[527] al resta dut mut; memoria, 'nteligènsa e volontàt tant pì atìvis a dovèntin in dut. Besòla a cola, sensa vèisi fermàt, da maravèa, vièrs una da li rivis: la so via chì par prin ghi ven mostràt. Apèna rivàda lì ta che bandis, la fuàrsa'nformatìva si sparnìs atòr com'ca fèva cu li pars dal cuarp vìvis: e com'l'aria cuant ca ghi ven ploja'ntòr, e'un raj dal sorèli'n se a si riflèt, di tancju colòus a s'implenìs alòr; cussì l'ariùta visìn chì a si met in che forma che'ic a generèa cun so virtùt l'alma che chì veva jet;[528] e com'la flamùta, ca ghi somèa, che par dut ghi va davòu al so fogùt, cussì'l spirt il so nòuf cuarp al seguitèa. Sicom'com'l so spirt stu cuarp al par'n dut, ombra lè clamàt; e stu spirt al mòuf pur ogni sensasiòn, e'l jòdi prin di dut. I parlàn e'i ridìn par chist, di sigùr; e par chist i vin làgrimis e suspìrs che vignìnt sù ti pol vej sintùt tu pur. Com'che'i desidèris ni lèjn taj so delìrs, e'i altri efiès pur, l'ombra si va formant; la razòn è chista che tu ti amìr's." A la prin voltàda i zèvin rivànt a chistu punt, tegnìnsi a man destra, ben atèns aj riscjus chi zèvin schivànt. Chistu rivòn fòuc in fòu al balèstra e la curnìs a sofla tant flat in sù che fuart al rimànda'l fòuc a sinistra; par nu'era mièj pal lat pì'n fòu zì'n sù, un davòu l'altri, e jò'i temèvi'l fòuc chì, e lì pòur'i vevi di cola jù. Al dizèva'l me duca: "Par chistu lòuc ai vuj a'è mièj tègnighi ben stret il fren, che par fa'un sbàliu a bastarès tant puc." ‘Summae Deus clementiae' propit tal sen dal gran àrdi sintùt i'ai ca stèvin cjantànt, e di voltàmi di voja i'èri plen; spirs si movèvin ta chistu post flamànt; che jò'i vuardàvi lòu tant com'i me pàs, spartìnt'l jòdi a chiscj' e'a chej, zint avànt. Subit prin che chel cjantà al terminàs, alt a sigàvin: ‘Virum non cognosc';[529] e a cjantà di nòuf a tacàvin, bàs. Finìt chist, di nòuf a sigàvin: "Tal bosc a èra Diana, e Elìs a'a cjasàt che di Venere a veva sintùt il tos'c." [530] E di nòuf cjantà; e dop'vèjlu fermàt, via cun fèm'nis e òmis ch'èrin stas cascj' com'che virtùt e matrimoni a'an detàt. Stu fa'i crot ca ghi basti ta scju poscj' par dut il timp che il fòuc a ju brusa: e cussì chista cura e chiscju pascj' a vuarì la so plaja ghi saràn causa.[531] Purgatòri Cjant Vincjasejèsin I'èrin tal òrli alòr, un dopo l'altri, ch'avànt i zèvin, e spes il bon mestri mi dizèva: "Jòt: chì no si pol còri." Mi batèva'l sorèli tal flanc destri, che belzà i so rajs dut il ocidènt a sblancjàvin sù, dut l'aspièt celèstri; e jò'i fevi, cu l'ombra me, pì ruvìnt someà la flama; e'a stu pìsul sen jodùt i'ai tanti ombris mètighi mint. Par sta razòn a si'an metùt, jò'i crot ben, a cjacarà di me, scuminsiànt cussì a dìzi: "Stu chì di èsi spirt no la sen." Un pus a'an dop'provàt a slungjàsi vièrs di me, sempri cun amòndi riguàrt di sta lì'ndà ca podèvin scuetàsi.[532] "O tu chi ti vas, no par èsi pì tart, ma forsi par rispièt, davòu daj altris, rispùnt a mi, che'n sèit e in fòuc i àrt. E'i no vuèj che dom'a mi 'ti rispùndis; che ducj' chiscjus a'an encjamò pì sèit di chej da l'India o da li Etiòpis.[533] Dìzimi com'chi ti fas di te parèit al sorèli, coma s'encjamò cjapàt no ti fos da la muàrt, in ta la so rèit." Cussì un di lòu; e jò za manifestàt mi sarès, se jò'i no fos stat atènt a se ca susedèva, altra nuvitàt; parsè che tal bièl miès dal cjamìn ruvìnt jodùt i'ai altra zent vignì vièrs chista; e a bocja vièrta jò'i miràvi sta zent. D'ogni banda si visinàva svelta ogn'ombra; si busàvin, un'a una, sveltis, godìnt di sta pìsula fiesta: cussì li furmìs a fan, ogni una, cuant che mus'a musa'n fila si cjàtin par scuprì, chi sà, il fil da la furtuna. Cuant che l'una da l'altra a si làsin, prin'encjamò di vej fat un pas, 'lòra dutis a sigasà a colp si mètin: la zent nova: "Sodoma e Gomora"; e che altra: "Pasife'n vacja 'èntra sì che lì'l scjaldìn dal toru ghi sbora." [534] Dopo, com' grùs ch'ai Mons Rifs a van cuntra cuant ch'altris vièrs i savolòns a svuàlin, i'uns il cjalt, i'altris il gèl schivànt cun cura, Scju spirs in part a van, in part a vègnin; e, com'prin, lagrimànt a cjantà si mètin e di sigà'i so esèmplis puc 'spètin; e di nòuf si visìnin a me, com'prin chej stes ca mi vèvin pì'n davòu preàt, e ducjus prons di scoltà a someàvin. E jò'l so volej 'vint do voltis notàt, i'ai tacàt: "O animis ben sigùris di dàj, prin o dopo, pas al vustri stat, no son restàdis crudis ne madùris di là li pars dal me cuàrp, ma chì ca son cul so sanc e cun dùtis li zuntùris. Par no restà vuàrp su'i vaj par stu rivòn: na siòra'è lasù ca mi da grasia di pasà, mortal, ogni vustri ziròn.[535] Ma se la vustra granda vòja sàsia a sta par fàsi, sì che'l cjèl vi òspiti, che d'amòu lè plen e tant grant si spàsia, dizèimi, che su'i me scris i vi noti, cuj chi sèis e cuj ca'è che marmàja che davòu dal vustri pardavòu i noti?" Pì marveàt a nol resta par nuja il cjargnèl, mentri cal vuàrda sidinùt, cuant che, rustic, fòu al va da la Cjàrnia, che st'òmbris si'an mostràt cuant ca l'an jodùt; m'apèn'che la maravèa si vev'calmàt, che puc a dura taj còus grancj', dopodùt,[536] "Beàt tu che di scju nustri poscj'" tacàt a la chel che prin mi si'èra fat visìn, "par mièj murì ti vus vej un prin contàt! Li ànimis che cun nu a vègnin ufindùt 'an di se che Sèzar, trionfànt, regina si sintèva ca lu clamàvin:[537] Par chel da nu a van ‘Sodoma" sigànt, e besòj si crìdin, com'che sintùt ti'as, e cul vergognàsi l'àrdi a van judànt.[538] Nu'i vin pecjàt da ermafrodìtas; ma par no vej l'umana lès oservàt, e davòu daj apetìs bestiàj butàs, par vergogna nustra in nu'a ven notàt, cuant chi si lasàn, il nòn da la tròja[539] che'mbestialìt si'a cuant ca si'a'nvacjàt. Di sè ch'in nu 'è brut ti sas na scàja: s'adès a nòn cuj chi sin ti vus savèj, di contà no'è timp, e jò'i saj puc e nùja. Di savèj di me èco'l to desidèj: Guido Guinizèl[540] i soj; e za purgàt par vej ben di pentìmi vut il volèj:" Com'cuant cal steva Licurgo doloràt, a corèvin i so fiòj vièrs la mari, cussì i'ai fat jò, ma'i no'èri tant slancjàt,[541] cuant che sintùt i'ai nominàsi'l pari me[542] e daj altris tant mièj di me che scrit a'an rìmis d'amòu che dolsis 'fèvin cori; e, mut, sintìnt nùja e nùja vint dit, tegnìnt luj di vùli un bel toc i soj zut, stant atènt di no vignì dal fòuc culpìt. Dop'che di vuardàlu i'èri pasùt, mi soj ufrìt di sta ai so servìsis cun'un fa ch'ognùn al varès ben crodùt. E luj a mi: "Il sen che tu ti làsis in me, da chel chi sint, clar a lè sì tant che nencja Letè pì nol cjòl ne scurìs. Ma sa'è pur vèr se chi ti'as dit pì avànt, dìzmi par cuala razòn chi ti mostris, tal dizi e vuardà, afièt par me, e tant." E jò a luj: "Li vustris rìmis dolsis, che, par cuant cal durarà l'usu di vuèj, a daràn sempri tant gust a lèsilis." "O fradi, "a la dit, "mostràti i vuèj," e al spirit davànt il dèit 'la puntàt, "chel che daj fàbris dal parlà di vuèj l'èra'l mièj.[543] In rìmis d'amòu e romànsos superàt a la'i altris, e lasa dìzghi ai stùpis[544] che chel di Lemosìn l'èra pì 'vansàt. No'al vèr ma'al sinti dizi 'son dut orèlis, e cussì a fèrmin la so opiniòn prin d'jòdi d'art o razòn li règulis. Sì'an tàncjus na volta fat di Guitòn, da vòus a vòus pasànt dom'a luj'l merit, fin ch'altris cun art'an scrit, e pì benòn.[545] Se'l privilègjo ti'è 'dès stat conferìt e permetùt di zì lasù tal clàustri 'ndà ch'abàt di ducjus lè Crist par dirìt, par me dis pur u lì un paternostri o tant almàncu ca basti ta stu mont, 'ndà che'l zì'a pecjà no lè pì nustri." Dopo, forsi par fàighi post a'un secònt che visìn ghi'èra, sparìt lè tal fòuc, com'che ta l'àga'l fa un pes, zint a font. A chel mostràt visinàt mi soj un puc[546], dizìnghi ch'al so nòn, com'a chel d'un re, preparànt i stevi un gran bièl lòuc. E alòr a dizi a si'a metùt, su che tre: "Tan m'abellis vostre corte deman, qu'ieu no me puesc ni voill a vos cobrire. Ieu sui Arnaut, que plor e vau cantan; Consiros vei la passada folor, E vej jausen lo joi qu'esper, denan. Ara vos prec, per aquella valor Que vos guida al som de l'escalina, Sovenha vos a temps de ma dolor!" [547] Infìn platàt si'a ta la flama visìna. Purgatòri Cjant Vincjasietèsin Cussì coma cuant che i prins rajs al vibra là 'ndà che'l so fatòu'l sanc'l veva spandùt, colànt jù l'Èbro sot da l'altra Libra, e'l Gange, par di là, dal misdì cjalt tegnùt, sì'l steva'l sorèli; e'l dì duncja'l zèva, cuant che, content, l'ànzul di Diu ni'a parùt.[548] Fòu da la flama l'èra, 'nta la riva e ‘Beati mundo corde!'[549] al cjantàva cun vòus ch'era, pì da la nustra, viva. E dop' "Animis santis, pì no si va se prin dentri ta stu fòuc i no sèj sus e scoltàt i vèjs'l cjant che d'aldilà 'l riva," sì mi'a dit cuant che visìns si'èrin metùs; 'lòr jò'i soj doventàt, cuant chi l'ai sintùt, com'chej che'n fosa a vègnin deponùs.[550] Cun mans unìdis in davànt i soj zut, il fòuc vuardànt e imaginànt tant fuàrt cuàrps umàns ch'àrdi i vevi za jodùt.[551] Vièrs me li me scortis'an voltàt il sguàrt; "Fiòl me,"Virgilio a stu punt a mi'a dit, "u chì cjatà si pol turmìnt, no muàrt!" "Recuàrda ben, recuàrda ben," 'la pur dit, "se fin sul Geriòn san e salf ti'ai guidàt, pì dongja di Diu àtu adès di sta vilìt? Cròd'mi che se tal còu ti vegnès lasàt di sta flama par mil àis e encja pì, nencja un cjavièl no vegnarès brusàt. E si ti cros che jò'n ingàn ti meti, ten ta la to man l'òrli dal to vistìt e visìn di ic va pur a mètiti. A'è ora di smetila di èsi'mpaurìt: zìriti par chì; ven dentri e sta sigur!" Ma jò, pauròus, i stevi par li, stechìt. Cuant ch'jodùt a la chi stevi fer e dur, un puc turbàt mi'a dit: "Fiòl me, adès jòt: tra te e Beatrìs a lè chistu mur." Com'ch'al nòn di Tisbe[552] Piram 'la di bot, murìnt, i vuj vierzùt, e di nòuf jodùt, 'lòr che rosàstri'l moràr si'a fat, com'ca s'jòt; cussì, doventàt lì a colp pì molùt, al bon duca mi soj voltàt, chel nòn sintìnt che'n mins di sbuzigà no la maj smetùt. Scjasàt il cjaf 'la 'lòr luj, e dit: "Ma sint! restànu propit chì?"; e'a colp suridùt a la com'un frutùt ch'un frut'l sta godìnt. E tal fòuc davànt di me si'a 'lòr metùt, preant Stasio di tègnisi sùbit davòu, che prin ni veva par un toc dividùt.[553] Apèn'entràt mi sarès butàt di còu in ta'un vèri bulìnt par rinfrescjàmi, cussì intèns l'èra di stu fòuc il brusòu. 'Lòr il me bon pari, par cunfuàrt dami, di ic, di Beatrìs, al discorèva, dizìnt: "I so vuj za'i jòt, mi par a mi." Guidàs i'èrin da na vòus ca cjantàva di là; e di sìntila fazìnt il mièj, fòu sin rivàs indà ca si montava.[554] ‘Venite, benedicti Patris mei,' sintùt si'a dentri di na lus che lì 'era fuàrta sì che vinsùt veva'l me volèj. "Jù'l va'l sol," la dit, "e a ven la sera: paràit via, ma studiàit il vustri pas, fin che'l tramònt vi anerìs la cjera." Su dres i zèvin paj pas'n rocja par la che l'ombra me i rajs 'cjolèva davànt di me dal sol ca l'era za 'bas. Ognùn di nu pus scjalìns montàt'l veva cuant che'l distudàsi da la me ombra dit ni'a che'l soreli pojàt'l steva.[555] E prin ch'in ogni banda da la cjera l'orizònt si ves fat dut di'un aspièt, e la nòt nera 'fos par dut là ch'era, ognùn di nu d'un scjalìn'l veva fat jèt; pars'chè la natura dal post infiacàt ni vev'la fuarsa di zì'n sù e'l dilèt. Com'che rumiànt 'stèvin cun trancuilitàt li cjavris, ch'èrin di murbìn sì plènis la su'n pica prin di vèjsi pasudàt, pal grant cjalt, ta l'ombrena sidìnis, sot vuli dal pastòu sul bastòn pojàt che èncja ghi zova par custodìlis; E com'l mandriàn che fòu'l sta spes sveàt cu li so piòris la nòt trancuìl pasànt sigùr che'l lupo visìn no si varès fat; cussì i stèvin nualtris tre riposànt, jò coma cjavra e lòu coma pastòu, tra sti parèis che vièrs l'alt si alsàvin tant. Da lì, asàj puc s'jodèva dal di fòu; ma'l bastàva chel puc par che li stèlis 'jodèsin pì grandis e claris la di fòu. Sì rumiànt e mirànt che robis bièlis, cucàt mi'a'l sùn, il sùn che spes, com'ch'intìnt, prin ca càpitin, za'l cognos li nòvis. In ta l'ora, i crot, cuant che dal Oriènt il prin raj'l ven ta stu mont da Citèrea,[556] che dal fòuc d'amòu a par sempri ardìnt, zòvina e bièla tal sun mi parè'a na femina d'jòdi ta'un prat bièl e grant che flòus sù'a cjolèva e cjantànt dizè'a: "Di savèj ti'as, se'l me nòn ti vas domandànt, ch'jò'i soj Lia[557], e atòr i staj movìnt li manùtis che'l cjaf mi stan coronànt. Par pàri bon mi staj metìnt st'ornamìnt; me sòu Rachel, però, maj no bandòna il so spièli, ma lì dut'l dì si atìnt.[558] Di mirà i so bièj vuj ic 'è sempri buna, com'chi soj jò d'ornàmi cu li mans; contèntis 'sin, cul jòdi e'l fa, ognùna." Chej splendòus ch'al prin dì si fan sì 'bondàns, che'i pelegrìns tant contèns da jòdi a son, cuant che, tornànt, a si cjàtin puc lontàns, il scur scjampà a fan[559] da ogni cjantòn, e'l me sùn pur, e par chel mi soj levàt, e'i me grancj'mestris prin di me, par dabòn. "Chel milùs dols che par tanti braghis sercjàt sempri al ven da la cura daj mortàj, vuèj'l varà i to desidèis sodisfàt." Nisùn a no'a maj risevùt mièj regàj di chel che da Virgilio i vevi sintùt, che tant plasèj mi'an fat, pì che maj. Na sì granda voja mi veva vegnùt di cjatàmi la sù che cun ogni pas di cjapà svuàl mi parèva, com'usielùt. Dopo vèjsi sù pa la scjala butàs e rivàs chi èrin tal ultin scjalìn, Virgilio, cuj so vuj ta'i me vuj fisàs, 'la dit: "Fiòl me, li flàmis che sempri a brùzin e l'altris[560] jodùt ti'as, e dès ta che part ti sos 'ndà che li me facoltàs si fermin. Fin chì ti'ai partàt cun inzèn e cun art; 'dès seguìs il to plasèj: luj ti condùs.[561] Fòu ti sos dal zì rìpid, stret e stuart. Jòt il sorèli che'n front a ti fa lus; jòt st'erba frèscja, i flòus e i àrbuj che la cjera di besòla a prodùs. Fin che, content, a no rìvin i bièj vuj[562] che, lagrimànt, a te vignì a mi'an fat, chì tenti sintàt o va pur fra di chej.[563] Ne vous me ne motu pì ti sarà dat: adès san, dret e lìbar lè'l to volèj: e just no sarès cjòighi sta libertàt: par chel te su te i coròni e'i mitrièj.[564] Purgatòri Cjant Vincjotèsin Desideròus di esplorà dentri e fòu la foresta divina, densa'e viva, che dal nòuf dì a bonàva'l splendòu, sensa pì spetà i'ai lasàt la riva, a travièrs i pras, plan plan cjaminànt su cjera che di profùn dut implenìva. Un'ariùta tant dolsa che maj mutànt a si zeva i sintèvi ta la front che, delicàda, mi zeva rinfrescjànt; li frascjis a tremulàvin ta dut stu mont e si pleàvin pal vint ta che banda 'ndà che la prin'ombrena'l tira'l bon mont;[565] ma la so plèa no era tant granda che'i usielùs ca èrin ta li puntis dal cjantà a si tiràvin in banda; ma li primi òris dutis contèntis, a risevèvin dentri li fuèis, cjantànt, ca compagnàvin ben li so rimis, coma da li braghis si pol zì scoltànt ta la pinèta da la spiàgja di Clas[566] il siròc ch'Eulo stes al trasforma'n cjànt. Za mi vèvin, plan plan, partàt i me pas sì tant dentri tal bosc antìc che fadìja i fèvi a jòdi pa'ndà ch'èrin entràs; ma èco ch'a colp fermàt mi'a na ròja, ch'a man sanca, cu li so ondulùtis, l'erbùta ta la riva'a pleàva via. Duti l'àghis ca son di cà pì nètis a somèa ch'impuritàs a vèdin, no com'stu rìvul da l'àghis pùris, ch'a scòri clàris via a paràvin pur chì che sempri er'ombrèna, che maj raj di sol e luna pasà a lasàvin. Cuj piè fers ma cuj vuj ca zèvin ormaj aldilà da la rojùta par gustà la bielèsa variàda di stu fresc maj;[567] e là i'ai jodùt, com'che capità a pol, che a colp a ni fedi stravià alc di stran che d'altri ni ten da pensà, na femina besolùta che via zèva cjantànt e sielzìnt flòu dopo flòu ca coloràvin duta la so via. "Ah, bièla zòvina, ch'ai rajs da l'amòu ti ti scjàldis, secònt da li aparènsis, che sempri ni còntin com'ca si sint'l còu, pòstu tiràti pì visìn di st'àghis, a ic ghi'ai dit, "u chì, ta sta riva, sì chi pòsi scoltà se chi ti cjàntis?" In mins ti mi partis d'indà ca zeva Proserpina che volta ca'a pierdùt la mari ic, e chè la primavera." [568] Com'che cuj piè'n cjera stres a fa'un zirùt su se stèsa na femina ca bala, e'un piè prin da l'altri apèn'a ten metùt, sì si'a voltàt, e'i florùs ca veva là a mi ufrìva, chej ros e chej zaj pur, com'frutùta che par pudòu i vuj 'cala; il me preà content a'a fat di sigùr sì visìn vignìnt che la so bièla vòus ben i sintèvi, com'pur il so sens pùr. Apèna rivàda tal òrli erbòus che bagnàt l'era da l'àghis dal bièl flun, su me a'a alsàt i vuj, regàl presiòus: maj tal splendòu lè stat jodùt da nisùn fòu vignì daj vuj di Venere, ch'Amòu[569] culpìda'l veva, fòu d'ogni so costùn.[570] La jodèvi par di là ridi di còu cun pì bièj flòus coloràs ta li so mans, chè sens' simìnsa'l cres ta stu alt post ogni flòu. Dom'tre pas a ni tegnèv'l flun lontàns; ma l'Elespònt, 'ndà che Serse lè pasàt, che pur vuèj'l frena li vanitàs daj umàns,[571] da Leandro a no lè stat tant odiàt pal so sfrenàt nodà fra Sert e Abìt[572] che chist[573] da me par no vèjsi alòr spalancàt. "Nòufs i sejs, e forsi pars'che jò'i rit," i'ai tacàt, "in ta chistu post elèt pa la natura umana coma nit; maravèa'i vèjs ma no sensa suspièt; ma'l salm Delectasti[574] lustri al pol fa par ben sclarìvi'l nul dal vustri intelèt. E tu, davànt, che me i ti'as sintùt preà, dìs s'altri ti vus savèj; che risposta i dedi, sa ocòr, al to domandà." "L'àga," i'ai dit, "e'l sun da la foresta a mi fan dubità ca sedi vera se che puc timp fa a mi'era stat dita." [575] "La razòn ti contaràj alòra," a'a dit, "di se che maraveànt ti stas e di sclarìti dut mi daràj cura. Il pì grant ben, che dom'chel a chel[576] ghi plàs, l'omp a la fat bon pal ben, e chistu lòuc a ghi'a dat par cal pòdi sta sempri in pas. Par colpa so chì lè stat amòndi puc; par colpa so in planzi e in afàn a la cambiàt'l ridi onest e'l bièl zòuc. Pars'che'l turbamìnt che sot di se a fan i muvimìns da l'àghis e da la cjera, che sa pòdin davòu dal calòu a van, al omp a no ghi fès nisùna guera, chistu mont vièrs il cjèl si'a fat tant avànt che lìbar lè da'ndulà ca si sièra.[577] Adès parsè che atorotòr dut cuant il vintulìn a si mòuf cul prin motu se'nteròt nol ven menatri cal sta zirànt, Chì'n alt, 'ndà che dut espòst a'è a chistu vint pùr, il so motu stes'l fa svintulà e sunà stu bosc, com'ch'jòdi ti pos tu; e l'àrbul svintulàt sì tant al pol fa, che cu la so virtùt l'aria 'l'implenìs, e che, zirànt, dut'ntòr'l so ben a da; e l'altra cjera[578], secònt i so mèris, sòs e dal'alt, a concepìs, donànt di divièrsis virtùs divièrsis plantis. Ocorarèsia maraveàsi tant se, chistu savìnt, a s'jòt cualchi planta ch'encja sens'simìnsa'l so vert a fa, dut cuant. Ti'as di savèj che la cjampagna santa 'ndà chi ti sos, d'ogni simìnsa'è plena, e'l frutàn ca'a'n se, la di là no si conta.[579] L'aga chi t'jòs a no ven da na vena rimplenìda da vapòu dal frèit convertìt, com'flun che nisulnasulànt'l mena; ma fòu a ven da na fontana, tant pulìt, e par volèj di Diu tant s'implenìs che fuàrt a buta ben da l'un e l'altri get. Fòu ven virtùt da una di sti bandis ca cjòj la memòria d'ogni pecjàt; l'altra a parta'n mins ròbis ben fatis. Par chì lè Letè; mentri cal ven clamàt Eunoè chel altri get; ma nol zova se chì e là prima a nol ven gustàt:[580] Tant pì alt d'ogn'altri gust stu gust[581] al va. E encja sa pol belza èsi sàsia la to sèit sensa dizi roba nova, ti daràj n'altri corolàri par grasia; se chi dìs no crot ca ti sedi mancu grat se'n pì dal prometùt adès si spàsia. Chej taj timps antics a'an poetàt l'etàt dal oru cun chel so grant bièl sta, forsi dal Parnàs di stu post si'an'nsumiàt. Chì l'umana radìs 'era 'nocènta; chì s'jòt sempri primavera e ogni frut; nètar lè chistu, che ognun[582] al conta." Alòra'n davòu i mi soj voltàt dut vièrs i me poès, che cul so surìdi a mostràvin di vej chistu ben sintùt; e lì di nòuf la bièla fiòla a jòdi.[583] Purgatòri Cjant Vincjanovèsin Cjantànt com'fruta che'l so amòu no plàta, via a'a paràt cu li so peràulis: ‘Beati quorum tecta sunt peccata!' E com'che nìnfis ca zèvin besòlis 'nta l'ombrènis salvàdis, desiderànt, chi sì chi nò, di godi dal sol i rajs, 'lòr cuntra curìnt si'a movùt, cjaminànt sù pa la riva; e jò ghi stevi a par, cun pìsuj pasùs visìn di ic restànt. I nustri pas no'èrin nèncj'un sentenàr cuant che li rivis tal stes timp si'an voltàt, sì chi zevi par là che prin si fa clar. 'Ncjamò un puc i vèvin cussì cjaminàt cuant che sta fiola vièrs me si'a ziràt, dizìnt: "Fradi, vuarda e ten ben scoltàt." E un lustri dut'un colp a la 'luminàt par cà e par là la granda foresta, tant ch'jò'i vevi subit al lampà pensàt. Ma'l lampà, com'cal ven al va a la svelta; chel'nvènsi, durànt, pì e pì'l splendèva, ch'jò tal pensèj mi'ai dit: "Se ca'a chista?" E na bièla melodìa si sintèva ta l'aria luminòsa, e in ta chel momènt sintùt i'ai di nòuf disprès par Eva. Che là 'ndà ch'ubidìvin cjera e cjèl, dom'la femina, 'pena'pen formàda, no'a podùt sufrì di restà sot un vel;[584] sot dal cual, se devota 'fos restàda, i varès sti robis cussì tant bièlis tant prin godùt e in ogni zornàda. Intànt che jò chisti prin belèsis dal eterno plasèj i stevi godìnt, e bramòus di provà altri delìsis, davànt di nu, propit com'un fòuc ardìnt, 'nrosàd'era l'aria sot li fràscis verdìs; e'l cjant dal sun dols i zèvin za sintìnt.[585] Se la fan, O Verginis sacrosantis,[586] o'l frèit o li vèjs[587] i vevi maj patìt par vualtris, i vorès tant ch'adès m'judàdis. In me al vorès l'Elicòn[588] zì, e subit, e ca m'jùdi Urania pur cul so coru[589] robis duris da pensà e mèti'n scrit. Un puc pì avànt, sièt àrbuj di oru tal someà a falsàvin il lunc trat che tra nu l'era e sti robi d'oru; ma cuant ch'asàj visìn di lòu mi soj fat, che l'ogjèt comùn[590], che'l sens al ingàna, nol pierdèva, par distànsa, nisùn so àt,[591] la virtùt ch'a la razòn discòrs ghi mena,[592] ca'èrin cjandelièrs a'a subit capìt, com'che tal cjantà a'a sintùt ‘osàna.' Flamànt'n alt l'era stu afàr, ben definìt, 'mòndi pì clar che la luna tal serèn da la miezanòt, plena, tal cjèl sclarìt. Voltàt mi soj, d'amirasiòn esìnt plen, al me bon Virgilio, ca mi'a rispundùt cun vuj che di mar'vèa 'vèvin pur sen. Vièrs sti gran ròbis lè 'lòr il me vuli zut che vièrs nu plan plan a si visinàvin, che pì fuàrt na sposùta si varès movùt. Cridàt mi'a la fiòla[593]: "Parsè ca àrdin i to vuj cussì tant vuardànt sti lùcis, e d'jòdi se ca ven davòu a làsin?" Zent i'ai alòr jodùt, com'a lòu guidis, vignìmi dongja dut di blanc vistìdis, un blanc sì vif che di ca[594] maj ti jòdis. A man sanca a splendèvin li àghis[595] ca mi rifletèvin e la me costa, s'jò la vuardàvi, com'ca fan i spièlis Cuant ch'i'èri rivàt ta na punta justa che doma'l flun a mi tegnèva distant, par mièj jòdi ai me pas ghi'ai dat sosta, e jodùt i'ai flamùtis parà'n davànt, che'n davòu lasàvin strìchis coloràdis, cha pinèj tiràs ghi someàvin[596] tant; sì che lì'n sù a restàvin distìntis sièt listis[597], che chej colòus a vèvin che l'arc a fan dal sol e di Delia i sèrclis.[598] In davòu, sti strichis a si slungjàvin pì dal me jòdi [599]; e ches ta li bandis no pì di dèis pas a li separàvin. Sot un cussì bièl cjèl coma ch'jò i dis, a doj a doj vincjacuatri vecjòs coronàs a vegnèvin di fleur di lis.[600] Ducjus 'cjantàvin: "Benedèta[601] ti sos tu ta li fìjs di Adàm, e benedètis ca sèdin par sempri li belèsis tos!" Dop'che i flòus e altri bièli erbùtis dirimpèt di me ta che altra riva lìbaris 'èrin da che zens elètis, sì coma lus na lus'n cjèl a ten viva,[602] davòu di lòu 'son cuatri nemàj[603] rivàs c'una frascja ch'ognùn coronava. Ducjus a èrin cun sèis àlis dotàs; plènis di vuj li plùmis; e'i vuj d'Argus, se vìs a fosin, compàjs 'sarèsin stas. A contà ben, letòu, com'ch'ju'ai jodùs, no spint pì rimis; altri da dìzi i'ai, tant ch'adès di pì i no dìs di chiscjus. Ma les Ezechiel, cal descrìf ben asàj com'ch'jodùs ju'a da là che il freit al ven, partànt cun lòu vint, nul e fòuc, pì che maj; cussì, com'ch'jodùs ti'ju'as tal so dizèn, taj e cuàj a èrin chì, fòu che li plùmis che da Zuan[604] a vegnin, lasànt il so sen. In tal miès di chiscju cuatri t'jodèvis un cjar, su do ròdis, dal aspièt trionfàl, ch'un grifòn[605] lu tiràva cu li so spàlis. Cun àlis àltis, l'un'e làltra tal e cual, tal miès l'era fra li tre e tre listis; pasànt, a chistis no ghi fèva dal mal. Tant'n alt 'zèvin da no podèj jòdilis; D'oru l'era fin tant ca l'era usièl, ma l'altri pars blàncis 'èrin, e ròsis.[606] Ne varès Roma podùt c'un cjar sì bièl fa content l'Africàn o'l vero Augùst, ma chel dal sol puc l'era visìn di chel; chel dal sol, che di svià Fetò 'la vut gust, e brusàt 'lè stat pal preà da la cjera cuant che Gjove lè stat misteriòus ma just.[607] Tre fèminis atòr da la roda destra a stevin balànt; l'una di colòu ros che dal fòuc puc diferènta a era; l'altr'era coma se'n cjar e vuès a fos duta cuanta d'un bel smeràlt fata; la tersa a parèva che nèjf frescja a fos;[608] prin la blancja seguì 'parèvin, e basta; ma dop 'la rosa; e cul cjant di chista l'altris 'balàvin, o a plan o a la svelta. Da la sinistra cuatri a fèvin fiesta, vistìdis di porpora, seguìnt il fa d'una di lòu: cun tre vuj tal cjaf, chista.[609] Davòu di dut'l grup ch'jodùt i vin u cà, èco chì doj vecjus cun dif'rens vistìs ma ducju doj onèscj' e sèrius tal so fa.[610] Un l'era da la banda, secònt indìsis, dal grant Ipocrate, che la natura fat a veva paj nemàj cun pì mèris;[611] l'altri'l mostràva la contraria cura cu'na spada cussì lustra e gusàda[612] ch'encja di ca dal flun mi feva pòura. Dop'jodùs'n daj cuatri d'ùmil partàda; e davòu di ducjus un vecju besòu al vegnèva, durmìnt, cun musa sveàda.[613] E scju sièt[614], ch'intòr a partàvin il stes colòu daj vincjacuatri vècjus[615], ma di gìlios nol veva'l cjaf'ncoronàt nisùn di lòu; ma di ròsis sì e di altri flòus ròs:[616] da'un puc pì lontàn un al varès zuràt che daj vuj'n su ognùn'n flàmis stat'l fos. E cuant che'l cjar mi'èra dirimpèt rivàt, sintùt a si'a un tòn, e che zens dègnis il so zì avànt a'an a colp ralentàt, e chì son restàdis cu li prin'insègnis. Purgatòrj Cjant Trentèsin Tal moment che il setentriòn dal prin cjèl,[617] che cognosùt maj no la'l nàsi ne'l tramònt, ne altri nul che da la colpa il vel, e che lì al tegnèva ogni un pront a fa'l so dovèj, com'cal fa'l pì bas[618] cun chel che par zì'n puàrt si ten tal timòn'n front, fer lè restàt, che'i vècjus u lì rivàs par prin tra'l grifon e'l setentriòn stes, al cjar voltàs si son coma par vèj pas; e un di lòu, com'che'l cjèl mandàt lu vès, ‘Veni, sponsa, de Libano,' la, cjantànt, sigàt tre voltis, e'i altris a'an fat il stes. Com'ch'i beàs a l'ùltin invìt avànt si faràn, e svèls, ognùn di so cavèrna, la cjar so, rivistìda, alelujànt; chì pur in ta la letiga divìna sent levàs si son, ad vocem tanti senis, ministros e mesagèrs di vit'etèrna. Ducj' dizèvin: "Benedictus qui venis!", flòus sparpajànt insìma e dut intòr, "Manibus, oh, date lilia plenis!" Tal scuminsià dal dì, jodùt 'vèvi alòr la banda orientàl duta rosàda, e'un bièl serèn al veva'l cjèl dut atòr; e la musa dal Sol'nasèva ombràda sì che, pal èsi temp'ràda daj vapòus, a lunc i podèvi tègn'la jodùda:[619] cussì dal dentri di una nula di flòus che da li mans angèlichis si alsàva e colàva dentri e fòu, plena di colòus, su'n vel candid e coronàt d'ulìva comparìt mi'a na fèmina sot vert mant vistìda d'un colòu di flama viva. E il me spirit, che belzà cussì tant timp pasàt l'era ch'a la so presènsa a l'era, cun maravèa e tremànt sens'che i me vuj'vèsin pì conosènsa, pal mòv'si di na so misteriosa virtùt, d'antìc amòu[620] sintùt i'ai la gran fuàrsa ta la vista scumbusulàda i'èri dut da l'alta virtùt che za mi vev' trafìt tant prin, cuant ch'encjamò i'èri frutùt,[621] Voltàt mi soj 'lòr a sinistra cul solit fa di un fiolùt cal cor vièrs la mama cuant che mal a si sint o ca lè impaurìt, par dìzghi a Virgilio, "Nencj'un drama[622] di sanc mi'è restàt ca nol stedi tremànt: chiscju a son i sens da la vecja flama". Ma Virgilio no l'era chì pì avànt; lasàt mi veva, Virgilio, dols pari; Virgilio, che pal me ben, ben ghi volèvi tant; ne dut chel pierdùt da l'antìca mari[623] zovàt'la'n musa a tègnimi sut, ma èco li làgrimis di nòuf cori. "Dante, parsè che Virgilio a lè zut, no planzi; di planzi no'è'ncjamò òra; che razòn di planzi no ti'as'ncjamò vut." Com'amiràliu che in popa e'n prora al ven a jòdi la zent cal ministra ta altri nafs, e di fa ben ju'ncòra, ta la banda dal cjar, che di sinistra, cuant ch'al sun dal me nòn mi soj voltàt, che par necesitàt chì si registra[624], jodùt i'ai la femina che cun cjaf velàt i vev'prin jodùt sot angelica fiesta, che ca dal flun vièrs me i vuj veva levàt. Se ben che'l vel cal colàva dal cjaf di chista, serclàt dut cun fuèjs di Minerva,[625] no la lasàva 'parì manifèsta, cun fa maestòus ic a si partàva, parànt via propit coma chel cal dis ma'l parlà pì seriu'l ten'n risèrva: "Sta atènt! Sta atènt chi'jò'i soj Beatrìs. Com'ti sotu degnàt di vignì ta stu mont? No savèv'tu che'i òmis son chì beàs?" Jù miè colàt il vul ta la clara font;[626] lì jodùt mi soj, e'l vul a colp ta l'erba miè zut pa la vergogna chi vev'in front. Cussì la mari al fì ghi par supèrba, com'che parùt mi'a a mi; pars'che l'amàr dal benvolèj propit tant a ni turba. Ic a'a tazùt; e'i ànzuj d'insìm' l'altàr ‘In te, Domine, speravi' a cjantàvin, ma cun ‘pedes meos' tazùt'an tal cjar. Sì com'nèjf taj trafs ch'encjamò a vìvin, ta la schena d'Italia si congela, che i vìns di Sclavònia[627] chì a soflàvin, e in se stesa a si pièrt dop'ca si disgèla basta che'l paìs ch'ombrena'l pièrt'l spìri, da someà fòuc cal font la cjandèla;[628] cussì sensa lagrimis e suspìrs i'èri prin dal cjantà di chej che sempri a cjàntin secònt li nòtis di chel eterno cori;[629] ma li so nòtis, dolsis com'ca èrin dal so dòu par me 'contàvin, com'se dit "Parsè, siòra, sigàighi tant?" a vèsin, il glas ca mi si'èra 'ntòr dal còu 'ndurìt, àga e spirit si'a fat e, cun dolòu di vùli e bocja, fòu dal pet lè sparìt. Ic, restànt encjamò ferma tal pajòu dal cjàr, a dut' li sostànsis pietòsis[630] li peraulis a ghi'a voltàt e'l so còu: "Sveàs i stèjs vualtris ta l'eterni lucis si chè ne nòt ne sun ne altra ora d'jòdi se che la jù'l fa l'omp v'impedìs; cul me rispùndi duncja'l varà pì cura d'intimidìmi chel la da li làgrimis che colpa e dolòu 'sèdin di na misùra. No'è dom'par op'ra da li rodis magnis ca'ndirìsin ogni simìnsa'l so fin, secònt che li stelis ghi son compàgnis,, ma pa li grasis dal benvolèj divìn che sì'als vapòus a'an che plòvi lu fan, che nu[631] i no podìn jòdi da visìn, chistu da zovenùt[632] no l'era lontàn par nùja, vint volùt, dal podèj vej fat robis sì bièlis che gran virtùt a'an. Ma'n alc tant pì brut e salvàdi'l ven cambiàt un cjamp mal semenàt e cultivàt cuant pì'n gamba'l sarès s'al fos ben usàt. Par cualchi timp a tègn'si sù l'ai judàt; fazìnghi jòdi i me vuj zovenùs, a me lu menàvi, vièrs'l just voltàt. Apèn ch'al entrà i scjalìns si son vierzùs da la me second'etàt, e vita i'ai mutàt, cjolt si'a luj da me, e'i vuj su'altri ju'a metùs. Cuant che da cjar in spirit i vevi cambiàt, e bielèsa e virtùt cresùda mi'era, ben coma prima no mi'a pì vuardàt, sielzìnt invènsi strada ca no'era vera, lasànt che bunis par imàginis falsis, che na promèsa maj no rìndin intèra. Zovàt a'an puc li me 'spirasiòns bunis, che taj suns ghi lasàvi o metèvi'n mins; sti pròvis 'erin dùtis da luj 'gnoràdis! Tant jù l'era colàt[633] che ducj' i argumìns su la so salùt tant mancu a'an judàt che la pierdùda zent mostràighi e'i so turmìns. A'è par chel che'l cjamp daj muàrs i'ai visitàt e a chel che ta stu post a la guidàt dut il me preà, planzìnt i ghi'ai partàt. L'alt destìn di Diu'l vegnarès violàt se'l Letè al pasàs e di sti àghis al gustàs sensa vej prin ben dimostràt chel pentimìnt ch'jòdi a fan li làgrimis. Purgatòri Cjant Trentunèsin "O tu chi ti sos di là di stu flun sant," 'ndresànt il so parlà vièrs me, spuntìt, ch'encja la lama'l veva 'ngusàt, e tant, di nòuf 'a tacàt, e a colp a seguìt: "Dìs, dìs: èse vera o no? a sta acùsa ti'as di da la to confesiòn in merit." La me virtùt a era sì tant cunfùsa, che movùt si'a la vòus, ma prin a'a smetùt che da vignì fòu a ves cjatàt sfèsa.[634] "Se pènsitu tu?" a'a dit dopo un minùt. "Rispundimi; che li bruti memòris l'àga no ti'a'ncjamò cjolt via dal dut." Pòur'e cunfusiòn, insièmit miscjàdis, di dìzi un sì sì pìsul a mi'an fat sustà , ca si podèv' capì dom'vuardànt i làvris. Com'ca si romp la balestra al scatà par masa tensiòn da la cuarda'e arc, e, debula, l'asta'l sen a va a urtà, sì 'soj jò scopiàt sot di stu pesànt car'c, sgorgolànt fòu lagrimis e grancj' suspìrs, 'mpedìnt a la vòus di sunà fuart'al larc. Alòr'ic a mi: "Pur savìnt i me desìrs, ca ti menàvin a volèj ben al ben, che oltri al volèj altri a si'è crumìrs, se cjadènis o fosàl cussì tant plen àtu cjatàt che, esìnt zut pì avànt, sieràt a ti'an il sperà di chistu ben? E se di bon o di bièl cussì tant ta la front daj altris a si aja mostràt da vèjti fat cun lòu cjaminà'n davànt?" Dopo di vej un suspìr amàr tiràt, a stent par rispùndi i'ai cjatàt la vòus che'i me làvris cun fadìja a'an format. Planzìnt i'ai dit: "Daj bens dal mont i'èri golòus; e lòu cun fals plasèj voltàt mi'an i pas cuant che lontanàda[635] i sèjs daj nustri còus." E ic: "Se tu ti tazès o s'ti negàs se chi ti confèsis, pur si savarès --da chel che dut'l sa--ognùn daj to malfàs! Ma 'lòr cuant che un al amèt da se stes di vej pecjàt, ca sù chi sin nualtris a'è com'ch'a smusà la lama'l gua si metès.[636] E dal moment che tu ti ti vergògnis daj to sbalius, e pars'che n'altra volta pì fuart i ti sos stat da li sirènis, pòja jù la razòn dal plànzi e scolta: ben ti sintaràs com'ch'in altra banda 'ndirisàti'a dovùt la me cjar muarta. Ne natura ne art ti'an maj avònda plasèj ufrìt com'li pars dal me cuarp, sì bièlis, ch'èrin presòn me, e'son 'dès 'ntà bùsa fonda. E sa ti'a mancjàt il pì grant daj plasèjs cu la me muàrt, cuala maj roba mortàl podèvia dop 'tiràti taj so desidèjs? Ben ti varès dovùt, cun chel prin colp dal mont da li robis falsis, levàti sù davòu di me, chi no èri pì tal e cual.[637] N'ocorèva lasà li to plumis in jù, e spetà par pì colps, o da ninùta o d'altri bens che puc ti podèvis gòdiu.[638] L'usielùt pìsul doj o tre an speta;[639] ma la davànt di chej usièj pì vècjus invàn si slargja la rèit o si saèta." Com'i fiòj, plens di vergogna e sidinùs, cuj vuj in cjera sbasàs, ma pur scoltànt, riconosìnt ducj' pentìs i so sbàlius, cussì i'eri jò; e ic'a dita: "Cuant che'l scoltà ti fa mal, alsa la barba, e pì dolòu'ncjamò ti sintaràs vuardànt. Cun tant mancu resistensa al sgoba il nostràl[640] vint un rori a sbati jù, o'l vint cal ven da la cjera di Jarba, ch'jò al so comànt il cjaf i'ai alsàt sù; e cuant che la me musa barba a'a clamàt, ben capìt i'ai cuant che cun me la veva sù.[641] E'l moment che la me musa si'a alsàt, ca vèvin smetùt li primi creatùris di spandi flòus il me vuli'l vev'oservàt; e li me lucis, 'ncjamò puc sigùris, jodùt vèvin Beatrìs che'l nemàl 'vuardàva, ch'un èsi besòu l'era'n do natùris.[642] Di là dal flun e sot se ca la velàva, pì bièla 'someàva d'un timp pasàt, e tant mièj da l'altris, cuant ch'era viva. L'urtìja dal pentimìnt tant mi vev 'becàt che di duti li robis che cjolt mi vèvin dal so amòu, par ic i vevi un òdiu mat. Tancju displasèjs il còu mi muardèvin che, scunfìt, colàt i soj; e chist lu sa chè che li cridàdis sos liberàt mi vèvin. E cuant che'l còu di fòu ridàt mi veva fuàrsa, la fiòla chi vevi'ncuntràt besòla di'n sù mi'a dit: "La me man nòsta lasà!" Trat mi veva tal flun fin ta la gola; lì mi trainàva e avànt a zeva su l'àga, lizèra com'na gondula. Visìn chi'èri da la beàta riva, ‘Asperges me' sintùt i'ai cun sun sì dolsùt, che tant'l recuardà che'l descrivi puc'l zova. I bras a'a la bièla zòvina vierzùt; sot'àga il cjaf mi'a tegnùt imbrasàt 'ndà che àga dal flun'nglutì i'ai dovùt.[643] Alòr fòu mi'a tiràt e mi'a ufrìt, bagnàt, lì tal miès dal bal da li cuatri bièlis; e dal bras d'ognùna[644] cujèrt i soj stat. "Nu'i sin nìnfis chì, e tal cjèl sin stelis:[645] prin che Beatrìs a vegnès jù tal mont l'òrdin 'vèvin vut di èsighi masàris.[646] Ai so vuj ti partarìn; ma a chel gjocònt lùzi ca lè dentri, i tos t'inganaràn che tre[647] la via, ca jòdin pì a profònt." Cuasi cjantànt a'an scuminsiàt; e a'an subit a menàmi tacàt davànt dal grifòn; vièrs nu voltàda, Beatrìs ghi'era a man; e lòu a'an dit: "Vuarda ben, vuarda benòn: davànt daj smeràldos metùt i ti vin da'ndà ch'Amòu za ti vev'fat sinti pasiòn." Mil desidèjs, che pì di flàmis 'scuetàvin, fis 'tegnèvin i mes ai so vuj luzìns che sempri sul grifòn fisàs a stèvin. Com'l sorèli tal spièli, no altrimìns, il grifòn taj so vuj[648] al zev'a spielàsi, mostrànt prin l'un, dop l'altri daj so destìns.[649] A no'èria, letòu, da maraveàsi a jòdi sta roba'n se restà la stesa e zì'n tal so ìdul a tramutàsi?[650] Plena di maravèa e contentèsa l'ànima me di chel mangjà gustàva che pì'l sodìsfa, pì resta la fan la stesa. Di se mostrànt'ntànt la pì alta prova, tal so fa, l'altri tre fàtis si son avànt, e ognùna al so cjant celèst a balàva. "Zìra, O Beatrìs, zìra'l to sguàrt sant," a cjantàvin, "a stu chi ca ti è fedèl e che par jòditi a la fat sì tant! La grasia ti preàn di cjòiti il vel da la to bocja, sì ch'jòdi'l pòsi ben se che platàt ti tens d'encjamò pì bièl." O splendòu di lus che di sù sempri a ven, cuj palidùt si àja fat sot l'ombrena dal Parnàs o bevùt'n so cisterna a plen sensa vej di fuschìa la mins plena tentànt di rìnditi com'chi ti'èris[651] la'ndulà ch'armonia'l cjèl ti dona cuant che tal clar da l'aria ti ti mostràvis? Purgatòri Cjant Trentaduèsin A èrin i me vuj sì atèns e fisàs in tal disbramàsi di dèis àjs di sèit,[652] che'i altri sens mi si'èrin ducjus sieràs. E lòu par chì e par là a vèvin parèit e puc interès; e cussì'l sant ridi a se ju traèva cu l'antìca rèit![653] Alòr'a mi'an costrèt la mus'a mòvi vièrs la me sinistra che tre zòvinis, che "Màsa fìs!" [654] i li sintèvi dìzi; ma la disposisiòn d'jòdi li robis cun vuj'pèna'dès dal sol imbarlumìs, no mi lasàva par nuja jòdilis. Ma dop'che'n stu puc di nòuf i'jodèvi lucis (jò'i dìs ‘stu puc' dom'par rispièt di chel tant ch'atràt mi veva cu li so pars splèndidis), jodùt i'ai a man destra fàsi avànt la gloriòsa procesiòn, ca tornàva cul sorèli e li sièt flàmis[655] davànt. Com'che sot i scudos par salvàsi a va na fila di soldàs, e a si zìra cul sen[656] e, davòu, dut'l rest dal regiment'l stes'l feva; cussì che milìsia dal celestial règn ch'avànt zèva, a ni'a duta trapasàt, prima che il cjar al ziràs il timòn. 'Lòr lè'l grup di zòvinis'n davòu tornàt, e'l grifòn'la movùt il cjar benedèt sensa ca ghi ves nisuna pluma colàt. La zòvina che tiràt mi vev'tal Lèt e jò e Stasio la roda i seguìvin ch'a fa la so orbita mancu a ghi met.[657] Stu alt bosc e vuèit cussì i pasegjàvin, colpa di che ch'al sarpìnt ghi vev'crodùt; e'i pas misuràs dal cjant algjèlic e'vèvin. A ghi varès forsi tre tìrus volùt di arco par rivà chì di'ndà ch'i'erin partìs, cuant che Beatrìs jù si'a metùt. ‘Adàm' i'ai ducj' sintùs ca mormoràvin dop ch'atorotòr d'un arbul dut svistìt[658] di fuèis e d'altri frascjis metùs si'erin. Stu àrbul che di bràghis'l ven pì'mplenìt pì alt cal va, tant alt lè e tant miràt taj boscs da l'India ch'ognùn'l resta stupìt. "Beàt tu, grifòn, chi no ti sos tentàt di becotà ta stu lèn sì dols al gust, che dom'mal di pansa'l fa dop'vèjlu sercjàt." [659] Cussì, atorotòr di stu lèn robust, a sigàvin i'altris; e'l nemàl alàt: "Sì si mantèn la siminsa di dut'l just." E voltàt al timòn cal veva tiràt, 'la tiràt al piè da la nuda frascja e chel a ic cun ic 'la lasàt leàt.[660] Sì pur cu li nustri plantis, cul miscjà da la gran lus di lasù cun che ca ven luzìnt davòu dal pès, che cuasi a tòcja,[661] prin si fan sglonfis, e dopo a otèn ognùna il so colòu, prin che'l sol i so cjavàj al tachi sot altri dizèn;[662] fra ros'e viola, sens'altri pì ca pol metìnt fòu colòu, si rinòva la planta che prim'èra sensa fueàn vert e mol. Jò'i no l'ai capìt, ne chì no si cjanta il cjant che la zent chì a zeva cjantànt, ne podùt i'ai scoltà la cansòn dut' cuanta. Se dìz'i podès com'ca si zèvin'sumiànt i vuj crudèj da la Siringa[663] sintìnt, i vuj che'l sta a lunc sveàs ghi'an costàt tant, com'un pitòu che dal so mistèj s'intìnt encj'jò'i mostrarès com'chi mi soj'ndurmidìt; ma chist'ca lu pitùrin àltris, volìnt. I pàsi'nvènsi a cuant chi no'èri pì sturdìt, e i dìs che un grant splendòu sbregàt mi'a il vel dal sun e na vòus che dit mi'a: "Leva sùbit!" Com'ch'a jòdi i flòus dal milusàr, chel ca la'l milùs cal fa i ànzuj golòus, e pal cual sempri fiesta si fa tal cjèl, Pieri e Zuan e Jacu, ducj' timoròus e vinsùs, son tornàs a la peràula ch'a rompi suns pì profòns a veva vòus, e jodùt pì no'an chej ca ghi fèvin àla, ne il Mosè ne il profèt Elia, ne dal mestri la so cambiada stola.[664] Sì i soj jò tornàt, e jodùt i'ai che pia ca mi vuardàva e che di indirìs a mi era prima stada lunc la roja. 'Lòr jò dut timoròus: "'Ndà ca è Beatrìs?" E ic: "Sot da li verdi frascjs la'n banda ti la jòs sintàda ta la so radìs: jòt la compagnia ca la circonda: i'altris dopo'l grifòn in alt a stan zint cu'na cansòn pì dolsa e profonda." [665] E se alc di nòuf ic a steva dizìnt, jò'i no saj, ma'i saj che taj vuj za mi'èra chè ca veva'n se dut'l me'ntindimìnt. Besòl'era sintàda'nta sta cjera coma vuardia lasada lì dal plaustri[666] ch'al àrbul dal grifòn stat leàt l'era. Ta'un sircul ghi vèvin di se un claustri li sièt nìnfis cun chej lumìns in man che protès a son d'Acuilòn e d'Austri.[667] "U chì ti saràs par puc timp Silvàn;[668] ti saràs cun me par sempri citadìn di che Roma'ndulà che Crist lè romàn. Però, par chej che tal mont mal a vìvin, vuarda ben il cjar, e chel chi t'osèrvis, na volta tornàt là, scrif su, che chej lu lèzin." Cussì Beatrìs; e jò, dut orèlis, i'eri ai so comandamìns dut devòt, e com'da ic volùt, vuardàt i'ai sti robis. Cal sedi maj colàt jù sì svelt, no crot, un lamp di lasù dal nul scur, cuant ca plòuf da chel cunfìn che sì tant a lè remòt, com'jò l'usièl di Gjov'jodùt i'ai fa'un tuf jù pal àrbul, rompìnghi la so scusa, ma encja tancju flòus e fueàn frèsc e nòuf;[669] e urtànt il cjar cun duta la so fuarsa; che pleàt si'a com'naf in buràscja, che'n mar a sufrìs da l'onda ogni scosa. Alòr dentri'l cjar triunfàl, com'frecja jodùt i'ai una gran volp ca saltàva, e d'ogni bon past parèva secja;[670] ma li so colpis sporcis ghi mostrava Beatrìs ch'a colp ghi'a fat voltà coda a sta bestia'n pièl e vuès, che via 'zèva. A stu punt, pa'ndà ch'era prin vegnùda, jodùt i'ai l'àcuila ca calàva'n tal cjar, lasànt u lì dut la so plumàda;[671] e com'che fòu a ven d'un ca si sint mal, cussì na vous dal cjèl dìzi si'a sintùt: "O navùta me, sotu cargàda sì mal?" Mi parèv'alòr che la cjera si vès vierzùt fra li do rodis, e che fòu'l vegnès un dragòn[672] cu la coda'l miès dal cjar sbusànt su dut; e com'espa che'n davòu a tira'l spunzòn, e la coda maligna a se tirànt, e part dal font, lè zut cun mal'intensiòn. Chel restàt, com'che grama a fa ogni tant inta buna cjera, di pluma, data forsi cun che di fa dal ben pì avànt,[673] si'a cujerzùt di nòuf, com'che cujèrta è stada l'un'e l'altra roda, e'l timòn, chel tant che un rispìr al ten la bocja vièrta. Cussì trasformàt, stu edifìsi sant cjafs a la butàt fòu par divièrs postùs, un par àngul e tre sul timòn la 'vànt: scju tre coma nemàj a èrin cornùs, ma i cuatri un cuàr sòu 'vèvin par front: mòstrui com'chiscjus mai no'èrin stas jodùs.[674] Sigùra, cuasi com'rocja tal alt mont, sintàda 'nsìma na gran putanàsa[675] jodùt i'ai che li sèis 'smenasàva un mont. E com'pauròus di pièrdi sta bujàsa, visìn di ic e dret al steva un gigànt; e ogni tant la busàva, sta sòsa.[676] Ma pars'che cun puc pudòu mi stev'cjalànt,[677] di tant in tant, chel pindulòn di maròus da cjaf a piè la flagelàva, e tant; e dopo, plen di suspièt e dut rabiòus, sleàt 'la'l mostri e pal bosc strisinàt,[678] che jòdi pì no podèvi i colòus da la slondròna e dal nòuf nemalàt. Purgatòri Cjant Trentatreèsin ‘Deus, venerunt gentes,' sì alternant 'dès tre, dop'cuatri[679] sta dols salmodìa li zòv'nis a scuminsiàvin, lagrimànt; e Beatrìs, plena di suspìrs e pìa, ches a scoltàva in maniera che puc pì a la cròus si vev'cambiàt Maria. Ma dop'che l'altri verginis ghi'an dat lòuc a ic di dìzi, si'a levàt dreta'n piè e'a rispundùt, coloràda coma fòuc: ‘Modicum, et non videbitis me; et iterum, bièli sòus mes e dilètis, modicum, et vos videbitis me.'[680] Dopo, dùtis sièt davànt li'a metùdis, e davòu d' ic, doma cun sens, a'a metùt me, la fiola, e chel ch'l'era cun nuàltris.[681] Cussì 'zeva, e'i no crot ca ves podùt dop'l nonu'n cjera pojà'l so dècim pas cuant che cuj so vuj taj vuj mi'a un lamp metùt; e cun trancuilitàt, "Ven avànt d'un pas" mi'a dit, "tant che s'jò a parlàti mi met, ben dispost a scoltàmi i ti saràs." E alòr, apèn'chi ghi'eri dirimpèt, mi'a dit: "Fradi, parsè chi no ti àusis domàndis a fami? Domànda pur, e dret." Com'chej ch'ai superiòus ghi fan riverènsis cuant che cun lòu stan parlànt e a cjatà no rìvin li peràulis, cussì pur jò, ch'a parlà plan plan provànt, i'ai tacàt: "Madòna, di se chi'ai bisùgna vu'i savèjs, e di se ca'i zovarès[682] tant." E ic a mi: "Dal timòu e vergogna i vuèj che tu ormàj ti ti lontànis, par no pì parlà com'un ch'in sun si lagna. Pensa che stu cjar rot fin a li rodis dal sarpìnt, l'era e no lè[683]; ma'l colpèvul la divìn'vendèta'l varà ta li spalis. No sarà sens'erèit par ogni sècul l'àcuila che tal cjar lasàt vev'li plumis che prin di preda lu vèvin fat diàul;[684] ch'jò di sigùr i'jòt, e'i conti sti robis, ch'un timp ni partaràn stelis visìnis, d'ogni intòp e sbaramìnt sigùris, durànt il cual un sincsènt sinc e un dèis,[685] da Diu mandàt, al coparà la lara cul gigant che cun ic'l feva putanès. A pol dasi che la me storia scura, com'na Temi o Sfinx no ti persuàdi, par via che la mins a stropa na vùra;[686] ma prest a saràn i fàs li Najadi ca risolvaràn chistu enigma fuàrt sensa fa dan a blava o piòris chel dì.[687] Com'che da me 'son ditis, tenti necuàrt, cussì sen ghi son paj vifs sti peràulis che'l vivi no lè che'un cori vièrs la muàrt. E ten pur in mins, cuant chi ti li scrivis, di no platà com'ch'jodùt ti'as la planta che chì'è stada robàda do voltis.[688] Chel che di robà o sclapà si vanta, un bestèma di fat Diu al ufìnt, che dom'par usu sò la creàda santa. Par vèjla muardùda, volìnt e sufrìnt par sincmil àjs e pì la prim'ànima bramàt'a chel che'l bocòn'n se l'era zut punìnt.[689] Il to inzèn al durmìs sa nol stima che par razòn specjal a'è di gran merit sta planta e cussì sbatùda'nsìma. E se crostis a no vèsin impedìt ai to pensèjs di entrà ta la to mins, ca'a paj so guscj' com'moris di Piram sufrìt,[690] par via di tancjus visis visìns, la gjustisia di Diu, tal interdèt,[691] il just valòu dal àrbul ti varès'n mins. Ma parsè che jò'i ti jòt tal intelèt fat di pièra e, impietràt, coloràt sì ch'imbarlumì ti fa la lus dal me det, i vuèj lo stes, sinò scrit, 'lòr pituràt, chi t'lu pàrtis dentri di te, coma chel cal torna cul bastòn cun pàlmis fasàt.[692] E jò: "Cussì coma cera da sigìl, ca no cambia la figura stampada, da un lè 'dès ben segnàt il me sarvièl. Ma parsè sì tant in alt elevàda a svuàlia la vustra cjara peràula, che pì si prova, mancu a ven capìda?" "Par chi ti cognòsis," a'a dit, "che scuela chi ti'as fat, e com'che la so dutrina a capì a rìva la me peràula;[693] e com'la vustra via da la divina a'è tant lontana cuant ch'è la distansa da la cjera al cjèl che pì alt'l festina." [694] Alòra jò: "Cun duta la creànsa, da vu'no recuàrdi di vèjmi maj straviàt e'i no sint nisùn rimuàrs di cosiènsa." "E se tu di chistu ti sos dismintiàt," ridìnt mià rispundùt, "ten chist ben a mins, che vuèj stes l'àga dal Letè ti'as sercjàt; e se'l fòuc l'èra com'cal dìs'l fun taj camìns, dal to dismintià jòdi si podarà ch'alc di colpa'n d'èra taj to straviamìns. D'adès in sù nuda a s'jodarà ogni me peràula, o ches ca bàstin d'èsi scujèrtis pa la to vista'mpùra." Pì luminòus e na vura pì planìn si movèva'l sol tal sèrcli di mizdì, che cà o là lu jòdin, secònt là chi sin, cuant che fermàdis si son, com'che cussì al fa chel che'vant ghi va a zent cal scorta se nuvitàs al cjata u chì o u lì, li sièt feminis[695] ta un'ombrena smuàrta, 'ndà che sot fuèjs verdis e braghis neris, a scòrin che frèjdi ròjs che l`Àlp a parta. Davànt di lòu, l'Eufràte e il Tigris fòu 'parèvin sgorgà di na fontana,[696] e lasàsi plan planìn, coma amìs. "O lus, o Gloria da la zent umana, se àga èse chista ca si displèa da un prinsìpit e sè da sè lontàna?" Stu preà sì mi'è stat rispundùt: "Prèa Matelda da dìz'tilu." E chì 'a rispundùt, com'cal fa un che da colpa si dislèa, la bièla femina: "Ti'èra stat dit dut chistu belzà da me, e'i soj sigùra che l'àga dal Lèt platàlu no'a volùt." E Beatrìs: "Forsi na pì gran cura, ch'a la memòria spès virtùt ghi gjava, ai so vuj si'a fat la so mins dut scura. Ma jòt l'Eunoè che di là'l deriva: mènilu là, e coma che tu ti sas, rianimèa la so mins, ca durmìva.[697] Coma bon cristiàn, e no coma i musàs, cal fa so vòja da la vòja d'altris, apèn' che i segnàj juscj' a vègnin mandàs; cussì, dopo vej li me mans cjapàdis, movìnt si'a la bièla femina, e a Stasiu cun tant bon fa ghi'a dit: "Luj pur tu seguìs." S'jò i vès, bon letòu, encjamò pì spàsiu da scrivi, un puc i vorès pur cjanta dal bon bevi che maj mi varès fat sàsiu; ma parsè che'i sfuèjs ducj' plèns a son belzà, ordinàs par sta cantica seconda, pi'n là no mi lasa'l fren da l'art[698] pasà. Cussì tornàt i soj da la sant'onda[699] dut rifàt, coma vis sanis e novis che di bièj cjafs an d'an pì che avonda, pùr e pront a zì lasù da li stèlis. [1] Li Chèchis a sarèsin li fiis dal re di Tesàlia che taj timps antics a'an sfidàt li Musis al cjantà. Sti puòri fiòlis a'an pierdùt la sfida--naturàl!--e a son stadis trasformadis in chèchis. [2] Blu. [3] L'aria dal scur infernàl. [4] Venere. [5] Adam & Eva. A si pensa che sti stèlis a vèdin valòu alegòric; ca rapresèntin li virtùs da la prudènsa, gjustìsia, fuartèsa di spirit, temperànsa. (Vandelli) [6] L'orsa granda (ursa major), che sicòma ca è tal emisfèro austral a no la jot. [7] Dal'aspièt, insoma, a l'`era un bel puc coma me, doma che la me barba a è tant pì blàncja--ca no'a nèncja bisùgna daj rajs dal sorèli par fala sfavilà. [8] Catòn, cal sarès stu barbòn, a lè iluminàt da li cuàtri virtùs rapresentàdis da li stèlis. [9] A imbrunìs o scurìs. (Dante a mi metarès di sigùr tal purgatori par cers vocàbui chi usi, ma i no pensi ca mi butarès tal'infièr!) [10] A è clar che Catòn al cròt che i poès a son doj daj danàs. [11] Tre sostantìfs, tre "e" e tre "con" ta sta riga. Clara l'intensiòn, no èse vera? [12] Il to volèj nol pol dal me volèj. . .. [13] L'ultima sera da la so vita, inclusa che spiritual. [14] Coma ca volèva Beatrìs. [15] Coma se di jòdi e scoltà Catòn a fos la vera razòn dal viàs daj poès. Bàbiu stu Virgilio! [16] Che libertàt moràl ca si otèn cuant ca si riva a vìnsi li propri pasiòns, che cussì spès a ni tegnin incjadenàs. [17] Encja chì Virgilio, scàltri, al esàlta li virtùs di Catòn, cal veva rifiutàt di sotomètisi al volèj di Sèzar. Cussì, coma cal sugerìs Vandelli, chì i vin una sintesi di libertàt moral e politica. [18] Il cuàrp. [19] Èco chì n'altra lecadùta di Virgilio a Catòn! [20] L'Acherònt. [21] Beatrìs. [22] Catòn, coma ca si jot, a si rindèva ben cont da li ceremonis ca ghi feva Virgilio. [23] A è stat comentàt che stu vènc al rapresènta l'umiltàt. [24] L'ànzul cal protès l'entràda dal purgatòri. [25] L'alegorìa a è clara: la zent arogànta, ca si irigidìs, a ven distruzùda; a sopravìs che plena di umiltàt, ca è buna di pleàsi a li circostànsis da la vita, encja se chistis da li voltis a ti bàtin fuàrt. [26] Ben purificàs. [27] Pa la strada ca torna ta l'infièr. [28] Si tornàn in davòu cul pensèj a tàncju di chej poscj' ca la visitàt ta l'infièr, a no è da surprìndisi sa lè vignùt fòu da chel busaròt cu la musa plena di cjalìn o cragna. Ta n'altri sens, Dante a lè chì cal taca a vignì purificàt. [29] Chì a tocja recuardà Ulìs e i so òmis che rivàs fin chì a èrin, però in davòu a no son pì tornàs. [30] Da Catòn. [31] La Libra. [32] In efièt, cun chistis primis nòuf righis, Dante al vòu dizi che il dì al sta par cricà. Su sti righis, asàj difìsilis, i sugerìs di lèsi i critics. [33] Un'altra volta, dopo la me muàrt. [34] Dopo chel moment di straviamìnt a ghi'a parùt che il lumìn al luzès encjamò di pì. [35] Vela. [36] Stu chì al parta li ànimis a la salvasiòn; Carònt, la so antitesi, a li parta a la perdisiòn. Sa si'a da sièlzi, a'è mièj zi cun chistu. [37] Aegypto in tal original, coma ca sarès just. I speri che Dante a mi perdòni. [38] Il Capricorn. Il dì, insòma, a lè za ben inoltràt. [39] Tu chi ti sos vìf, se fàtu chì insièmit ai muàrs? [40] Par podej tornà, dopo la me muàrt, ta chista strada da la salvasiòn. [41] Parsè rìvitu tal purgatori cussì tant timp dopo la to muàrt? [42] L'ànzul timonèj cal cjàpa su e al parta li ànimis tal purgatòri. [43] Secont vandelli, la indulgensa plenaria dovùda al Gjubilèo di Bonifàs VIII, tacàda tal nadàl dal 1299 a'a vantagjàt encja li ànimis daj muàrs, puarès. [44] Ogni anima danàda a è destinàda a zi tal infièr. [45] Secont cualchi comentatòu, la cansòn a rapresentarès il plasèj da la filosofìa.. [46] Catòn stes. [47] Ca sarès la porcarìa ca si'a formàt daj so pecjàs e ca ghi impedìs di vej na clara visiòn di Diu. [48] Stu mont a lè'l post indulà che la gjustìsia divina a ni fa sufrì paj pecjàs chi vin cometùt, fin chi vignìn dal dut purgàs. [49] Jodìnt doma una ombrena davànt di luj, Dante al pensa di èsi stat bandonàt da Virgilio. Il puòr Dante a no si rint cont che, esìnt spirit, Virgilio a nol fa ombrena. [50] Tal cjèl i rajs, esìnt luminòus, a si làsin trapasà l'un l'altri; il che a no podarèsin fa sa fòsin ostacolàs da na sostansa fisica, coma un cuarp. [51] Somearès impusìbul che un spirit al sufrìs doòus corporals; ma ta li mans da l'onipotènsa di Diu, dut a è pusìbul. [52] A sta di fàt ca ni è impusìbul capì coma che Diu al posi èsi una sostansa in tre personis. [53] Virgilio a ni sugerìs di contentàsi di capì il "se" ca è, e di no zi a ròmpisi tant il cjàf in sèrcja di capì il "parsè" di se ca è. [54] Se la zent a savès dut, a no sarès stat necesàri il proibìghi a Adamo di zi a sercjà il frutàn dal àrbul dal ben e dal mal; e cussì a no sarès stat necesàri di butàlu fòu dal paradìs terèstri; e di conseguènsa a no si varès vut bisugna che Crist al vegnès a salvàni, e via di sèguit. [55] Ta la costa pì montagnosa da la Liguria, che taj timps di Dante a no èra sens'altri invadùda da turìscj' coma ca è vuèj. [56] A è clar che se Virgilio al cognosèva l'infièr, a nol cognòs par nùja il purgatòri. [57] Cun che incertèsa natural ca derivàva dal jòdi un "vif" coma Dante. [58] Parsè che i rajs a son interòs dal cuarp di Dante. [59] Un colp di spada a ghi vèva lasàt un brut sen ta una da li sèis. [60] "Puarèt" tal mòut che la peràula a vegnèva usàda da me mari, puarèta, che par ic a l'èra puarèt encja il plevàn di San Zvuàn o adiritùra il Papa, puarèt, ca ni volèva cussì tant ben. [61] Partìt par tornà tal mont daj vifs. [62] Stu sperà al sarès il sperà da la salvasiòn, dato che altris a pensàvin che luj al fos stat danàt par via da la so scomunica. [63] Se il vèscul di Cosensa al vès consideràt Diu no coma punitòu e basta, ma encja coma pari misericordiòus, al varès forsi capìt che jo ì sarès stat perdonàt. [64] Il cadàvar di Manfreit, invènsi, a lè stat butat fòu da terèn consacràt, coma ca si usàva fa cuj scomunicàs. [65] I scomunicàs a vegnèvin trasportàs cuj lumìns distudàs, coma ca lè stat il casu cul cadàvar di Manfreit. [66] Encja a un scomunicàt a ghi resta un pu' di speransa di vegnì perdonàt da Diu, basta ca si dimostri pentìt, coma ca'a da èsi stat il casu cun Manfrèit, puarèt. Dum spiro, spero, coma cal dis Vandelli. [67] A le costrèt a restà fòu dal purgatòri par un toc di timp lunc coma trenta voltis il timp ca l'èra in pecjàt. [68] Li prejèris ca vègnin dìtis paj muàrs a pòsin ridùsi il timp che una puor'ànima a'a di pasà tal purgatòri [69] La proibisiòn di tacà la so purificasiòn prima dal moment prestabilìt, asumìnt che stu timp a nol vegnès scurtàt dal preà da la zent coma Costansa stèsa. [70] Coma ca crodèvin, par esèmpli, i Manichej, paj cuàj l'omp (e li feminis pur, i crot) al vèva do ànimis. [71] Par esèmpli: cuant che jò i soj concentràt tal lèsi, i no mi rint cont che altri al sta susedìnt intòr di me. [72] Il post indulà che i poès a pòsin tacà a scalà la montagna. [73] Ducju poscj' che ai timps di Dante a èra difìsil scalà. [74] Tal sens metafòric, li àlis ca ocòrin par zì sù ta stu scoj dal purgatòri a son àlis di virtùt. [75] Plumìn o plùmis. [76] Virgilio. [77] Ta stu punt a finiva che fesùra cuasi vertical ca vèvin seguìt, e ta un plan mancu inclinàt a son rivàs. [78] La riva da la montagna a varès, alòra, un'inclinasiòn di circa 45 grados. [79] Il cjaminà tant pì svelt di Virgilio al lasàva il puòr Dante in davòu. [80] Na volta sorpasàt un moment di perìcul,, al vuàrda in davòu, content di èsi al sigùr. [81] Sicòma che i poès a son tal emisfèro dal sud, Dante al jòt il sorèli alsàsi a sinistra (ovest) invensi di destra, coma ca susedarès sal fos tal emisfèro dal nort. [82] Il sorèli (spieli) al ilumina ducju doj i emisfèros, chel di sot e chel di parzòra. [83] Siòn = Gjerusalèm; crèt = il purgatòri. [84] Virgilio a ghi ufrìs sta lesion di astronomia al puòr Dante (cal somèa un puc fuscàt coma me) par dimostràighi coma che, jodùt da stu post chì, il soreli al nas a destra e al va vièrs sinistra. [85] Cuant che chì di nu a è unvièr, il soreli a lè a sud dal ecuatòu, e vicevèrsa. [86] I Ebreos a jodèvin--da la Palestina--l'ecuatòu a sud di lòu. [87] Pì'n sù che l'omp al va tal mont dal purgatòri e pì li so colpis a vègnin lizerìdis. [88] Che di èsi poltròn. [89] Bielàga a la spetàt fin a la fin da la so vita prin di pentìsi di còu daj so pecjàs. A'è par chist che adès a ghi tòcja spetà fòu da la puàrta dal purgatòri. [90] Il cjèl a la ben altri robis da fa che pièrdi timp cun prejèris ca no son sincèris. [91] Un dal grup di Bielaga a si necuàrs che Dante al fa ombrena, come un ca lè encjamò vif. [92] Parsè no sotu pì resolùt? [93] Cuant ca si rusìs di vergògna un al mostra--di solit--sinceritàt o pentimìnt; e par chel al pol vignì perdonàt pì a la svelta. [94] Almancu a lu varèsin cjantàt dut sa no fòsin stas interòs da Dante. [95] Èco, chista a sarès na conferma ca no vèvin encjamò finìt da cjantà il Miserere. [96] I spirs, curiòus, a vòlin che i poès a svèlin las razòn da la so presensa. [97] Se na volta tornàt tal mont Dante al prejarà par lòu, li so pènis a vegnaràn scurtàdis. [98] I vapòus impiàs a sarèsin li stelis ca si jòdin colà di nòt e chej lamps ca iluminèjn li nùlis sul imbrunì ta li sèris d'estàt. Tant che li stelis che i lamps a si jòdin doma par un istànt. [99] Chi ti vas vièrs la to purificasiòn. [100] A vòlin cal resti pì a lunc par cognòsi cualchidùn par podèj partà nuvitàs a la so zent cuant cal torna tal mont, cu la speransa che la zent ca sint li nuvitàs a prèjn par luj. [101] Ben nasùs par via che a son in via di otègni la so salvasiòn. [102] I spirs a si fìdin da la volontàt di Dante di judàju--basta che la so volontàt a no vegni impedìda da cualchi ostàcul. [103] Che fasa dal'Italia ca è tal miès da la Romagna e il regn di Napoli. [104] Fan, o Fano, al sarès il post indulà che stu Jacu dal Cassero da Fan a lè stat soteràt. [105] Jacu al sa che il siòr d'Èste a lu odiava: dopodùt, coma cal dis Vandelli, Jacu a lu vèva acusàt di èsi paricìda. Però a nol varès maj crodùt che il so odiu al fos stat cussì intèns da falu copà. [106] Chì, Jacu puarèt, a no ocòr pì cal rispìri. Mira e Oriaca a son visìn di Venesia. [107] Boncont al vorès che Dante al preàs par luj par ridùzighi li pènis dal purgatòri. [108] La so puora vedova. [109] Na zona tal Casentìn, fra Firense e Arès. [110] Un convènt. [111] Parsè che a stu punt l'Archiàn al sboca tal Arno. [112] L'ànzul bon al parta via l'anima di Boncont, lasànt il so cuàrp lì ca lè. No podìnt vej l'anima di Boncont, il diàu a si la cjàpa cul so puòr cadàvar. [113] Il diàu a la tant control su li fuàrsis da la natura. [114] I "gran zòuc' a si riferìs a la giogana lasù taj Apenìns. [115] L'Àrno al sarès stu flun real. [116] Ca sarès la glera o savolòn o altra roba cal parta un flun in plena. [117] Sta Pia, femina di un gran siòr, a somèa ca sedi stada copàda dal so omp, o parsè cal pensàva ca ghi fos stada infedèl o parsè cal veva intensiòn di sposà n'altra femina, e Pia a ghi èra di ostàcul. [118] Anelàda = dat l'anèl; e in sèguit sposàda. A si pol notà che sicòma che l'omp di Pia a si clamava Nel (Nello), la peràula "anelàda a è ben sielzùda. [119] Un zòuc di azàrt basàt sul tirà daj dados. [120] Al pensa e ripensa a se cal varès podùt fa par vinsi. Nùja di insòlit, purtròp, ta sta reasiòn. [121] Plan plan a si libera di chej ca vorèsin vej un pus daj bès ca la vinsùt. [122] L'Aretìn: un famòus magistràt di Arès; Ghin dal Tac a l'èra una sorta di brigànt senèis; l'altri a l'èra pur luj un nobil Aretìn. [123] Par vej na idea clara di duta sta zent, i sugerìs Vandelli. L'importànt a'è di tegni a mins che tant Federico Novel che chel di Pisa (Farinata, fì di Marzuc) a son muàrs copàs, prima, i pensi, di èsisi confesàs daj so pecjàs. A è par chel ca stan preànt Dante di racomandà la zent di scju puòrs muàrs di preà par lòu par scurtàighi li soferènsis dal purgatòri. [124] Di cjasa so gjavàt fòu = separàt dal so cuàrp. [125] Che daj brabàns a sarès Maria, la fia di un duca di Brabànt, ca varès acusàt Pier da la Bròcja di vej tentàt di violentàla, cu la conseguènsa ca si sa. A si jòt da chistu casu che stu tipo di acùsis a no lè dopodùt na roba tant moderna. [126] Un tocùt da l'Enèide. [127] Il judìsi divìn al resta se ca lè encja cuant che chej ca prèjn pa l'anima di un muàrt a rìvin a ridùzighi a l'anima il timp ca a da spìndi in tal purgatòri, dat che encja sensa la so intercesiòn, prima o dopo l'anima a zarès su tal paradìs lo stes, secont sè ca èra stat stabilìt dal judìsi divìn. [128] Chèj ca preàvin paj muàrs taj timps di Virgilio a no rivàvin a comutà la sentènsa da la gjustìsia divina, par via ca èrin pagans, e coma pagans a no vegnèvin scoltàs da Diu. E a è clar che Diu al veva li so preferènsis. [129] Prima di rivà in pica dal mont dal purgatòri, Dante al jodarà di nòuf il levàsi dal sorèli. [130] Chist'anima a sarès che di Sordèl, mantovàn coma Virgilio. Secont Vandelli--e coma ca è clar da sè ca seguìs--Dante al fa di luj un simbul di amòu di patria. [131] Il fren da li lègis Justiniànis ca varèsin da governà l'Italia, ma che invensi a no vegnin oservàdis (la sèla a è vuèjta). [132] Prèdis, vèscui e pàpis, fèit il vustri còmpit, e lasàit che Sèzar al fedi il so. Il Vanzèli: Dèighi a Sèzar se ca è di Sèzar, e a Diu se ca è di Diu." (Matt.xxii.21) [133] Dal imperatòu Asburgo ca l'èra al podèj taj timps di Dante e cal trascuràva l'Italia. [134] La zent devota. [135] L'imperatòu za minsonàt. [136] Dante al vòu che il cjèl a ghi dèdi una buna punisiòn a la famèa dal imperatòu par vej trascuràt l'Italia. A sta di fat che, secont Vandelli, l'imperatòu a lè stat asasinàt cualchi an dopo--tal 1308, subit dopo ca ghi veva muàrt so fi. [137] Su, perdonàimi l'usu un puc stramp di chista peràula. I soj, dopo dut, tal purgatòri. [138] Tant Berto che Rodolf di Asburg a si'a dat da fa pì ta li pars todèscjs dal impèr che da l'Italia (l'ort dal impèr). [139] Santaflou (Santafior) a sarès una contèa visìn di Siena ca steva zint a remengo par mans di Siena e dal Papa stes. I siòrs a sarèsin i cons e marchèis italians--zent coma ca èrin i Sùcars di San Zuàn. [140] Bandonàda dal imperatòu, ma encja dal Papa, che ta chej timps là a l'èra a Avignòn. [141] Nol varèsia il volèj divìn da interesàsi encja da la nustra puòra Italia? [142] Dante a lè plen di ironia, encja se sta ironia a è amàra. Dante a ghi vou ben a la so sitàt, ma propit parsè ca ghi vou tant ben a lè amòndi critic da la so corusiòn. [143] Ca no stenta a rangjàsi a mòut so. [144] Dante a ghi da una buna frecjàda ai so fiorentìns che, secont luj, a'an la gjustìsia doma ta la bòcja. [145] La responsabilitàt di governà. [146] Se Firense a era siòra, a no era doventàda siòra par via onesta; e cussì a no mostràva nencja bon judìsi. In cuant a la pàs, Firense a era sempri in lota cun chistu o cun chel'altri. Cussì chì a è tanta ironìa. [147] Sparta. [148] L'ironia di Dante tal usu di sta peràula a è clara. [149] Taj ultins mèis e àis. [150] L'idea a è che dut chel viavàj di zent taj ufìsis publics, ca nol pol esi bon pa la salùt publica, a lè causàt dal fat che chej al podèj a càmbin spes, e no in mièj. [151] Par se che i so dolòus a continuin, ca si ziri par chì o par lì. [152] Virgilio a lè muart cuant che Otaviàn a l'èra imperatòu, cualchi an prima che Crist al vegnès a fa se cal a fat, permetìnghi a la zent di purificàsi tal purgatòri. Prin di Crist, chej coma Virgilio a zevin tal Limbo. [153] A Sordèl a no ghi par vera di èsi in front di Virgilio e, plen di amirasiòn, a lu imbràsa di nòuf. [154] Dante a ghi vèva dita a Sordèl cal vèva pierdùt il cjèl; e cussì Sordèl al pensa che Virgilio al vegni dal'infièr. [155] Il Limbo. [156] I frutùs a èrin muàrs prima di vignì batezàs. [157] Li virtùs santis a sarèsin la fede, la sperànsa e la caritàt. Li altris a sarèsin li virtùs morals e inteletuàls. (Vandelli) [158] Qui ambulat in tenebris nescit quo vadat (Giov.XII.35), coma ca ni recuàrda Vandelli. [159] Il scur, o la mancjànsa da la lus dal sorèli, a lè da comprendi coma la mancjànsa da la grasia divina, sensa da la cual pi'n sù no si riva. [160] L'alegorìa a è clara. Par cjatà la strada jùsta a si'a bisùgna da la lus da la grasia divina. [161] Stu chi al sarès un imperatòu Asburgo ca si rint cont di vej trascuràt l'Italia (Vandelli), il "gjardìn dal'impèr." [162] Secont Vandelli, Arrigo VII a la provàt a risanà na Italia ca patìva amòndi par via di guèris e par via ca mancjàva di gjustisia social. [163] In vita, chistu e Rodolf a èrin nemìs, che mentri che chì a van d'acòrdu propit ben. [164] Moldava e Elba, fluns da la Boemia. [165] Doj re, scju chi, ca si dan consìliu. [166] Cal sarès Filìp il Bièl. [167] Vandelli al sugerìs che l'imàgin da la cuarda plena di virtus e tegnuda atòr da la vita a è biblica. In ogni casu, chel ben tresàt a lè Pieri III di Aragona, e chel dal maròn a lè Carlo d'Angju. [168] Da pari in fì. [169] Chej tre chi--il zòvin, Jacu e Federìc--a èrin fis di Pieri III di Aragona. Dante a la puc di bon da dìzi daj ultins doj. [170] Diu stes. [171] Al contrari da li lòdis ca ghi fa a Pieri III di Aragona, Dante a la puc di bon da dìzi encja dal Nasòn, o Carlo d'Angjiu. [172] Costansa a'a pì razòns di vantàsi dal so omp, Pieri III, che li altri dos. [173] I sugerìs Vandelli. [174] Coma ca si voltàs vièrs Diu, dizìnghi che in luj era la so speransa. [175] Dante a lè vegnùt a colp rapìt da la prejèra di chist'anima. [176] Li sferis celèstis. [177] Dante al incoràgja il letòu a trapasà il vel e entrà ta l'alegorìa di sti righis. [178] Par simbolegjà la misericordia di Diu. [179] Da notà: il vert a lè colòu da la sperànsa, e la sensasiòn di velocitàt creada da sti righis a sugeris la prontèsa da la gràsia di Diu. [180] Stu chi al sarès Nno Visconti, un so amigo, parìnt a la lontàna dal famous Cont Ugolìn. [181] Se che prin a no si jodèva par via da la distansa, adès, sul'imbrunì, invènsi a si pol jòdi--un pensèj, chistu, ca la un puc dal paradosàl. [182] Sti àghis a sarèsin ches ca sepàrin il mont dal purgatòri da l'Italia. [183] La vedula di Nino a veva bandonàt li fàsis blancis (usàdis da li vèdulis) par sposàsi di nòuf cun Galeàs Visconti, cul cual a veva vut pucja furtuna [184] Sta vena di ironia a sugerìs che encja tal purgatòri a son bojs di cjapàsila cu li feminis! [185] Vipera = emblema daj Viscons di Milan; gjàl = emblema daj Viscons di Pisa. [186] Dante a si met a vuardà viers il polo antartico, indulà che li stelis a somèjn movisi pì a plan. [187] Sti tre flamùtis, o stelis, a sarèsin sìmbuj da la fede, speransa e caritàt. Li cuatri stelùtis dal pròsin tercèta sarèsin li virtùs cardinàls. (Vandelli) [188] Li righis ca seguìsin a mètin in clar l'identitàt di chistu aversàri. [189] La presensa dal madràs a sarès chì par indicà che encja a sta puòra zent dal anti-purgatòri a ghi tocja sufrì li pènis da la tentasiòn! [190] Da'ndulà ca tègnin protezùs dal mal chej ca stan par entrà tal purgatòri. [191] Coràd al veva vut cussì tanta cura daj sos che l'ànima so al veva trascuràt--e par chel lè chì. [192] La contrada daj Malspins a è cussì tant celebrada che la so fama a è cognosùda pì fòu dal'Italia che ta 'Italia stesa. [193] Dante al esalta la richèsa di scju bacàns e il so valòu di condotièrs. [194] A somèa che stu "trist cjàf" (capo reo) al sedi stat jodùt coma il demòni da cualchidùn, coma l'amòu da la potènsa da altri, coma'l papa da ben altris, e via di sèguit. [195] Chista a è na referensa, abastansa cuntuarzùda, ai sièt àis che Dante al pasarà taj poscj' daj Malspins, ta la Lunigiana. [196] Se il volèj divìn a nol ves da cambiàsi--ca no susedarà. [197] L'aurora stesa. Taj prins tersès, Dante--ta un mòut abastansa fatasiòus--al da n'idea di se ora ca era cuant ca lè stat colpìt dal sun. [198] Il scorpion?--I studious a no son sigùrs di cuala costelasiòn che Dante a si riferìva. [199] Al momènt la not a era ta la so tersa ora , ca vorès dizi ca èrin pì o mancu li nòuf di sera. [200] Ca vorès dizi: Chi eri di cjar e vuès, coma Adàm. [201] I sinc a sarèsin: Dante, Virgilio, Sordèl, Nin, e Curàd. [202] Taj timps vecjus, secont na storiuta contada da Ovidio, la sisìla a era una femina trasformada in sisìla par protèsila da la rabia dal so omp. [203] Ganimèd, il pì bièl daj mortàj, l'èra stat rapìt da un'àcuila e partàt la sù daj deos dal Olimpo a tegnighi plens i so gos di ambrosia o di altra bevanda special, che a scju deos forsi a ghi plasèva pì di un bel taj di bacò. [204] Cal sarès chel post fra la sfera da l'aria e la luna. [205] La mari di Achìl a lu veva platàt a Schir propit par ca nol zes una dì a Troja; ma il so tentatìf a lè stat invàn, coma ca si jot. [206] Virgilio. [207] Stu chi al sarès chel post indulà cal veva conversàt cun Sordèl e'i altris. [208] Coma ca risulta da chel ca seguìs, l'entràda dal purgatòri a someàva vierta da lì cal vuardàva Virgilio. [209] Lusia a è partida al stes momènt ca si'a sveàt Dante. [210] Ah, letòu, considera sta pècja com'un neo ca ghi da risàlt a la purèsa dal me furlàn! [211] Parsè che stu puartèj a l'èra cussì luminòus che vuardàlu dret in musa a feva mal. [212] Simbul da l'aministrasiòn da la gjustìsia. [213] I comentatòus di Dante a pènsin che scju tre scjalìns a rapresentin la gradasiòn da la penitensa, da la contrisiòn inisiàl a la sodisfasiòn ca si cjàpa cuant ca si fa dal ben. [214] Il diamànt al rafigurarès la soliditàt da la Glisia. (Vandelli e altri comentatòus.) [215] Domanda, in altri peràulis, di vèj l'asolusiòn par podèj entrà tal purgatòri. [216] Mea culpa, etc. [217] Na volta dentri tal purgatòri, Dante al varà da purificàsi daj so pecjàs. [218] Li do clafs dal regn dal cjèl. [219] Alegorìa: se sta claf da l'asolusiòn a no ven usàda ben, alòra a no'è valida l'asolusiòn. [220] A mi par di capì chistu: la claf di oru a pol conferì l'asolusiòn al pecjadòu pentìt; che di arzènt a è che ca ven usàda, da li voltis cun dificultàt, dal predi par otègni il pentimìnt dal pecjadòu, còmpit cal pol èsi dur. [221] Chel cal vuàrda in davòu e cal torna a pecjà al pièrt la so grasia. [222] Tarpea: il post indà che i Romans a vèvin il so tesòru public, cul tribùn Metèl ca lu custodiva--fin che Gjulio Sèzar a si'a impadronìt dal tesòru e mandàt via il Metèl. Cupiditas radix malorum est et--coma ca'è ben clar--erat! [223] La mancjànsa di ver amòu pal ben, ca parta la zent al pecjàt, a spiega il puc usu di sta puarta e il parsè ca'è cussì dirocada. [224] La curnìs ca va su pal mont dal purgatòri a era da la stesa largèsa. [225] Pas tant volùda dal omp dopo che Adam & Eva a èrin stas butàs fòu dal ort terèstri--pas in fin anuncjàda dal Anzul Gabriel. [226] Virgilio? La fuarsa divina? Ducju doj? [227] I comentatòus a ni fan recuardà la storiùta di Oza che, vint tocjàt l'arca, ca steva par cola, sensa il permès di Diu, a lè stat fulminàt a colp. (I vinu da considerà sta storiùta coma amonimìnt di no meti li mans taj afàrs daj altris, encja si pensàn di fa dal ben?) [228] La vista e l'udìt. Li imaginis a someàvin cussì veris ca parèva ca cjantàsin sul seriu. [229] David. [230] Micol a ghi li veva sunàdis par èsisi svistìt in public, coma cal varès fat un mataràn o pajàso. [231] Micol, la prima femina dal re David; pa li so àris di granda siòra a era stada punìda cu la sterilitàt. [232] L'imperatòu Trajan, tant lodàt da San Gregorio papa par vej judàt na puòra vedula. (Vandelli) [233] Il smuars di un cjavàl. [234] Li bandièris ca svualasàvin tal vint a tegnèvin rafiguràda n'àcuila nera ta un sfont di colòu òru. [235] I no vuèj mancjàighi di rispièt, ma sta vedulùta a no mi par propit sensa pretèsis. [236] Diu stes, che dut al jot--il pasàt, il presènt e il future. Di nòuf cun rispièt: Ma no l'èse un puc limitàt, stu puarèt di Signòu, se'a nol pol maj jòdi roba nova? [237] Ca no si'è encjamò cambiàt in pavèa, o farfàla. (Vandelli, a proposit, al nota che la farfàla a è sìmbul da l'anima.) [238] Asiòns. [239] Pal amòu che Diu a la paj ànzui e pa li stèlis. [240] La sapiènsa? Il sant spirit? (Vandelli al minsòna divièrsis posibilitàs.) [241] Chej encjamò vifs a varàn bisùgna di tantis prejèris par entrà tal purgatòri. [242] Chì an dè di chej ca'an da purgà pecjàs pì grancj' daj pecjàs daj altris. [243] Chej ca son plens di grasia divina. [244] Li ròdis stelàdis a sarèsin li sfèris celèstis. [245] Italiàn. [246] Minià. [247] A'an pì colòu, pì vivacitàt. [248] Mentri ca l'èra vif, Oderìs al bramàva pì di dut di èsi il mièj minatòu dal mont. [249] Prin da murì, cuant che encjamò al varès podùt vivi e, di coseguensa, pecjà, Oderìs a si'a pentìt e cambiàt il so mout di vivi. [250] Il genio di un artista--o la so fama--al dura amòndi puc, se pì ca no lè seguìt da un periodo di mediocritàt. [251] Dante chì al alùt a se stes, pensànt sensa modestia cal sarà mièj di Guido Cavalcanti. [252] E cussì a è cu la Gloria dal omp, ca pasa a la svelta da un a un altri. [253] Una alusiòn, chista, al firmamìnt stelàr, ca si mòuf pì a plan daj pianès e da la luna. [254] Il sorèli. [255] Di disglonfà il so spirit ca lè plen di orgòliu o supèrbia. [256] A nol entra tal purgatòri. [257] In efièt a si èra metùt lì in plasa a domandà l'elemòsina ai so concitadìns par podèj acumulà i bes ca ghi ocorèvin par liberà il so compàj. A no è da surprindisi se un orgoliòus coma luj al tremàva fazìnt chistu. [258] Encja a Dante, una dì, a ghi farà vignì la stesa tremaròla ca la provàt il Salvàn--e alòra al capirà il parlà scur. [259] Grasis a la so opera di compasiòn, il Salvàn a si'a meretàt un post tal purgatòri. Basta un'unica opera da li voltis par fani meritèvuj. [260] I domàndi perdòn par vej furlanizàt la metafora ta chel tersèt chì. [261] Da Oderìs Dante al veva surbìt un puc di umiltàt. [262] Cjaminant insima di sti lastris, i parìncj' daj muàrs soteràs sot a pòsin vej sempri presìnt coma ca èrin prin di murì. [263] Li lastris sot daj piè. [264] Lucìfar stes, punìt pa la so superbia sensa fin. [265] I Gigàns a èrin stas riduzùs a tocs da li saètis di Gjove stes. [266] Un daj architès da la tor di Babèl. [267] La pianura di Shinar, in da ca era stada costruìda la tòr di Babèl. [268] Pal so orgòliu di vej sièt fiòj e sièt frutis, Niobe a era stada punìda da Latona ca ghi'ua copàs ducjus. Pal dolòu Niobe a si'a dopo trasformàda in ta na statua. [269] Par no vignì caturàt daj Filistèos, Saul a si'a copàt cul butàsi ta la so spada. (Vandelli) Saul a l'èra ebreo ma la varès fat buna figùra encja coma romàn! [270] Aragna a era stada mutàda in un raj dopo ca veva sfidàt Minerva ta l'art dal tèsi. [271] Roboàm al ven punìt ta che manièra chì par vej minacjàt i israelìs ca volèvin che luj ju judàs. (Vandelli) [272] E a sta di fat che Almeòn a la adiritùra copàt so mari pa la vanitàt di vej acetàt na colàna ca varès partàt a la muàrt dal so omp. (Vandelli al descrìf sta storia pì a la lungja, coma cal fa ta dutis sti storiùtis chì.) [273] Senacherib = re daj Asiriàns, copàt daj so fìs par vej par superbia pierdùt na guera cuntra il re di Gjudea. (Vandelli) [274] Ciro al veva fat copà il fi di Tamiri. Ic pì tars a ghi'a fat tajà il cjaj a Ciro e butàt ta una bota di sanc. Brava zent! [275] Olofèrnis, re daj Asìros, cuant cal steva combatìnt chej da la Gjudea, a lè zut a finìla malamìntri cuant che Gjudìta a la fat inamorà di ic e, coma ca susèit spes cuj inamoràs, luj a lè zut a pièrdi il cjaf par ic--e no doma par mòut di dìzi! [276] L'umiltàt, sugerìda da chist'ultima imàgin, a ghi permetèva a Dante di penetrà ta la veretàt da li robis cal jodèva rafiguràdis tal pavimìnt. [277] A s'insurièa, ogni tant, Dante, cuntra i grandòns di sta cjera! [278] La sesta ora dal dì a'a finìt il so compit. Cussì adès a lè pasàt misdì. [279] Coma par domandàighi se cal intindèva dìzi. [280] La "ben guidàda" a si riferìs, cun ironia, a Firense. [281] Cuant che a Firense a era pì onestàt. [282] Zint sù par sta scjalinàda a si si strufìna cuntra li parèis lateràls, ca son amòndi rìpidis. [283] Al purifichèa dal mal chej ca ghi van sù. [284] Parsè che il mont dal purgatòri a si streta sempri di pì pi'n sù ca si va. [285] E cussì, ispiràt da la diresiòn dal sorèli, Virgilio al decìt ca bisugna proseguì a destra. [286] Coma l'invidia, ca è sensa colòu, sbiadìda. [287] L'espresiòn a si riferìs a se ca susedèva ta li plàsis, in front da li glìsis durànt li mèsis grandis. [288] La vista a ghi'è stada tant fuscada da la so invidia da impedighi di jodi li robis coma ca varèsin da èsi jodùdis. [289] Diu stes. [290] Italiana. [291] L'originàl ("s'i l'apparo") a si visina di pì a "se jò i impari" cuj ca è. La sostansa, però a no cambia. Dante, a' è clar, al intìnt dizi che s'al sa di na tal anima, al pol fàighi dal ben preànt par ic cuant cal torna tal mont. [292] Tal sens che se la "sitàt vera" a è la sitàt di Diu, alòra a si è pelegrìns ( o in esilio) sa si vif in Italia o in altri bandis--sensa parlà, po, sa si vif a Ashcroft! [293] Chej puarès di vuàrps sintàs ta li bandis di stu sìrcul a no pòsin jòdilu, ma a pòsin sinti i so muvimìns. [294] Colis = Colle, un paesùt da la Toscana, indulà che i Senèis a èrin stas scunfìs daj Fiorentìns tal 1269. (Vandelli) [295] Diu, vuarda casu, al veva za destinàt la scunfìta daj Senèis. [296] Il mierli, da stupit, al ven fòu d'unvièr ogni tant, crodìnt ca sedi za primavera. [297] Ti vas parlànt coma ca fan i vifs. [298] Tal prin ziròn dal purgatòri, indulà ca patìsin i arogàns. [299] Par via che ic, Sapia, a'è in via di salvasiòn. [300] Un puàrt ta la Marèma Toscana ca la vut puc sucès; Diana a si riferìs a un flun che la zent a crodèva cal pasàs sot di Siena. [301] Ogni comandànt cal crodèva di podèj fa doventà grant stu puàrt di Talamòn. Sapia al dis chistu cun alc di ironia. [302] L'Arno, che ta li bandis di Falterona a lè encjamò pisulùt. [303] L'Apenìn stes, dal cual Pelou (Peloro) in Sicilia a lè distacàt dal rest da l'Italia. [304] La ploja stesa che dopo a implenìs i fluns. [305] "Piòra" tal sens di bestia, coma ca ghi era capitàt ai compàis di Ulis par via da la strèa Circe. [306] Cjanùs ca son doma bois da bajà. [307] I Pisàns, ca son tant furbus ca no si làsin inganà da altris. (Vandelli) [308] L'altri spirit, chel di Rinieri. Chel cal parla a lè Guido dal Duce. [309] A Dante. [310] Persecutòus daj Fiorentìns. [311] Firense. [312] Par vej vut sì tanta invidia (siminsa) i rivi apèna apèna a vej un post chì tal purgatòri. (A podarès èsighi zuda amòndi pèzu!) [313] Dal pur gust di vivi. Il teritòri descrit al sarès la Romagna. [314] Ducju scju nòns--Lisio, Manars, Traversar, etc.--a èrin siòrs benjodùs da Dante, al contràri da la zentàja minsonàda un puc pì'n sù. [315] La memoria a è buna, ma di un intervàl di timp amòndi curt. [316] Grant contrast fra'l bièl mont di na volta e la realtàt asàj brutùta dal dì di vuèj. Cussì al jodèva li robis Dante. A resta veretàt che "plus ca change plus c'est la. . .." [317] Fìa ("rifiglia" tal originàl). A Bagnacjavàl a no si fan pì fiòj màscjus. (Vandelli) [318] Maghinardo, capofamèa daj Pagàns. [319] Par via che, muàrs i fiòj màscjus a Ugolin a no ghi restin che fiòlis. [320] Vandelli a ni recuarda che chistis a son li peraulis che Caìn a ghi a dita d Diu dopo vej copàt Abèl: "omnis igitur qui inveneris me, occidit me." [321] Là = tal purgatòri; chì = lì cal sta scrivìnt il poeta--in Italia. [322] I rajs a ni culpìvin tal miès da la musa. Chistu a lè il sens da la espresiòn, abastansa strana, cal usa Dante--e chi usi pur jò, che di luj i mi fidi. [323] Sensa altra zent. [324] Purgatòri XIV. 87. [325] Se, savìnt il efièt da l'invidia, al avertìs altris di no èsi invidiòus par no vej di zì a sufrì li pènis cal sufrìs luj. [326] Ca si volin ben. [327] Chì a para via la metafora dal dizùn, tacàda ta la linia 58. [328] Superbia e invidia a èrin li do primi plàjs; rabia, avarìsia, gola, lusùria, e musetàt a son che altris sinc. [329] I me vuj bramòus di jòdi che robis novis cal steva par ufrì il ziròn nòuf. [330] Maria. [331] La femina di Pisistràt. La storia ca'a di fa cun scju doj a ven ripuartada dal dialogo cal seguìs subit sot. [332] Stefan, chi lu recuardarìn coma San Stefan par èsi stat martiriàt a Gerusalèm. [333] Li visions cal veva vut a èrin "eròus" doma tal sens ca no fèvin part da la realtàt da li robis di ogni dì. [334] Il fat che chì a cjantin cun Concordia al vòu dizi che scju rabiòus a no'an pì che discordia che na volta a'an di vej vut fra di lòu. [335] A ghi sarà pusìbul sìntisi lo stes, sensa zì fòu dal fun--roba ca no podarèsin fa. [336] Par che stradis tortuòsis e plenis di dolòu dal'infièr. [337] Cuant ch'encjamò ti èris in vita. [338] Sintimìnt, chistu, che Marco al ripetarès encja--o forsi pì encjamò--al dì di vuèj, sa si pensa a cers governàns chi vin in ziru pal mont. [339] Il dùbit su la corusiòn umana, che adès a si sta radoplànt dopo vej parlàt prin cun Guido dal Duce (Purg. XIV) e adès cun Marco. [340] Cualchidùn al met la causa da la corusiòn umana tal cjel, e altris a la mètin chi jù entri la malìsia stesa di nualtris--puora zent. [341] I dubis di Dante a dimostrin cal ven dal mont daj vuàrps. [342] Si no vèsi libertàt di asiòn, alòra i no meretarèsin ne l'infièr ne'l paradìs. [343] La sostansa di stu argumìnt: se encja i sin influenzas da li stelis (il cjèl) al inìsi, lo stes i sin dotàs da la lus da la razòn e da la libertàt di sièlzi fra'l ben e'l mal. Si sin sàvius, in ultin i zin a sièlzi il ben. Si no--beh, Dante a ni'a ben fat jòdi li conseguènsis. [344] A diu stes. A è da oservà che par cjèl chì a s'intìnt dìzi li stelis che, par cuant inflùs ca vèdin su la zent, a son sempri mancu potèntis dal creatòu. [345] Prin ca esìsti tal mont chi cognosìn. Fin a chel moment lì, Diu a la godèva coma una cualchicjusùta ca esistèva doma ta la so mins. A si pol oservà da chistu che la nustra anima, secont Dante (ca si basa, i crot, su Tomàs d'Àcuina), a'a na imortalitàt dopla: a'è imortàl dal moment ca taca a vivi ta un cuarp umàn; ma a'è encja imortàl tal sens ca è sempri esistìda ta la mins dal creatòu. A stu propòsit, a'è pur interesànt notà che il grant romantic inglèis, Wordsworth, tal so poema "Intimations of Immortality," a la usàt il concèt da l'anima ca taca a vivi duta plena di alegrìa ta un frutùt coma indicasiòn che l'anima a esistèva encja prima cal nasès il frutùt. [346] La guida o il fren al podarès esi l'autoritàt da la glìsia ca ghi mostra la strada justa da seguì. [347] Il re o imperatòu al pol impòni che gjustìsia (la tor) necesària a rivà a otègni la contentèsa ta stu mont e tal mont da vignì. [348] Il papa al pol medità su li scritùris, ma a ghi mancja la capacitàt di fàighi distinsiòn fra li robis mondànis e ches spirituàlis. [349] Seguìnt l'esèmpli dal papa, la zent a ghi va davòu doma da li robis di stu mont, trascurànt i bens spirituàj. [350] Il papa e l'imperatòu, che insièmit a iluminàvin tant la vita spirituàl che la vita di stu mont. [351] Distudàt. [352] La fuarsa politica (spada) e che spirituàl (pastoral) a son unìdis ta la stesa persona--il papa. [353] Ogni planta a si ven a cognòsi e apresà dal frut ca da. [354] La Lombardia, cunfinàda daj fluns--ca ghi fan riga. [355] Federic II a l'era in lota cul papa par via da li guèris tra Ghibelìns e Guelfs. [356] Un ca la cualchi colpa a no ocòr che chì al vèdi riguàrt da la zent, par via che chì ducjus a son plens di colpis. [357] Li funsiòns ca parta cun sè. [358] I Leviticos, prèdis dal pòpul israelìta, a vèvin da dedicàsi doma a robis spiritualis. Par chel a vegnèvin esentàs dal eredità bèns temporàj. [359] Una volta a crodèvin che un farc al jodèva pa na pièl ca ghi cujerzèva i vuj. Na volta a crodèvin tanti robis stupidis; no coma vuèj, chi ghi crodìn doma a robis veris e jùstis e bièlis. [360] Par so tendensa natural. [361] L'usignòu, ca ghi plasarès cjantà pì di ogni altri usièl. (La tristàta, secont i comentatòus, a sarès Progne che tant si'a rabiàt cuntra'l so omp ca'a copàt il so frutùt e dat da mangjà al so omp! A sarà vera che "la donna è mobil," ma fin a stu punt? [362] Stu "un" al sarès stat un ministro dal re da la Persia ca lè zut a finìla crucifìs par vej tramàt cuntra i Israelìs. [363] Fia di Amata e dal re latin. Chista Lavinia a ghi è zuda sposa a Enea, cuntra il volèj da la mari che, amondi puc contenta, a si'a impicjàt. (Cussì a dìzin i comentatòus.) [364] Chista a sarès la vous dal ànzul cal veva fat duta che lus ca veva zveàt Dante. [365] Di front dal sorèli i sbasàn i vuj. [366] La me abilitàt di jòdi. [367] Fà'l ben ai altris coma chi vorèsin ca ni fèsin a nu--sensa spetà di vignì preàs. [368] Frutàn di sapiènsa, che Virgilio ghi darà ta stu intervàl. [369] L'amòu naturàl a lè istintìf, posedùt da dùcjus, sensa sièlta; chel volùt a lè dovùt a la volontàt dal indivìduo--cal resta responsàbil pa la so sièlta. [370] Diu. [371] I bens di stu mont. [372] Dal èsi, o cuàrp, ca lu òspita. [373] Diu. [374] Chistu amòu dal mal a si manifèsta in tre manièris, coma spiegàt ta li tersìnis ca seguìsin: l'amòu dal superbo, l'amòu dal invidiòus, e l'amòu dal rabiòus. [375] Chistu, i crot, a la di èsi un vìsi amòndi comùn. Fra l'altri a lè chel tipo di vìsi ca ghi da il via a la trama di romansos coma Il Cont di Montecristo. Se farèsini chej puòrs diàus di scritòus se la zent a fos sensa vìsis? Provàn a pensà a una Divina Comèdia scrita ta un mont indulà che la zent a'è sensa pècjs! [376] Al deriva cunfuàrt da l'idea da la ruvìna dal'àltri. [377] Ben di stu mont, ca nol pol dani contentèsa asolùta. (Però scju bens, sa càpitin tal moment just, a pòsin zovà a fani contèns--e coma! Provàn a pensà, par esèmpli, a chel casìn cal sta susedìnt tal Medio Orient, tra Israelians e Palestineis. A si pol ben dìzighi ai Palestineis di no fa stupidàdis, di no zì a scalmanàsi masa--o adiritùra suicidàsi!--par rivà a otègni se che, dopodùt, a son bens di stu mont: na cjàsa, un toc di cjèra da podèj clamàla so, un stat propri. Par lòu il vej sti robùtis a sarès sens`altri inìsi di granda contentèsa. [378] Taj tre sìrcui pì'n alt, Dante al vegnarà a cjatà fòu coma ca son punìs i avàrs, i golòus e i lusuriòus. [379] Chej ca no san un bièl nuja a van a fàsi mestris. [380] L'anima a è stada creada cu la disposisiòn di amà. [381] La sostansa: Il vustri capì a la inìsi da ròbis estèrnis, che pal spirit a dovèntin ogjès d'amòu. [382] Il fòuc al tint di alsàsi sempri e di zì a finìla la sù ta se che i medievàj a clamàvin la sfera dal fòuc--e là, cu la so sostànsa, al durarà par sempri. [383] Par tiràighi fòu il mani di chista discusiòn "scolàstita" i racomàndi Vandelli o altri comentatòus. La sostansa dal discòrs, però, a è che una virtùt--cualsìasi ca sedi--a si dimostra doma grasis al so efièt, coma tal casu da li fuèis verdis ca fan jòdj che un àrbul a lè vif; o coma i colòus dal arcobalèn ca mostrin ca sta plovìnt. [384] Pì o mancu cussì: A no si sa da'ndulà cal ven il prinsìpit dal nustri intelèt ne da'ndulà ca derìvin li nustri tendènsis a volèj ben, a gustà il bièl, etc. [385] Par via che chista inclinasiòn a'è istintìva--a no è derivàda da sièlta libara. [386] Di mòut che ogni prima inclinasiòn o vòja a zedi d'acòrdu cun ogni altra. [387] L'usu da la razòn (la virtùt) al juda a fa filà dret ogni prin impùls. [388] A è da oservà che Beatrìs a si metarà a discòri di sta voja libara, o libar volèj, pì avànt, tal paradìs. [389] Cuant che i Romans a jòdin il sorèli a zì jù tra la Sardegna e la Corsica. [390] Ilerda = la sitàt spagnola Lerida. [391] Doj esèmplis di premurositàt. Coma cal nota Vandelli, il prin a lè di caràtar spiritual; il secònt, di caràtar temporal. [392] Il cori sensa pausa di scju spirs a lè part da la so penitènsa. [393] Il "tal" al sarès Berto da la scjàla, cal steva par murì; e so fì, coròt di cuarp e di spirit, al sarès Bepi, mal nasùt parsè ca l'èra nasùt da na relasiòn adùltera. (Vandelli e altris) [394] A stan rimproverànt i mus o acidiòus. [395] I ebrèos, castigàs da Diu par vej disubidìt Mosè. I erèdis dal Gjordàn a sarèsin i palestinèis. (Scju dìs chì a somèa che chej puòrs diàus di palestinèis a ricèvin encja lòu un bel puc dal castìgu di Diu.) [396] Chej ca no'an volùt seguì Enea fin a Roma, preferìnt restà in Sicilia. [397] Par vej na buna spiegasiòn di sti righis, i sugerìs di consultà Vandelli o altri comentatòus. La sostansa a è che Dante al sta descrivìnt chel moment, subit prin dal cricà dal dì, cuant che il scur al sta par zì via. [398] Ècos di Circe chì, e ta li righis ca seguìsin. [399] Beatrìs, secònt Vandelli; ma Dante al pol vej intindùt Maria o cualchi altra personificasiòn da la razòn, secont altris. [400] Lì ca vìvin i mortàj. [401] Ca rafigùra i tre vìsis da l'avarìsia, la gola e la lusùria. (Vandelli) [402] Cu la stesa energia dal falcon Dante a la paràt via a zì sù fin ca lè rivàt tal plan dal ziròn pì'n sù. [403] La strada ca parta al sest ziròn. [404] Si sèis lìbars di zì sensa vej da sufrì il patimìnt di sta distiràs par cjèra. [405] Tegnèivi a destra, vièrs l'esterno. [406] Il pentimìnt. [407] Il plànzi stes. [408] Ti'as di savèj chi soj stat Papa ("successor Petri"). [409] Il nòn da la so famèa al deriva dal nòn dal flun--il Lavagna. Chel cal parla a lè il Papa Adrian V, da la famèa dal cont di Lavagna. (Vandelli e altris.) [410] Neque nubent: la alusiòn a è al discorsùt fat da Crist tal Vanzèli, [indà cal dis che in paradìs a no si è pì sposis ne di chistu ne di chel altri, ma ca si è ducjus compàjs. [411] Vers 91 ecc. [412] Chel dal Papa Adrian V, ca ghi'a apèna dita di parà via. [413] Ai doj poès a ghi tocjàva cjaminà visìn da la rocja par via che il percòrs a l'era dut plen di ànimis distiràdis. [414] L'avarìsia. [415] Ducju i altri vìsis. [416] Secont Vandelli al sarà il "veltro" che a la fin al sbarasarà il mont da l'avarìsia. (Cfr,Inf. I, 101) [417] La stala indà ca lè nasùt Gesù. [418] Stu Fabrìsi a l'era un consul roman cal veva (secont Vandelli) la virtùt amondi rara (i crot) di restà puòr e onèst invènsi di siòr e visiàt. [419] Se Nicolò no ghi ves preodùt la dote, sti frutis a si varèsin butàdis a la malavita. [420] Diu. [421] La cjasa daj Capetìngis, ca'an seguìt i Carolìngis. [422] Il me sanc, o mièj, i me disendèns, ca son doventàs coròs in sèguit al matrimòni di Beatrìs Berlinghièr cun Carlo d'Anjou. Da sta union il re al veva risevùt in dote la contèa di Provensa. (Vandelli e altris.) [423] Cul matrimòni di re Carlo. [424] A si nota ta sti righis una buna vena di sarcasmo. (Tomàs al sarès San Tomàs, mandàt in paradìs da Carlo stes.) [425] Stu Carlo (di Valois) a la usàt il tradimìnt coma arma, coma Gjuda. In Italia a la judàt i Neris cuntra i Blancs di Firense. (Robuschi) [426] Carlo II, fat presonèj tal golf di Napoli, al veva "vendùt" so fia par profit. (Robuschi) [427] Residensa dal Papa Bonifas VIII. [428] Fra i cuaj al sarès Filìp il Bièl, cal sotomèt il papa a una pasiòn coma che di Crist stes. [429] Filìp il Bièl, fra l'altri, al fa fòu i bens daj Templàrs. (Robuschi) [430] Diu a nol sfoga sùbit la so rabia, coma chi farèsin nuàltris, ma al speta il momènt oportùn. [431] Durànt il dì a cjàntin esèmplis di virtùt; di nòt, esèmplis contràris. [432] Pigmaliòn a la copàt so cugnàt Sichòt (Sicheo) par vej il tesòru. [433] Ugo Capèt, chel spirit ca la apèna finìt di parlà. [434] Delo, la isola indulà che Latona a veva parturìt i so doj fiòj Apol e Diana (il sorèli e la luna). [435] Casu stran: Propit mentri chi staj par bati sta riga, i sint Cecilia Bartoli ta la radio (Swiss Classic) ca cjànta Gloria in excelsis Deo. Stranìsin casu. Par stu casu stranìsin e par ducju i casus stranìsins ca susèdin tal mont (basta ca sèdin bièj) ca ghi zedi pur gloria in excelsis Deo! [436] Secònt il Vanzèli, chista a sarès che fruta ca'a risevùt na aga ca ghi'a cjolt ogni sèit in cambiu di una gota di aga par copàighi la sèit dal puòr Gjesù. [437] Tornàt fòu tra i vifs. [438] Virgilio a ghi fa al spirit un salùt cal va d'acòrdu cul salùt fat dal spirit stes. [439] I sèns a son i "P" segnàs su la front di Dante. [440] Clot, una da li Pàrchis ca fìlin i destìns da la zent. [441] Il mont di scju spiris. [442] Dut se ca susèit chì tal purgatòri a seguìs un ordin divìn. [443] L'arcobalèn (Iride) cal cambia posisiòn a seconda dal muvimìnt dal sorèli. [444] Il volèj stes di zì in sù a lè in se stes font di plasèj par l'ànima. [445] L'ànima a vorès zì sù, ma la gjustìsia divina a la costrìns a sufrì la necesària punisiòn pa la so inclinasiòn al pecjà. [446] Sèit dimostrada dal cjantà daj purgàns cuan che un'ànima a si libera da li so pènis. [447] Stasio, chel cal parla sti righis, a l'era cognosùt coma poeta taj timps di Crist. (Robuschi) [448] Secònt Vandelli, Dante a si sbàlia: Stasio a l'era napoletàn, no tolosàn. [449] Dopo vej scrit la Tebaide, Stasio a lè muàrt mentri cal scrivèva la Achilleide. [450] Su di me e intòr di me. [451] Ca sarès l'Eneide. [452] Ta stu esilio. [453] Pa la zent pì onesta e spontanea a ghi'è dur tègnisi dal ridi o dal plànzi, encja se l'ocasiòn a dizarès ca no lè il momènt just par ridi o plànzi. [454] Se dut il gran lavoru chi ti stas fazìnt a lè pal ben da la to anima. [455] Stu ànzul a ghi'a apèna cancelàt da la front il cuint P (o pecjàt) che Dante al veva intajàt ta la front. [456] Li peràulis da la beatitùdin (Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam. . .) cjantàda dal ànzul. (Cf. Vandelli) [457] Virgilio al veva za sintùt Gjovenàl parlà ben di Stasio; e adès, l'èsi in compagnìa di un tipo genial coma Stasio a ghi farà someà pì curta la strada ca'an da fa. [458] Avàr. [459] Dante e Virgilio a'an par prin cjatàt Stasio tal sìrcul daj avàrs. [460] Il sens a lè che se Stasio a nol ves lezùt, e capìt, li righis di Virgilio, al sarès cal sufrìs li pènis dal'infièr cul rest daj avàrs (Inf. VII, 25-35). Chì, però, a somèa ca sedi un problema. Li righis di Virgilio, ripuartàdis da Stasio, a no son idèntichis a li righis di Virgilio ripuartàdis ta l'Enèide. (Vandelli, etc.) [461] Pecjàs. [462] Tosàs a zero, coma che tal infièr a son descrìs chej che'n vita a vèvin masa largèsa o prodigalitàt. [463] A no'an savùt pentìsi ne in vita ne in punt di muàrt. [464] Coma, par esèmpli, a susèit tal casu da la largèsa (o prodigalitàt)) ca è oponùda a l'àvarìsia. [465] Sti peràulis a ghi dimòstrin a Virgilio che Stasio a no l'era par nuja avàr. [466] Cansons bucolichis. La referènsa a è di Virgilio, che chì a ghi sta fazìnt n'altra domanda a Stasio. [467] La musa da la storia, ca ispiràva Stasio. [468] Par meretà la salvasiòn a no basta fa dal ben tal mont; a bisùgna pur vej fede. (I Calvinìscj' a sarèsin amòndi d'acordu.) [469] Stasio a si riferìs a na specie di profèsia fata da Virgilio ta una da li so òperis. [470] Par grasia to i soj doventàt. . .. [471] Stasio a si riferìs al episòdi da la Tebaide cal descrìf il rivà daj Grecs taj fluns visìn da la sitàt di Tebe. [472] Omero. [473] Il Mont Parnàs. [474] Caràtars, chiscjus e chej da li righis ca seguìsin, cjantàs da Stasio ta li so òperis. [475] Puarèta par sigùr: dopo vej jodùt murì ducju i sos, il so maròus pur, a è stada condanàda a muàrt da Creonte, insièmit a so sou Antigone. (Cf. Vandelli) [476] A son apèna rivàs tal sest sìrcul. [477] Cuant chi eri frut (a si parla di pì di miès sècul fa) a era abastànsa comun a San Zuan usa la peràula "moràr" par descrivi un arbul di cualsiasi sorta. Ma che, a si sa, a era l'epoca daj cavalèjs e da li mòris, e ogni epoca a ven rifletùda tal so vocabulari. [478] Tal sens che li animis afamàdis dal purgatòri a no podaràn permètisi di mangjà li "mòris" di stu moràr. [479] I sugerìs di consultà i comèns di Vandelli a stu riguàrt. [480] Ta la bibia, il profeta Danièl a la rifiutàt di mangjà ma in compèns a ghi è stada conferìda una granda conosènsa da li robis. [481] Chì tal me post di cavalètis d'estàt an dè tantis; ma i preferìs lasàlis ca saltusèjn pitòst che mangjàlis, encja se cussì fazìnt i vaj a sacrificà l'ocasiòn di implenìmi di Gloria. A no'è da esclùdi, però, che se par un toc a si ves da sopravìvi mangjànt doma, o cuàsi doma, cavalètis, a si zarès a vèj da li bièli visiòns; roba, forsi, da fàighi invidia al stes Zuan Batista. [482] Che ca si fa cul sclop, no cuj madòns. [483] Virgilio al sugerìs che sti puòri ànimis a provin, cul plànzi e cjantà, a liberàsi daj vìncuj ca ju tègnin leàs ta stu post. [484] Erisitòn a l'èra stat punìt cu na fan insasiàbil, tant che a la fin a la tacàt a roseàsi il so stes cuàrp. [485] Va ben, va ben--a San Zuan a varès di èsi "gjèma," i lu saj. Li esigènsis da la rima, però, a mi rìndin sclaf. Perdon. [486] Stavolta i mi scusi besòu. Se Dante al usa "como" par "coma," alòr i no mi sint tant mal a usà "com" par "coma" nencja jò. [487] La so vous. [488] Cuant che cul sanc da la so vena a ni'a partàt a la redensiòn. [489] I comentatòus: tal antipurgatòri, indulà che il timp da pecjadòu durànt la vita al ven doplàt prin da entrà tal purgatòri stes. [490] Dal antipurgatòri, indà ca son chej ca'an spetàt masa timp prima di pentìsi. [491] Forèis a lè abastansa sarcastic tal descrivi la mancjansa di pudòu ta li feminis di Firense ca la lasàt. [492] A si àja maj jodùt feminis che par fàighi ritègni il so pudòu a era necesàri creà disiplìnis spirituàlis o civilis? Se'l dizarèsia il puòr Farnèis s'al ves di fa na pasegiàta ta spiàgis coma che di Lignàn al dì di vuej? A ghi vegnarès ingrìsul! [493] Prin di dut a zaràn a sufrì chej che adès a son encjamò frutùs sensa barba. [494] Par via che Dante, esìnt di cjar e vuès, al fa ombrèna. [495] La luna, Diana, sou dal soreli, o Apollo. [496] Ca seguìs Virgilio. [497] Stu mont, cal sarès il purgatòri, al vou liberàsi di chel spirit e mandàlu ta la strada dal paradìs. [498] L'anima di Stasio, ca sta proseguìnt a plan par restà insièmit cun Virgilio, chel che "cun me'l va." [499] Bonagiunta tal original. (Perdon, ma la colpa a sta duta tal Parnas!) [500] A si trata chì di Papa Martin IV. [501] Secont Vandelli stu Papa a si la godèva a mangjà bizatis dopo vejlis innegàdis tal vin (vernaccia) e rustidis. Insoma, a l'era un golosòn di un papa, e basta. [502] Par vej na conosensa pì buna di scju nòns, e a ltris, i sugerìs Vandelli o altri comentatòus. [503] Ta la bocja. [504] Tal sens di cunsumà. [505] ‘Donne ch'avete intelletto d'amore.' [506] Li ultimi sèis righis e ches ca seguìsin a descrìvin la sostansa di chel tipo di poesia o di scrivi cal ven recuardàt coma "dolce stil novo." [507] Tal original: "dittator" = l'amòu. [508] I tornaràj prin cul desidèri sinò in realtàt. La riva a sarès un post tal Tirèn indulà ca si riunìsin li ànimis par vignì trasportàdis tal Purgatòri. [509] Stu "puòr diàu" al sarès Corso Donati, fradi di Farèis. Secont il fradi, Corso Donati a somèa cal sedi stat in part responsàbil dal "spolpamìnt" di Firense, descrit pì'nsìma. [510] Li sferis celèstis. [511] Coma ca fa la zent cuant che za a sa ca no pol vej se ca vorès vej. [512] I centàuros, ca vèvin un pet di omp e un cuarp di cjavàl. Tant chistu che l'esempli daj ebrèos cal seguìs, a son esemplis di golositàt punìda. [513] I guadàjs, i crot, a son li pènis ca sufrìsin, che cul zì'n davànt ju purificarà. [514] Sta pluma dal ànzul a ghi neta via il pecjàt da la golositàt a Dante. [515] Chej ca s'intìndin di astrologia a capìsin a volo che Dante al vòu dìzi ca son li doj dopo di misdì. Chej che di astrologia a s'intìndin puc, coma me, a son conseàs di consultà i comentatòus. [516] Rivànt fin a vièrzi (il àt) la bocja par parlà. [517] Na domanda amòndi sensìbli. La risposta a ghi ven data ta li righis ca seguìsin. [518] Tal sens che Dante al podarès alòra capì coma ca è pusìbul dimagrì, par razòns ca no'an nuja a che fa cu la mancjansa di roba da mangjà. [519] Il sanc cal scor ta li vènis di una part dal cuarp al va a trasformàsi ta la part stèsa. [520] Ta stu "natural vasèl" a si mìscjin il sanc dal omp e chel da la femina. [521] Il sanc da la femina a lè pront a ricèvi il sanc dal omp, ca lè pront a operà. [522] I sugerìs di consultà i comentatòus par vej na idea pì clara di chista spiegasiòn "scolastica" di se ca susèit dal moment dal concepimìnt in sù. [523] A'è clar, chì, che il sanc maschil al domina. I crot che certi feministis di vuèj a ghi darèsin na buna tiràda di orèlis a Dante e a Tomàs d'Acuina e a Aristotil e a ducjus chej ca la pensàvin cussì ta chej timps lontàns. [524] La referènsa chì a è al filosofo antic Averroe che, secònt li righis ca seguìsin, al insistèva che l'intelèt a l'èra superàt da l'anima. (Vandelli, su chist punt al da na spiegasiòn detaliàda.) [525] Par vej n'idea pì clara da la fusion da li divièrsis pars da l'anima (vegetatìva, sensitìva e rasionàl) a zova consultà i comentatòus. A è da oservà, però, che l'idea che l'embrio al vegni dotàt di anima "rasionàl" a ven scartàda daj filosofos modernos, da John Locke in ca. [526] La referènsa chì a è a che part da l'anima ca resta atìva encja dopo la muàrt. [527] In particulàr li facoltàs vegetatìvis e sensitìvis, a restin calmùtis; mentri che li facoltàs inteletìvis (memoria, etc.) liberàdis dal cuarp, a dovèntin encjamò pì ben gusàdis. [528] L'anima, che chì si si'èra sofermàda, a deva forma umana al'aria. Interesànta chista teoria dal'anima, ca'a esitensa prima dal cuarp, e che di fat a ghi dà forma al cuarp. [529] Chist a'a dita Maria cuant che l'ànzul a ghi'a dita ca varès vut un frut; "Quomodo fiet istud, quoniam virum non cognosco?" Domanda abastansa naturàl. [530] Il velèn. [531] La cura a lè il fòuc; l'alternàsi dal cjantà e daj esèmplis a sarèsin il past. [532] Scju spiris a pòsin purificàsi doma restànt lì, dentri ta li flamis. [533] Tal sens general da li zonis cjàldis dal Nordafrica. [534] Par fasi amà da un toru, Pasife a'è entrada ta na vacja di len. Da sta union a lè nasùt il Minotauro. [535] Vandelli al crot che stat siòra a'è la madòna; Robuschi a dis ca è Beatrìs. E jò? Jò'i crot che sta grasia a posi èsighi conferìda doma da la madòna--o da Beatrìs cu la grasia da la madòna. [536] L'idea che na persona urbàna, civilizàda, nòbil, a resti culpìda (o maraveàda) dal straordinàri par mancu timp dal cjargnèl (=montanaro) a è, secònt me, un cumplimìnt tant pì grant pal cjargnèl che pa la persòna "nòbil." [537] Sèzar, coma chej spiris descrìs u chì, al veva pecjàt di sodomia, e par chel al vegnèva clamàt "regina." [538] La so vergogna a asìst li flamis tal so viàs di purificasiòn. [539] Pasife, za minsonàda tal vers 41. [540] Guinizèl, ca ghi'a dat il via al "stil novo," al sarès sens'altri dut invidiòus di sta me prova "volgàr" in furlàn. [541] A è mièj consultà i comentatòus par vej na buna idea da la storia di Licurgo, [da la so femina e daj so fiòj. Chì a'è da notà che Dante a lè tentàt di cori vièrs di Guinizèl, pal ben ca ghi volèva, ma a lè tratenùt da li flamis ca cujèrzin Guinizèl. [542] Cussì a si riferìs Dante al Guinizèl, dal cual a si considera disèpul. [543] Il mièj fabri dal "dolce stil novo" al sarès Arnalt Daniel; chel crodùt pì avansàt al sarès Girault de Borneil, un famous poeta provensàl. (Cf. i comentatòus.) [544] I "stùpis" minsonàs ta stu vers a erin encja da l'opiniòn che li operas di Guiton d'Arès a fòsin fra li mièj. [545] Scritòus coma Guinizèl, sensa parlà di Dante stes, a rapresentàvin tant mièj il "bièl stil nòuf." [546] Arnalt Daniel, za minsonàt tal vers 115, ca si esprimarà in provensàl fra cualchi riga. [547] A è ben clar che il provensàl a lè cusìn dret dal furlàn. [548] L'ànzul a ghi aparìs al tramònt. Par una descrisiòn detaliàda su chista determinasiòn di Dante in riguàrt a l'ora, i sugerìs di lèzi i comentatòus. [549] Cf. Vanzèli di San Matèo, v.8. [550] A lè doventàt pàlit coma un muàrt. [551] Sti righis a sugerìsin che Dante al veva vut ocasiòn di jòdi zent condanàda vignì bruzàda viva. [552] La storiuta di Tisbe e Piramo, una sorta di Romeo e Gjulieta pre- shakespeariana, a'è contàda da Ovidio ta la so Metamorfosi. [553] Fin a stu punt, i tre a vèvin cjaminàt in fila indiana, cun Stasio tal miès. [554] Indà ca tacava la scjala ca partàva al paradìs terèstri. [555] A l'era zut a durmì--o tramontàt. [556] Citèrea = Venere. [557] Lia, prima femina di Jacob, chì usàda da Dante coma simbul da la vita atìva. (Vandelli) La corona ca si met tal cjaf a è na corona fata di buni operis. [558] Rachel, seconda femina di Jacob, a è chì usàda coma simbul da la vita contemplatìva. [559] I splendòus dal vers 109 a crèjn stu efièt. [560] Ches temporàls. [561] Làsiti guidà da se ca ti par just. [562] Beatrìs. [563] "Chej" a sarèsin i flòus, arbuj, etc., di stu post. Virgilio, duncja, a ghi da la sièlta di usà stu timp ta la vita contemplativa (stant sintàt) o atìva (cjaminànt fra flòus e àrbuj.) [564] Su di te i conferìs il podèj temporal e spiritual. [565] Sicoma ca era matìna, l'ombrena dal mont dal purgatòri a vegneva butada vièrs ovest, par la ca si pleàvin li ramàsis. [566] Visìn di Ravèna. [567] Ta stu post a lè sempri il mèis di maj, cu li so grandis belèsis primaverìlis. [568] Divièrsis interpretasiòns di sta riga a son pusìbulis. Robuschi e altris a cròdin ca sedi Proserpina ca pièrt la primavera (i flous ca steva cjolìnt sù). Jò invènsi i crot che al momènt dal rapimìnt da Plutòn, Proserpina (la primavera) a pièrt so mari (la cjera, la natura) par via ca ven trasportàda tal mont di sot; mentri che Cerere (la mari), pierdìnt so fia, a pièrt la primavera stèsa. [569] Cupid. [570] Tal sens che Cupid di solit al culpìva altris, no so mari, che stavòlta al veva fat inamorà di Adòn. [571] Che di Serse a è una lesion che al dì di vuèj a varèsin da tegni in mins chej tipos coma Bush mentri ca si preparing a invàdi il Irak, pensànt, coma Serse, che sbarasàsi di Saddam Hussein a sedi na roba da nuja e sensa nisùna coseguensa negativa. [572] Chistis a sarèsin localitàs ta li do bandis dal Elespònt; Leandro a l'era costrèt a nodà da un post a l'altri par zì a cjatà la so amànt, fin che a un bièl moment a si'a negàt. [573] Il Letè. [574] Il Salm XCI, cal dis fra l'altri quam magnificata sunt opera tua, Domine! [575] Dante a si riferìs a li peraulis di Stasio (Purg. XXI, 43. . ..) cal veva dita che ca no si varèsin cjatàt cambiamìns di timp. [576] Diu al pol cjatà e amirà la perfesiòn doma in se stes. [577] Da l'entràda in sù, il purgatòri a lè lìbar da chej turbamìns ca crèijn chi di nualtris l'àga e la cjera. [578] Ca sarès la nustra cjera, no che dal alt dal purgatòri. [579] Di là--tal nustri mont--stu frutàn (dal àrbul dal ben e da mal?) a nol esìst. [580] Tal cors da la purificasiòn a bisugna che na anima si dismintièj daj pecjàs ca'a cometùt e ca si recuardi doma dal ben ca'a fat. [581] Il gust da l'aga di Letè e di Enoè. [582] Ognun daj poès di na volta, chej ispiràs tal Parnàs. Fra chiscjus a sarèsin encja Virgilio e Stasio; e a'è par chel che Dante, ta la prosima riga, a si volta vièrs di lòu. [583] Dante al veva cjolt i so vuj da la bièla Matilda doma par un momentùt. [584] A sarès bièl savèj se Dante al usarès li stesi espresiòns encja vuèj cuant che la potènsa feminista a è tal che ta un sens no tant indirect a parta parfìn a gueris coma che da l'Afghanistan par liberà li feminis dal so vel. [585] Il sun da la melodia minsonàda tal vers 22. [586] Li Musis. [587] Vigìlis. [588] Dante al usa l'Elicòn, il post indà ca stan li Musis, invènsi da li fontànis--o risultìvis--Aganipa e Ipocrina--ca vègnin fòu dal Elicòn. Il sens a lè che Dante al vou bevi da li àghis di sti fontànis par otègni la ispirasiòn ca ghi ocòr par continuà. [589] Il rest da li Musis. [590] L'ogjèt percepìt da pì di un sens e che, di conseguensa, al pol inganà un daj sens, coma cal ingàna il sens da la vista ta stu casu chì. [591] "Àt" = forma, aspièt. (Dante a si veva visinàt ai àrbuj cussì tant ca nol podèva pì vignì inganàt in ta se cal jodèva. [592] Chista "virtùt" a sarès che facoltàt inteletuàl ca ghi permèt a la razòn di percepì la veretàt da li robis. [593] Matelda. [594] Tal nustri mont. [595] Dal flun Letè, che i poès e Matelda a stan percorìnt. [596] Li flamùtis a someàvin pinèj. [597] Li sièt listis a rafigùrin i sièt regàj dal sant spirit: il savèj, l'intelèt, il bon consèj, la fuàrsa, la siènsa, la pietàt, e il timòu di Diu. (Vandelli) [598] Li strichis coloràdis lasàdis da li flamùtis a son iridàdis, coma ca lè l'arcobalèn o ca son i sircuj che ogni tant a si jòdin atòr da la luna. (Delia) [599] Dante a no la la capacitàt di jòdi cussì lontàn coma cal pos il spirit di Diu. [600] Secont Vandelli, scju vincjacuatri vecjus a rapresèntin i vincjacuatri libris dal Vecju Testamìnt. [601] Cussì al saluda Maria l'arcànzul Gabrièl. [602] Coma che tal cjèl na stela a cjoj'l post di un'altra. [603] Sìmbul daj cuatri libris dal Nòuf Testamìnt. [604] La descrisiòn di Dante a derìva in part da Ezechiel e in part da San Zuan da l'Apocalìs. [605] Il grifòn, a ni recuàrda il Vandelli, a lè un simbul amòndi adàt par rapresentà Crist: Crist a la cualitàs divinis e umanis, coma che il grifòn a lè un puc àcuila e un puc leon. Il cjar al rapresentarès la Glisia. [606] A è da notà che la part dal grifòn ca rapresènta il divìn a'a la corispondènsa àcuila/òru, il pì maestòus daj usièj e il pì presiòus daj metàj. La part umana (il leon) a è in blanc e ros. [607] L'amonimìnt che, coma ca ghi'a susedùt a Fetòn, cussì a podarès susèdighi al Papa sa nol ves da guidà ben il cjar da la Glisia. [608] Li tre feminis a rapresèntin li tre virtùs teologalis: la rosa = la caritàt; la verda = la speransa ; la blancja = la fede. [609] Li cuatri virtùs cardinals: la prudensa (= chista), la gjustìsia, la fuartèsa e la temperànsa. (Vandelli al esplora al lunc il valòu symbolic di sti aparisiòns.) [610] San Luca e San Pauli, secont i comentatòus. [611] La natura a veva fat Ipocrate pal interès daj òmis (chej nemàj ca son i predilès da la natura--coma ca crodèvin na volta). [612] Stu altri vecju al sarès San Pauli, cal mostra cu la so spada il gran podèj da la peràula di Diu. [613] San Zuan, l'autòu da l'Apocalìs. A somèa cal durmìsi; ma in realtàt a lè tegnùt ben sveàt da lis o visiòns. [614] I ultins sièt minsonàs. [615] Ca èrin vistìs in blanc. [616] La caritàt, ca supuàrta il Nòuf Testamìnt, a è rapresent`ada in ròs; la fede dal Veciu Testamìnt in blanc. [617] Diu stes, tal Empireo, ma encja chel complès di cjandelièrs, etc., za descrìt. [618] Il setentriòn pì bas (l'Orsuta cu la stela polar), cal guida il marinàr. [619] Di matina bunòra, cuant che'l sorèli apèna apèna al ven su, a lè velàt da vapòus ca ni permètin di vuardàlu a vuj nùs. [620] Un amòu cal va'n davòu un bel puc, coma che Dante al conta ta la so Vita Nuova. [621] Dante a nol veva nencja nòuf àjs cuant cal veva jodùt Beatrìs pa la prima volta. [622] Una cuantitàt amòndi pìsula (un otàf di un'onsa). [623] Dutis li belèsis dal paradìs terèstri, pierdùdis da Eva, a no bàstin par tègnimi dal planzi. [624] Chista, in fat, a è l'unica volta che il nòn di Dante a lè minsonàt ta la Comèdia. [625] Fuèjs dal ulìf, ca ghi èrin sacris a Minerva. [626] La font a sarès il Letè stes. [627] La Slovenia dal dì di vuèj. [628] Il paìs cal pièrt ombrena al sarès l'Egìt, o altri paìs nordafricàns, indulà che ogni tant il sorèli a lè cussì dret in parzòra daj ogjès ca ghi stan sot che chej a no forming nisùna ombrena. [629] Cal sarès il cori da li sfèris celèstis. [630] I ànzui ca vèvin dimostràt compasiòn pal puòr Dante. [631] Beatrìs e i ànzuj. [632] Ta l'originàl l'ecuivalènt di "zovenùt" a sarès la "vita nova" di Dante. [633] Chista a sarès la condisiòn dal puòr Dante cuant che par prin i lu jodìn al'inìsi dal Infièr, cunfùs e pierdùt tal bosc scur. [634] A lè restàt lì imbacuchìt, cu la bòcja vièrta ma sensa èsi bon di dìzi nùja. [635] Beatrìs a è muarta cuant ca veva 25 àjs. [636] Sens: La lama ca dovarès punì il pecjadòu a ven smusàda dal intervegnì da la misericordia divina. [637] Tal e cual di chej ch'encjamò a ghi fan part dal mont da li robis falsis. [638] Beatrìs a ghi sta dizìnt a Dante ca nol veva da vej pierdùt timp a zì in sercja di chej plasèjs di stu mont, coma par esempli il plasèj sesuàl. [639] Colps o avìs di perìcul. [640] Il vint nostràl al sarès il vint da la tramontàna; chel altri a lè il vint da l'Africa. [641] Riferìnt a la so musa coma "barba," Beatrìs a ghi fa recuardà a Dante ca no lè pì un frutùt. E luj a si sint mortificàt. [642] Stu èsi in do natùris a lè il grifòn--mièza àcuila e miès leòn-- simbul da la dopla natura di Gesù Crist. [643] L'àga dal Letè a lu purifica e a ghi cjòj la memòria daj so pecjàs. [644] Chistis a sarèsin li virtùs cardinals, che cul so fa a dimòstrin di volèj protèzilu. [645] Indulà ca forming una da li costelasiòns. [646] Da l'inìsi, alòra, Beatrìs a era stada dotàda di dùtis li virtùs. [647] Li virtùs teologàls (caritàt, speransa e fede) ca ghi daràn na man a Dante di jòdi li veretàs rivelàdis pì benòn. [648] Taj vuj di Beatrìs. [649] Coma za minsonàt, il grifòn a lè stat destinàt a rapresentà il Crist in ta la natura umana e che divina. [650] In se il grifòn al restàva imutàt, ma a si tramutàva taj vuj di Beatrìs o in tal aspièt uman o in ta chel divìn. [651] La sostansa di chista esclamasiòn di Dante a è la realizasiòn so che nisùn al podarès maj descrivi cun precision la bielèsa di Beatrìs. [652] I dèis àjs ca separàvin il poeta dal'àn da la muàrt di Beatrìs. [653] A l'era dut concentràt tal amirà la bielèsa di Beatrìs. [654] Sti tre zòvinis, ca rapresèntin li tre virtùs cardinals, a ghi stan partànt a mins a Dante di smètila di fisà Beatrìs. [655] I sièt cjandelièrs za minsonàs tal cjant XXIX. [656] Cu la bandiera. [657] Mentri che il cjar al zira, Dante e compàjs a son ta la banda interna da l'orbita. [658] I comentatòus a sugerìsin che stu àrbul al rapresenta l'impero roman, mentri che il cjar trainàt dal grifòn al rapresenta la Glisia. L'arbul svistìt, duncja, al sugerìs la condisiòn dal impero ca esisteva sensa intervènt redentìf di Crist. [659] Coma che, di fat, a ghi'a capitàt a la nustra nonùta Eva, che osteàda, dopo vej sercjàt il frut di stu àrbul! [660] A la leàt il timòn dal cjar a la frascja cu la frascja stesa. Ta che maniera chì a ven rapresentàda l'uniòn dal'Impero cu la Glisia. [661] La lus dal sorèli a si mìscja cu la lus da la costelasiòn dal Cjavròn, ca seguìs la costelasiòn dal Pès. [662] Sot n'altra costelasiòn--che dal Toru. [663] Gjove, ca s'inamoràva su par ju di dùtis li zòvinis ca ghi capitàva da jòdi, a si'a pur inamoràt di Io e a ogni cost al volèva entrà ta li so grasis. La so femina (Gjunon), però, volìnt ostaculàlu (chi sa maj parsè), a'a metùt Argo (chel mostru daj sent vuj) a vuàrdia di Io. Alòra Gjove a la mandàt Mercurio a indurmidì il puòr Argo cul contàighi la storia da la ninfa Siringa. Tal fratìmp, Gjove a si'a aprofitàt e cussì via dizìnt. [664] I sugerìs di consultà i comentatòus par una spiegasiòn aprufundìda da la relasion fra il sveàsi di Dante e chel daj apòstui. [665] La compagnia e i altris a sarèsin chej spirs (li ninfis, i vecjus, ecc.) ca compagnàvin il cjar. A è da agjùngi che si si recuardàn che il grifòn al rafigùra Crist, alòra il fat che adès al va in alt al rapresenta l'asensiòn di Crist tal cjel. [666] Cjar--il "plaustrum" latìn. [667] L'Acuilòn e il Austri a son doj vincj' ca tirin fuart. [668] Residènt ta sta "silva"--o paradìs terèstri. [669] L'acuila e i so dans a rapresèntin li persecusiòns dal impero viers la Glisia. [670] "Secja" parsè che la volp, coma simbul da la eresia, a è al dizùn di ogni buna dutrìna. (Vandelli) [671] Secònt i comentatòs, l'àcuila chì a rapresenta l'imperatòu Costantìn e la so donasiòn al papa. [672] Il dragòn descrìt ta che righis chi a lè il Satanàs. [673] La donasiòn di Costantìn, fata cun buna intensiòn, cul zì dal timp a veva da partàighi brus momèns a la Glisia. [674] Il cjar al ven cussì a someà la bestia da l'Apocalìs. I cjafs cornùs a rapresèntin i sièt vìsis principàj ca vegnèvin a coròmpi la Glìsia: la supèrbia, l'invìdia, la ràbia, l'avarìsia, la musetàt e la gola. [675] La Curia romana che, coma ch'jodìn ta li righis ca seguìsin, a si cocolèa cul gigànt, o re di Fransa. [676] Par Dante, il rapuàrt fra il Papa e il re di Fransa a l'era amòndi puc san! [677] Dante chì al rapresenta la zent cristiana--o forsi il pòpul italiàn. [678] Un sugerimìnt, chì, da la trasferta da la Curia a Avignòn. [679] Li tre virtùs telogàls e li cuatri virtùs cardinals. [680] Peràulis che Gjesù a ghi'a dita ai apòstui prin di murì. [681] La fiola: Matelda; chel: Stasio. [682] E se ca ghi zovarès tant al me bisùgnu. [683] La Glisia a era, ma a no è pì, par via che adès a è sot dominio di Satana. [684] Li plumis lasàdis da l'àcuila a rapresèntin i bens di stu mont ca'an vut l'efièt di coròmpi la Glisia e di fala doventà la "putana dal gigant," coma descript pì sù. [685] "Cinquecento dieci e cinque" tal originàl. A no'è clar se Dante a la volùt significà DXVo pùr li cifris individuàlis: un D, un X e un V, ca podarèsin vignì lezùdis coma DVX ( = DUX = duce). A è mièj, chì, consultà chej ca san. [686] Tant Temi che la Sfinx a proponeva oràcui ca èrin durs da capì. [687] Cuant che Edipo al veva risòlt il problema proponùt da la Sfinx, chista a si veva rabiàt e fat dans grancj' taj cjamps (a piòris e blava). Ma stavolta a no saràn dans parsè che i fàs (ca faràn da Najadi) a risolvaràn l'enigma. [688] Da l'àcuila e dal gigant. Par altri interpretasiòns, a'è mièj consultà i espèrs. [689] Par vejghi dat na roseàda al milùs, Adamo a la dovùt spetà sincmil àjs prin che il signòu al vegnès a ridìmilu. [690] Piramo a la cul so sanc macjàt li moris che da blàncjs a son doventàdis rosis. Cussì la vanitàt daj plasèjs di Dante a ghi scolorìs la mins. [691] Ta la proibisiòn riguadànt il àrbul. [692] I pelegrins a tornàvin da la Cjera Santa cun'un bastòn fasàt di fuèjs di palma, par ricordu. [693] A sta di fat che sta dutrina, basàda sul crodi che l'intelèt al rìvi a capì dut, a no'è suficènt par rìndighi pusìbul a Dante di rivà a capì li veretàs "rivelàdis" da Beatrìs. [694] Festina = espresiòn latina ca ca mi va tant comuda a mi coma a Dante; a ten a significà il muvimìnt pì ràpit dal Prin Mobil rispièt a la cjera. [695] Li sièt virtùs chi vin za incuntràt. [696] No èse na ironia delisiòsa che mentri chi staj scrivìnt (il 23 di dicembri, 2002), sta zona fra il Tigris e l'Eufrate a è doventàda un daj centros di dut il mal di stu mont? Chi sa se, dopo vèjla distrùta, a tornarà a doventà un Paradìs Terèsti come ca l'èr stat? [697] L'àga dal Eunoè a ripuarta la memoria il ben che un a la fat o pensàt. [698] Li regulis da l'art. [699] Indulà ca la bevùt l'àga dal Enoè. Cantica Tersa: Paradìs Paradìs Cjant Prin La gloria di chel che movi dut al fa luzìnt in tal univers a penetra cun lus pì intensa chì e mancu là. Tal cjèl, 'ndà che pì da la so lus vi'èntra, i'er'jò, e contà li robis chi'ai jodùt nol sa ne'l pol chel che jù'l ven da parzòra; pars'ch'al so desidèj fazìnsi visinùt, il nustr'intelèt a si sprofonda tant che il recuardàsi'n davòu'l resta dut. Ma almancu di chel tant di stu post sant chi'ai podùt ta la me mins fa tesoru, i faràj adès materiàl dal me cjant. O Apòl me bon, di st'ultin lavoru da la to virtùt fa chi sedi un sì gran vàs da meretà l'oràr, pal poèt dut òru. Fin a stu punt l'ajùt chi'ai vut dal Parnàs mi'a bastàt, ma adès jùdimi pur tu a contà cun onòu la storia daj beàs. Tal me pet èntra e ispirimi tu cussì coma cuant che Marsia sfoderàt da la natura[11] dal so cuàrp ti'as tu.[1] O valòu divìn, si ti mi vens prestàt chel tant che l'imàgin finuta dal beàt regn figurà i pòsi, che'n mins mi'a restàt, rivà i ti m'jodaràs al to mièj len[2] e coronàmi alòr cun che fuèjs che la matèria'e tu i mi parèjs degn. Rari voltis, pàri, a vègnin cjoltis[3] par segnà'l trionf d'un Sèzar o poeta, colpa e vergògna da l'umàni vòjs,[4] che parturì plasèjs'ntà la contenta deitàt delfica'l dovarès il ramusèl di Peneo[5] cuant ch'a vignì godùt'l parta. Na faliscjùta 'pol tacà un bel foghèl: forsi davòu di me e cun tant mièj vòus, si prearà par che Cir'l rispùndi dal cjèl.[6] Chì e là si fa alt, paj mortàj, luminous, il lampion di stu mont; ma propit par là cuatri sèrclis'l unìs con tre crous, cun percors pì bièl e cun tant mièj stela, fòu'l ven congjùnt, e la mondàna cjera com'cal vòu al tempra e sigìla. Fat al vev'di là matina e di cà sera chel post, o cuasi, e dut l'era là blanc chel emisfèri, e chì neri l'era, cuant che Beatrìs, a sinistra, tal flanc so, jodùt'i l'ai voltàda vièrs il sol: nencj'acuila lu vev'maj fisàt sì al lunc. E propit coma ch'un secònt raj al pol, e'l ven, dal prin, fòu, e di nòuf'l torna'n sù, com'ch'a la mari'l vòu sempri tornà'l fiòl. Cussì dal so àt, paj so vuj vignìnt'n sù tal me imaginà, il me si'a pur fat, e'i vuj, pì dal nustr'usu i'ai puntàt in sù.[7] Tant'è lècit là, che chì nol pol èsi fat da li nustri virtùs, par grasia dal lòuc[8] che doma par l'omp a l'era stat creàt. Jò'i no l'ai soportàt a lunc, ne tant puc, da no vej podùt jòdi'l sfavilà 'ntòr com'fièr cuant che ruvìnt al ven fòu dal fòuc; e'a colp'a parùt che d'un dì il dì dut atòr cresùt'l fos, com se chel che fa'l pol sti robis n'altri sorèli'l ves fat zì ‘torotòr. Beatrìs duta ta l'etèrni rodis fisa cuj so vuj a steva; e pur jò da la sù cjolt, su ic i vev'li me lùcis. Tal vuardàla, cambià mi soj sintùt jò com'che cambiàt si'a Glauc, tal gustà l'erba,[9] coma altris tal mar, pur luj in Dio. Significà'l trasumanà per verba no si pol; ma ca basti se che Glauc'la fat par chel che grasia'la di provà sta "erba." [10] Se dom'i'eri chel chi ti mi vèvis creàt di nòuf[11], gran ben che il cjel ti govèrnis, tu ti lu sas, che la to lus mi'a'n alt partàt. Cuant che li rodis ca zìrin etèrnis, par volèj to, a mi'an a se atiràt cu l'armonia che tu ti minìstris, mi'a'lòr parùt che'l cjel dut cuant l'er'impiàt cu la flama di Febo, che ploja o flun un lac cussì grant a no'a propit maj fat. La nuvitàt dal lustri e dal gran sùn di savèj la razòn na vòja'mpiàt mi'a granda tant ca no la crodarès nisùn. 'Lòr ic, che'l me al so còu a veva leàt, par tegni calmàt il me spirt comovùt, prin ch'alc i podès jò dìzi, a'a tacàt cussì: "Tu stes i ti t'insiminìs dut cun stu fals figurà, ch'jòdi no ti pos se chi t'jodarès se pì'udìsi ti ves vut. Miga ti sos in cjera, com'chi ti cros; ma na saèta, ca scjàmpa dal so post,[12] com'te 'no cor, che pì svelt cori fin là ti pos. Se'l prin dùbit mi'a cjolt, e di chist i'ai vut gust, dut suridìnt cu li so peraulùtis, un'altri ghi'a subit cjapàt il so post, e dit i'ai: "Contènt i soj pa li robis ch'i'ai amiràt; ma'dès mi staj marveànt di com'che pì'n alt i vaj di scju cuàrps lizèjs." [13] Alòra ic, il so cjaf un puc scjasànt, vièrs me a'a vuardàt cuj vuj impensierìs di na mari di front al fì delirànt, e'a tacàt: "Li robis, dùtis cuantis, tra di lòu a'an òrdin, e chist'è forma ch'al univèrs ghi da qualitàs divìnis. Chì jòdin l'altri creaturis l'òlma dal eterno valòu, che luj stes lè'l fin pal cual dut st'òrdin lè doventàt norma. In ta stu'nsièmit leàdis si tègnin duti li natùris, se pur divièrsis, stant, chi pì chi mancu, al prinsìpit visìn;[14] e ta divièrs puàrs si spartìsin dutis tal gran mar dal èsi, e a ognùna a ghi'è dat l'istìnt di zì ta li so àghis. Chist'istìnt al parta'l fòuc vièrs la luna; chistu'nta ogni nemàl a lè motòu; e dut in cjera al lèa e al radùna:[15] e no dom'li creaturis ca son fòu da l'inteligènsa di sta fuarsa 'son sot, ma encja ches ca'an intelèt e amòu.[16] La providensa, ch'a dut chistu a prejòt, cu la so lùs a fa'l cjèl[17] sempri cujèt, 'ndà che pì svelt si zira chel che dut 'la sot;[18] e adès lì com'che par nu lè stat decrèt, a n'invìa la fuarsa di che cuarda ca scata e'l bon a bàt ta se ch'a a dirimpèt.[19] Ma com'che na opera no ven formàda sempri secònt la vera intension da l'art, pars'ch'a rispùndi la materia'è sorda; cussì chistu percòrs al ven spes stuàrt da la creatura che'l podèj a'a di zì chì o là, nonostànt il sen just e fuart.[20] E com'ch'ogni tant si pol jòdi a colà un folc da li nulis, cussì l'impùls prin,[21] distràt da fals ben, in cjera'l va a plombà. Basta maravèjs, alòr, dal to cjamìn vièrs l'alt; pensa invensi al rivulùt che dal di sù vignì jù a val i jodìn.[22] Gran maravèa 'sarès di vej te jodùt, sens'impedimìnt, la jù dut cuant sestàt, com'na flama che zì'n sù no vès podùt. E chì i vuj vièrs'l cjèl a'a di nòuf voltàt. Paradìs Cjant Secònt O vualtris che'n barcjùta mi stèjs atòr, desideròus di scoltà, e vòja i vèjs di seguì la me nàf, che cjantànt a cor, tornàit pur a rijòdi li vustri spiàgis: che forsi dut, si vi metèis in onda, restànt lontàn da me, i pierdarèsis.[23] L'àga chi cjoj no'è maj stad'esploràda; mi'spira Minerva e Apòl mi guida e l'Orsa li Musis mi tegnin mostrada. Vualtri pus che la mins i la vèis alsàda Par godi'n timp'l pan daj ànzuj, dal cual chì[24] a si vif sensa maj vèjni avònda, I podèjs ben metivi in tal alt sal[25] cul bastimìnt vustri, davòu la me agàr, prima che l'àga a torni tal e cual. Chej glorious che a Colchis 'son zus pal mar, mancu mar'veàs si son, che vuàltris'sarèjs, cuant che Gjason'an jodùt, bifòlc, ta l'agàr.[26] La sèit chi vin sempri vut ta li nustr'idèis ta l'alt Empireo a ni partàva svelta, cuasi coma'l cjèl che la sù 'jodèis.[27] Jò'i vuardàvi Beatrìs che'n sù 'vuardàva; e forsi tal timp che na frecja si distàca dal arco e a la so fin a riva, mi soj jodùt vignì indà ca taca che miràbil roba; ma che ch'era là[28] ben jodìnt se ca mi fev'imbacucà,[29] voltàt si'a vièrs me, contènta e bièla, e mi'a dit: "A Diu dìzghi ben gris, ch'adès unìs ni'a cu la prima stela." A parèva che na nula la cujerzès, duta solida e lustra e nèta, com'adamànt che cun lus dal sol'ardès. Dentri di se l'eterna margarita[30] a mi'a risevùt, com'che l'aga a surbìs un raj di lus e unìda a resta.[31] S'jò i'eri cuàrp, e chì a no si capìs com'che na dimension ta n'altra s'unìs, ch'a di èsi se cuàrp in cuàrp s'inserìs, alòr il me desidèj cjalt com'flàmis al sarès d'jòdi che esènsa[32] ca mostra com'che Diu e l'èsi nustri son unìs. Là se chi crodìn par fede a s'jodarà, sensa razonàlu, ma tant clar'l sarà chel com'chè chi acetàn che par prin a'è vera.[33] 'Lòr rispundùt i'ai: "Siora me, sì fedèl com'che pì no pol èsi, ringrasiàlu i vuèj che dal mont mortal mi'a partàt via stu cjèl. Ma dizèimi: alc jò'i volarès savèj daj sens scurs di stu cuàrp che la jù'n cjera Caìn a còntin ca si pol jòdi'n chej." E ic cun bocja ridìnt: "Se sbaliàd'era," a'a dit, "l'opiniòn da la zent mortal basàda su sensasiòns, com'ca era, nosta fa alòr la part dal bazovàl e mar'veàti masa; chè ben ti sas che fra sens e razòn curt lè l'intervàl. Ma dìzmi'nvènsi se che tu pensàt ti'as." E jò: "Chej che casù diferèns mi pàrin, in cuàrps pì rars o dens 'son stas creàs." [34] E ic: "T'jodaràs com'ca s'impantànin tal fals li to idèis, se ben ti scoltis com'che cul me razonà s'inturgulìsin. L'otàva sfera jòdi vi fa lucis a plen, e ches o par coma o par cuant lasù a vi mostrin divièrsis musis.[35] S'a la diversitàt a fos dovùt dut cuant, dùtis a varèsin la stesa virtùt spartìda, tant al pìsul lumìn che'al grant. Divièrsis virtùs a'an alòr d'èsi frut di prinsìpis formàj, e chej, fòu che un,[36] 'vegnarèsin, secont te, ognùn distrùt. Duncja, se dal rar sti màcis colòu fun a son par dut o'n part secònt te causàdis, al sarès di so materia sì dizùn stu planèt, o cussì com'ca si spartìs il gras e'l magri ta'un cuàrp, cussì chist in se'l cambiarès li pars dènsis e ràris. Se dal rar si tratàs'l sarès manifest ta n'eclìs solar che trasparì a farès la lus, com'che nisùn cuàrp rar al resìst. Ma chist no lè'l casu, e 'lòr d'jòdi a sarès l'altri[37], e s'jò chel i zes a smuarsà, il to parèj falsificàt'l vegnarès. Se'l rar da na banda'o l'altra nol trapàsa, alòr lì un punt di èsi al varès che'l so opòst di zì oltri nol làsa; e di lì si riflèt'l raj che lus ghi da'ai pianès, sì com'che colòu da vèri'l ven rifletùt, che plomp al ten platàt davòu di se stes.[38] Ti dizaràs cal somèa pì scurùt u chì il raj che in ta altri bandis, par via che di pì'n sot al ven rifletùt.[39] ma in chistu casu fa'i podarèsis un'sperimìnt, se provàlu i volèjs, che font a lè dal flun da l'idèis vustris.[40] Tre spièlis t'ocòrin; doj ti'u posisiònis no tant lontàn; il ters, pì lontanùt mètilu e propit in miès daj altris. Davànt di lòu, ma a li spalis metùt, fa ch'un lumìn l'ilùmini i spièlis sì che'l so raj a te'l vegni rifletùt. Se ben che la lus tal miès da l'altri lucis da li altris a'è pì pìsula, t'jodaràs che luminòsa a'è coma li altris.[41] Adès, com'ch'al bati daj rajs infogàs da la nèif al resta dut nut il sogjèt, esìnt il colòu so e'l frèit cul cjalt scjampàs, alòr, cussì restàt tu tal to'ntelèt, di lus tant viva'mplenìti adès i vuèj, che stela luzìnt ti somearà dal aspièt. Dentri di chel cjèl dal divìn benvolèj[42] 'torotòr si zira un cuàrp[43] che la virtùt a la di vej l'èsi di dut se ca'è di mièj. Chel cjèl[44] ca ni ten cun tancju vuj jodùt, chel èsi'l spartìs in divièrs'esènsis, di luj distìntis, ma part dal so contenùt. I'altris ziròns in vàrijs diferènsis li esènsis che dentri di se a'an paj so usus 'dispònin a simìnsis.[45] Scju organs dal mont zirànt cussì a van, com'ch'jòdi ti pos, da scjalìn a scjalìn, e di sù a cjòlin e di sot a fan. Vuarda ben tu chi ti stas scoltànt sidìn com'ch'a se chi ti vus[46] mi staj visinànt, che dopo ti pòsis tu fa da lumìn. Il motu e la virtùt d'ogni zìru[47] sant, coma che pal fabri a è l'art dal marcjèl, i motòus als e beàs[48] ju stan causànt; e'l cjèl[49] che tanti lucjùtis a fan bièl, da la gran mins che movi'l fa e 'nforma[50] l'imàgin'l cjoj par ogni so lumìn bièl. E coma che tal vustri polvar l'alma ta li so divièrsis pars a si difònt e ognùna di sti pars a anima, cussì l'inteligènsa--di chist ten cont-- a sparpaèa'l ben so ta li stelis, movìnt atòr da l'unitàt dal so mont. L'angelica virtùt divièrsis lèghis a fa cuj presiòs cuàrps[51] che ic 'ispìra e taj cuaj, com'vita'n vuàltris, a s'unìs. Pa la natura 'lègra[52] da'ndà ca spira, la virtùt tal cuàrp misturàda a lus com'la contenta lus dal vul 'si mira. Da chista a ven se che da lus a lus al somèa different, no da fìs e ràr: ic a è'l prinsìpit formal ca prodùs secònt il so ben volèj, il scur e'l clar. Paradìs Cjant Ters Chel sol[53] che prin scjaldàt mi vev'l pet, rivelàt mi vev'la bièla veretàt,[54] provànt e riprovànt[55], e'l so dols aspièt; e jò, chi volèvi tegni dimostràt che corezùt i'eri e cert doventàt,[56] par cussì dìzghi'l cjaf i vevi alsàt; ma na visiòn a mi si'a presentàt, ch'al jòdila tegnìnt mi'a cussi tant stret che di confesàmi mi soj dismintiàt. Coma ta un vèri trasparènt e net amòndi, o t'àghis limpidis e cujètis, ma no tant fondis da no jòdighi'l jet, a s'jòdin li nustri musis spielàdis, ma debulùtis, com'perlis'n blancja front ch'un puc a vòu par rivà a jòdilis; cussì, mùsis che parlà 'volèvin un mont jodùt i'ai, e tal sbàliu contrari 'soj colàt di chel ch'amòu'l vev'impiàt tra omp e font.[57] Al momènt che jò i vevi lòu notàt, ca fòsin figuris di spièli pensànt, par jòdi cuj ca fòsin mi soj ziràt; e jodùt no'ai nuja, e di nòuf'n davànt, dret taj vuj da la me dols'guida, i'ai vuardàt; ic'a suridèva, e'i vuj sans ghi'ardèva tant. "Se ridi ti n'jòs, nost'èsi maraveàt," mi'a dit: "a lè'l to pensà da frutùt che tal just'l piè no la'ncjamò pojàt, ma 'torotòr si zira, com'ch'i'ai jodùt: ches chi ti jòs a son veri sostànsis e'a son chì pars'che'l so voto no'an finìt dut.[58] Ma parla pur e cròdighi a chistis; che la lus dal alt che contentis li ten chì a vòu che dutis a si tègnin fermis." E jò al spirit cal parèva pì ben dispost a contà, voltàt mi soj, dizìnt, com'omp che puntàt a lè tal so dizèn[59]: "O spirt ben creàt, che'i rajs ti stas godìnt da l'eterna vita, e'l ben so ti sins che prin di vejlu gustàt a nol s'intìnt. Gust i varès se adès chi sin visìns il nòn to t'mi dizès e da la to zènt." Alòra ic, pronta e cuj vuj ridìns: "La nustra caritàt no'a nisùn intènt al just di sierà'l cancel, com'la caritàt di che che coma sè 'vòu vej la so zent.[60] Com'vergine mùnia'l mont mi vev'ospitàt, e se la to mins sù e jù mi vuarda, ch'jò i soj pì bièla no ti tegnarà platàt, ma a riconosarà ch'jò i soj Picarda, che, metùda chì cun scjù altri beàs, beàda i soj ta la sfera pì tarda.[61] I nustri afiès, ca vègnin inflamàs doma in tal plasèj dal spirit sant, gust a'an di èsi'n tal so òrdin formàs. E stu destìn, che bas al par d'èsi tant, dat a ni'è stat dat pars'che trascuràt i vin i nustri votos, o lasàs ju vin di bant." E jò a ic: "Cualchicjùsa di divìn lùzi a s'jòt dal vustri sì bièl aspièt che sì tant vi cambia da com'chi'èris prin; e prin d'adès no mi'èri'mpensàt, puarèt chi soj; m'adès m'jùda se chi ti mi dìs, ch'al recuardàmi a mi parta dirèt. Ma dizmi: vualtris chi seis chì contèntis, no desideràjzu di zì ta un lòuc pì alt 'ndà che pì visìn[62] ghi sarèsis?" Cuj altri spirs a'a prin suridùt un puc; e mi'a dop'rispundùt sì tant contenta ca parèva àrdi d'amòu dal prin fòuc:[63] "Fradi, di se chi volìn a mi cujèta la caritàt stesa, ca mi fa volèj dom' se chi vin, e d'altri no n'impuàrta. Se di zì pì'n alt i vèsin desidèj, puc d'acòrdu'l nustri desidèj'l zarès cul volèj di chel che chì ni vòu vej; e chistu chì ben d'jòdi ti podarès s'èsi'n caritàt a'è chì necesitàt, e se so natùra di capì ti vès. Ànsi, a ghi tòcja a stu èsi beat tègnisi dentri dal alt volèj divìn par che di doj volèjs un sòu'l vegni formàt; sì che com'da scjalìn a scjalìn i stin in ta stu regno, a dut il regn'ghi plàs com'pur al re ch'al so volèj ni ten visìn. Ta la so volontàt a'è la nustra pàs: ic aè chel mar vièrs il cual dut s'inclìna, tal mont, e fin i ànzuj da ic stas creàs." Clar mi'èra alòr com'ducju i cjèj'èrin Paradìs, encja se pu la gran grasia dal Creatòu ducj' compàjs no la godèvin. Ma com'ca capita ch'un mangjà'l sàsia e di un'altri a resta la gola, che d'un si vòu e dal'altri si ringrasia, sì fat i'ai jò, cun fat e cun peraula, par capì da ic cual ch'èra la tela[64] che'l tèsi no l'er'encjamò zut a finìla. Par vita buna e grant merit a'è là, pì'n sù," mi'a dit, "na femina[65] che nòrmis a'a dat al mont par cuj sì si vistìs e vela, che fin al murì, dì e nòt, cun chel nuvìs[66] si stedi ch'ogni voto al acèta se fat lè cun amòu e'ntensiòns bùnis. Par zìghi davòu, lasàt i'ai da zovinùta il mont, e il so àbit[67] i'ai vistìt cul propòsit di vivi la so vita. Ma 'lòra òmis di puc bon proposit fòu mi'an tiràt da la dols'clausùra. Diu'l sa ben cuant che dopo i'ai patìt. E chist'altri splendòu ch'a te si mostra a la me destra indà cal sta ardìnt di dut il lùzi da la sfera nustra, Se che jò'i ti dìs di me, ic s'intìnt: mùnia a era, e ic pur a'a sì pierdùt il vel da chej[68] che puc'n vèvin di sintimìnt. Di rimètila tal mont a'an podùt, cuntra'l so volèj e la bun'usànsa, ma'l vel dal so còu jù no lè maj vignùt. Chista a'è la lus da la gran Costansa che propit dal secont vint di Soave dat'a la ters'e ultima potensa.[69] Cussì mi'a parlàt e dopo'a tacàt l'Ave Maria a cjantà e cjantànt'è svanìda com'alc ch'in t'aga scura'nglutìt a lè. I me vuj chel tant a l'an seguìda che pusìbul ghi'era, e a la fin si'a ziràt vièrs l'imàgin' limpida di Beatrìs e lì fìs a restàvin; ma chè cun'un lamp a'a ferìt il me sguàrt sì ch'in alt restà i me vuj no podèvin; par chel di domandàighi i'ai fat ritàrt. Paradìs Cjant Cuart Fra doj plàs, l'un da l'altri altritànt bon e distant, un omp libar al morarès di fan prin che d'un al cjolès un bocòn;[70] sì'l stares un agnèl'n miès da li bràmis daj doj lupos crudèj, di ognùn temìnt; e cussì'l stares un cjan tra do dàjnis:[71] par chel, s'jò'i tazèvi, d'incolpàmi no'intìnt, ne di lodàmi; tàzi mi tocjàva, daj me dùbis tal stes mòut pocàt esìnt. I tazèvi, ma'l desidèj me s'jodèva tal me colòu, e'l me domandà cun chel; pì clar di cussì èsi nol podèva. Fat'a Beatrìs com'che fat'l vev'Danièl, da Nabucdònozor calmànt la colèra che rindùt lu vèva cussì tant crudèl;[72] e'a dit: "Ben i jòt com'ca ti tira u chì e u lì l'un e l'altri desidèj, che dìzi no ti pos se ch'ti vòus na vùra. Tu ti razònis: ‘Sa'l dura'l bon volèj, la violènsa d'altris par cuala razòn a ghi cjòlia merit al me desidèj?' E di dubità ti somèa pur bon il tornà da l'animis ta li stèlis, secònt se ca la dit il Platòn.[73] Tal to volèj a prèmin sti domandis duti dos compàgnis; ma'i vuèj par prin tratà la pì sindiòsa di sti idèis.[74] Daj Serafìns, chel ch'a Diu ghi'è pì visìn, Mosè cal sedi o Samuel o chel Zuan, l'un o l'altri, o Maria, dizìn, ta un'altri cjel di sigùr a no stan che chiscju spiris che adès ti'an jodùt che'n tal so èsi pì o màncu'l stes timp a'an;[75] ma ducjus a fan bièl il prin zir par dut, e ognùn al gòt, tal so mòut, il dols sta ta stu post dal spirt eterno intìnzut. Chì si pòsin jòdi, no parsè che chista a è la so sfera, ma coma un sen dal pì bas di st'alta sfera celesta.[76] Stu parlà 'ghi zòva pì al vustr'inzèn, che dom'di se ch'è sensìbil al capìs che'n sèguit al intelèt a si rint dègn. La scritùra sì a l'inteletuàlis facultàs vustris si adàta, e piè e man a Diu, altri intindìnt, ghi atribuìs; a la Glisia santa, cun aspièt umàn Gabrièl e Michèl vi rapresenta, e l'altri che Tubia'la rifàt san. Chel che Timeo da l'animis al conta a no lè coma chel che chì i jodìn, encja s'al par crodighi a se cal conta. Li ànimis ta li so stelis 'tornin, al dìs, crodìnt d'èsi da chì 'stacàdis cuant che natura i cuarps'vòu ca 'nfòrmin.[77] Ma forsi n'ocòr cussì capì se cal dìs, e a pol ben dàsi, encja sa no par, ch'intìndi nol voli robis ridiculis. Se'nvènsi l'intìnt lodà'l rotònt altàr[78] cun merit o colpa, alòra forsi alc di just al riva a meti al ripàr.[79] Mal capìt, stu prinsìpit a stuàrzi lè zut cuasi dut'l mont, sì che Gjove pur, e Mercùri e Mars nomàs son stas cussì. L'altr'idea da la cual no ti sos sigùr mancu velèn a'a, pars'che la malìsia so asàj no'è par rinditi impùr.[80] Se justa 'no par la nustra gjustìsia ai vuj daj mortàj, a lè pur argumìnt di fede e no di bruta eresìa. Ma cal posi'l vustri razonamìnt penetràighi ben ta chista veretàt, ti faràj contènt, com'chi ti stas volìnt. Sa si'a violènsa cuant che il violentàt a nol juda par nuja chel cal sfuàrsa, alòr un spirt cussì a nol ven scusàt; che'l volèj, sa nol vòu, no si smuàrsa, ma'l fa, com'ca ghi'è natural fa al fòuc, encja se mil voltis si gh'impòn fuàrsa.[81] Par chel, se chel a si plèa tant o puc, la fuàrsa'l jùda, e chistis cussì'an fat, che tornà varèsin podùt tal sant lòuc. Se'l volèj propit intèj al fos stat, com'chel di Sa'Lurìns'nta la grilia metùt[82] e di Musio ch'a la so man dur si'a mostràt, e tornà'n claustri 'varèsin sì podùt, so vera cjasa, na volta liberàdis;[83] ma'un volèj sì grant si lu'a di rar jodùt. E sti peraulis, si ti li'as capìdis benòn, il razonamìnt a'an anulàt ca ti varès turbàt ben altri voltis. Ma èco chi ti'as n'altra dificoltàt d'afrontà, e besòu no ti rivarès a svinculàti: ti restarès prin stracàt. Ta la to mins chist'i'ai jò lasàt imprès ch'anima beàda busìjs a no dis pars'che dongja a ghi sta a Diu stes; e da Picarda dopo ti sintèvis com'che Costànsa'l vel ghi era stada fedèl, sì ca somearès che chì a mi contradìs. Tanti voltis, fradi me, a si fa chel che par scjampà'l perìcul, e a malavòja, a si fa chel, com'chi dìs, ca lè puc bièl; com'Almeòn che, se pur cun pucja vòja, preàt dal pàri, so màri 'la copàt, e mòstru si'a cussì fat, cuntra vòja. U chì i vuèj chi ti tègnis ben pensàt che violensa e volèj a'nsembràsi a van e se cal ufìnt nol ven sempri scusàt. Il volèj asolùt si opòn al dan; ma chel tant e basta a ghi cunsintìs che sinò si varès pì'ncjamò malàn.[84] Duncja, cuant che Picarda di chel a dìs, dal volèj asolùt, e no d'altri[85], a'ntìnt, sì che tant ic che jò i dizìn robis veris." Dal sant flun chist l'era l'ondulamìnt cal sgorga da'ndà che dut'l ver'l ven; sì dut content mi'a fat il so razonamìnt. "O tu, divina, amàda dal prin ben," alòr i'ai dit, "che'l to parlà m'inònda e scjàlda tant che sempri pì vif mi ten, la me afesiòn a no'è asàj fonda par rivà a favi grasia par grasia; chist lu farà chel cal jòt e pol avònda. Ben i jòt che maj, ma maj, no si sàsia l'intelèt nustri sa nol ven luminàt da Diu, che si no il ver maj a no si'a. Tal ver divìn si met[86], com'nemàl'ntanàt, apèn ch'a luj s'unìs; e ghi resta unìt: si no se'l valarèsia'l desideràt? Al nas par chel, com'menàdis ta li vis, al piè dal ver'l dùbit; e a'è natura ca ni pòchi sempri pì'n alt vièrs li pìchis. Stu chi m'invìda, chistu mi sigùra, madòna me, di domandàvi cun rispièt, di n'altra veretàt, ca mi'è scura. Al pòsia l'omp dà sodisfasiòn, puarèt, ai votos mancjàs cul fa daj altri bens ch'al Alt ghi somearès ognùn corèt?" Beatrìs mi'a vuardàt cuj so vuj plens di lusìgnis di amòu, cussì divìns, che rindùt mi soj al so splendòu intèns: calàs mi son i vuj, e scurìda la mins. Paradis Cjant Cuint "S'informàda ti mi jòs dal vif amòu che di compàj in cjera no si jòt sen, sì che daj to vuj i vins dut il valòu,[87] nosta fati maravèjs, che chist'l ven dal jòdi perfèt, sì che un ben jodìnt, il piè al mòuf vièrs il ben jodùt ben. Ben i'jòt com'che za a va risplendìnt tal to intelèt l'eterno lùzi e, jodùt, dom'par luj e sempri'l va ardìnt; E, s'altri'l vustr'amòu al va'a sedùzi, altri a no lè che di chel na olma mal capìda che chì si la jòt stralùzi.[88] Savèj ti vus se'n altri mòut, e coma, compensà si pol pal mancjàt voto, tant che di pari pas 'zèdin l'Alt e la vustr'alma." Cussi Beatrìs'a scuminsiàt stu cjant; e com'omp che tal dut dìzi si'a butàt, a'a continuàt cussì'l so discòrs sant: "Il me regal che Diu, di so maestàt creànt a la fat e da la so bontàt sì ben si riflèt e sì tant lè apresàt, lè stat chel di dàighi al volèj libertàt; che dom'li creaturis inteligèntis, il Signòu dùtis di chista'la dotàt. ‘Dès t'jodaràs, se tu ti mi seguìs, l'alt valòu dal voto, se cussì lè fat che Diu'l cunsìnt cuant che tu ti cunsìntis; chè, tal stabilì tra Diu e l'omp il pat, sacrifìsis si fa di stu tesòru, za minsonàt, e si lu fa cul stes àt.[89] Duncja, cun se a si pòsia scambiàlu? Se ben ti cros d'usà chel chi ti'as ufrìt, dal mal cal ven d'altris, fa'un bon lavòru. Che se chi ti dìs 'lè just ti'as za ben capìt; ma la Glisia Santa a da dispensa, contraria, si pensarès, a se chi'ai dit; chì alòr a'è mièj chi ti fèdis pausa par dàighi timp al mangjà chi ti'as mangjàt che d'un bon digerì nol resti sensa. A chel chi ti spieghi tenti ben sveàt, e tègnilu cont; che a no è siensa che di vej alc capìt ma no conservàt. Do robis'ocòrin par vej l'esènsa di stu sacrifisi[90]: la prim'è chista, che ca si fa[91]; l'altra 'è la promesa stesa.[92] Di st'ultima maj si pol dìzi "basta" prin da la so fìn; e di chel ti pos adès ben jòdi di se ca si trata: par chel necesàri ghi'èra ai Ebrèos di ufrì, encja se chel ca ufrìvin permutà'l podèva, com'ch'al curìnt ti sos. Che altra, la materia stesa, dizìn, a si pol forsi, chi sa, scambiala cu n'altra, sens'ca nàsi alc di biàsin. Ma che nisùn il cargu da la spala di so volèj'l cambi se prin voltàda no'è stada la claf blancja e la zala;[93] e ogni permutasiòn a'è 'nvalida se la materia vecja'nta la nova com'l cuatri tal sèis a no ven tegnùda.[94] Ma s'alc i vin che cul so valòu al va dut scuilibrànt cualsiàsi balànsa,[95] altra materia alòr' puc a zova. Il vot'a no lè monàda, se ben si pensa: fedèj bisugn'èsi, tegnìnt ben badàt di no fa com' Jefta cu la so promèsa;[96] ca sarès tant mièj sal ves dit: ‘Mal i'ai fat,' che, mantegnìnt, fa pèzu; e sì cretin jòdi ti pos che'l gran duce daj Grecs lè stat, che planzi a la fat Ifgenia tal so aspièt ninìn[97] che planzi'a fat di se i triscj' e i bojs ch'a un sì crudèl cult maj crodùt a vèvin. Tal mòvisi, Cristiàns, sèrius d'èsi i vèjs; no stèit èsi com'pluma a ogni vint, pars'che lavàs d'ogn'aga i no vegnèis. I vèjs il nòuf e il vecju Testamìnt, e'l pastòu da la Glisia ca vi guida: vi basta chist'al vustri salvamìnt. Si sintèis da la malvòja la clamàda, òmis bisugna chi sèdis, no piòris, che l'Ebreo no vi fèdi na ridùda.[98] No stèit com'l'agnèl fa cal lasa li tètis di so mari[99] e, taj so saltùs dut atìf, al fin a si parta 'ntòr robis brutis." Cussì Beatrìs a mi, com'ch'jò i scrìf; dopo cun tant desidèri si'a voltàt vièrs l'alt indulà che'l mont a lè pì vif.[100] Il so tàzi e'l so aspièt dut cambiàt la me granda voja a'an 'mutolìt di vèighi 'ncjamò tanti domandis fat; alòr, com'frecja che'l sen a ten culpìt prin che'l spac al vedi di tremà smetùt, che za rivàs i'èrin tal secont cjèl[101] i'ai capìt. Beatrìs i'ai chì cussì contenta jodùt che pì vièrs la lus di chel cjèl a zeva e pì e pì'l luzèva'l pianèta'n dut. E se'n ridi la stela si cambiàva, cussì 'ncja jò, che la me natura a tramutà sempri a mi partava! Com'ta na vasca di pès, calma e pura, atràs 'son i pès a chel cal ven di fòu, e vièrs chel pàscul a van cun primùra, cussì un mijàr jodùt i'ai jò cun splendòu vignì vièrs me, e d'ognùn si sintèva: "Eco chel[102] che pì grant'l farà'l nustr'amòu." E propit com'c'ognùn vièrs nu'l vegnèva, jòdi'l feva'l spirt di contentèsa plen ta la lus clara che in luj 'splendèva. Di chel che chì a taca, letòu, pensa ben coma chi ti ti sintarès tormentàt se di zì avànt i no farès pì sen; e t'jodarès tu com'che desideràt i vevi da lòu di sinti com'ca èrin, cussì com'ch'ai me vuj si vèvin mostràt. "Beàs chej che, com'te, i tronos a jòdin dal triònf eterno par vej la grasia vuda prin che la milisia[103] 'bandònin! Cul lustri che par dut il cjèl si spasia impiàs nu'i sin; e si ti desìderis di nu savèj, ti dizarìn se che chì si'a." Cussì a mi'a un di chej sans di spiris dit; e alòr Beatrìs: "Domanda pur, e crodighi com'a divìn'peràulis." "Ben jò i jòt com'chi ti t'inglùsis sigùr tal lùzi che daj to vuj a ti ven fòu e che'nflamàt'l ven dal to ridi pur; la me mins, bunànima, savèj a vòu cuj chi ti sos, e parsè che chì ti àrdis, ta la sfera che d'altri[104] a risèif'l luzòu." Sti peraulis ghi'ai dit a la lus, e dretis, che prin mi veva parlàt, e ic luzìnt pì di prin si'a fat, e tant, al sintilis. E com'il soreli ca si plata ridìnt di masa lus, com'che'l cjalt'l ten roseàt chel vel di vapòu ca lu sta cujerzìnt, pal so grant gjoldi mi si tegnèv'platàt dentri'l so raj luminous il spirit sant; e cussì rispundùt mi'a, in se dut sieràt, ta la maniera cal cjanta'l pròsin cjant.[105] Paradis Cjant Sest "Dop'che Costantìn l'acuila 'la voltàt cuntra'l cors dal cjel, che ic a vev'seguìt davòu l'antìc[106] cun Lavinia maridàt, sent e sent'àjs e pì, tal lontàn limit d'Europa l'usièl di Diu si vev'tegnùt ta l'altùris da'ndà ch'l'era prin[107] partìt; e da l'ombra da li plumis sàcris, dut il mont da lì 'la governàt, di man a man, e plan plan ta la me man lè sì vegnùt. Sèzar i soj stat, e i soj Gjustiniàn, che par volèj dal Signòu, benevolènt, li lègis i'ai ben rafinàt, di me man.[108] Ma prin ch'a l'opera i stes lì atènt, ch'una natura[109] Crist al ves, e no dos, i crodèvi, e di chist i'eri content; ma alòra'l benedèt Agapitos, màsimo pastòu, a la fe' sincera indresàt mi'a cu li peràulis sos. Crodùt ghi'ai, e se che so fede a'era, sì clara i'ai jodùt com'chi'ai sempr'jodùt ta na contradisiòn la falsa e la vera.[110] Apèn che cu la Glisia i piè i'ai movùt, par so grasia Diu a mi'a ispiràt il gran compit[111], e dut'n lui mi soj metùt; al me Belizar li àrmis ghi'ai fidàt, e chist'al cjel stes a ghi'a plasùt[112] sì tant, ch'al lavoru[113] pì 'ncjamò mi soj butàt. Par rispundi a la prin domanda[114], pì avant n'ocòr chi zedi; ma la so condisiòn a mi costrìns a zìghi pì in davant par chi t'jòdis cun se sorta di razòn ca si mòuf cuntra chel sacrosanct di sen[115] tant chel ca lu fa so com'chel ca lu opòn.[116] Jot cuanta e cuala virtùt ca la fat den di riverensa; e dal moment'a tacàt che Palànt lè muart par conferìghi'l regn. Tu ben ti sas che'n Alba a si'a'ncjasàt par trezinta àjs e pì, fin che fin'n fin dom'par luj i tre e i tre a'an lotàt;[117] cussì pur dal mal da li Sabinis fin al dolòu di Lucresia ben i ti sas com'ch'i sièt re vinsùt 'an dut il visìn.[118] Ti sas pur se ca la fat[119] cuant che taj bras daj Romàns partàt lè stat cuntra Pir e Bren e cuntra comùns[120] e principalitàs; e da chì'l ven'l Torcuàt e'l Cuìns, cal otèn daj cjavielàs'l nòn[121], e i Decjus e i Fabius, famous, che di lodà volentèj ghi ten. A cjera 'son i Arabs da luj stes metùs che davòu di Anibale a'an pasàt chej valòns alpìns da l'àghis tos, Po, scorùs. Sot di luj, da zovinùs, a'an trionfàt Sipiòn e'l Pompèo; e là che nasùt ti sos, sot'l Fièsul[122], tant amàr l'èra stat. 'Lòr, al timp che dut'l cjel la volùt a so mòut rindi dut'l mont serèn,[123] Sèzar 'la cjolt e, Roma volìnt, tegnùt. E chel che fat a la dal Var fin al Ren, Jodùt'an l'Isàr a l'Er, com'pur'l Sena e ogni val in dà che'l Rodàn lè plen.[124] E chel che fat 'la dopo'vej lasàt Ravèna e saltàt'l Rubicòn, di un svualà lè stat tal che ne bocja 'pol contà ne pèna. Dut armàt si'a dop'vièrs la Spagna voltàt e, pasàt Duràs, Farsàlia 'la bastonàt, sì che fin tal Nil cjalt'l dolòu lè rivàt.[125] Vièrs Antandri e'l Simoènt si'a 'lòr aviàt, jodìnt pur'l post 'ndà ch'Etore'si cuba[126] e tant dan al Tolomèo ghi'a dop'fat.[127] Da là com'un folc si'a butàt su Juba; l'àlis 'la dop'spleàt, viers la Spagna zint, par fa tàzi la pompeana Tuba.[128] Di se che cul sen'la fat'l duce, ten a mint, Brutus cun casio tal'Infièr al bàja, e Perugia e Modena lì, tant patìnt. Cleopatra pur'a planzùt, pì di na scaja, e, da chel scjampànt, da'un madràs velenòus si'a fat becà, murìnt cajnànt da sta plàja. Fin al Mar Ros chist 'la sfueàt i colòus;[129] e'n dut'l mont la partàt tanta pas che'l templi di Zan[130] lè restàt silensiòus. Ma se che stu sen--e di luj jò'i no tas-- prin fat'l veva, e di fa'i restàva pur taj terèns che da luj 'èrin dominàs, in tal jòdi al dovènta puc e scur, se'n man al Ters Sèzar[131] a si lu mira cun vuli clar e afièt amòndi pur; che la granda gjustìsia ca m'ispìra, concedùt ghi'a, par man di chel minsonàt,[132] la gloria di vendicà la so ira.[133] E chì ti pos ben tènti maraveàt: pi tars cun Tito a fa vendeta lè zut[134] da la vendèta dal tant antic pecjàt. E cuant che'l dint longobart 'la muardùt la Glisia Santa, sot da li so àlis a vinsilu Carlo Magno si'a metùt. Adès gjudichèa tu che figùris ch'jò i'ai acusàt, e'i so fàj ch'an causàt duti li vustri malòris. Il prin[135] di lòu al sen public i gìlios zaj a contrapònin, e'l secònt l'altri'l sostèn, sì che cuj che tal just 'lè no si sa maj. Ca fèdin i Ghibelìns, sot altri sen ca fèdin pur; parsè che'l mal sempri chel al seguìs che dal just pì lontàn si ten; e ca no lu bàti stu Carlo novel[136] cuj so Guelfs; ma che tant'l temi li sgrìfis ch'al pì grant leòn a ghi'an gjavàt il pel. I fiòj a'an belzà planzùt tanti voltis par colpa dal pari, ma no'è da crodi che pal so gilio Diu'l cambi plùmis! Plena di spirs sta stelùta si pol jòdi, spirs bòjs, ca si son tegnùs indafaràs par ch'onòu e fama davòu ghi stèdi:[137] e cuant ch'i desidèjs 'vègnin chì pojàs, dal just deviànt, a'è encja just che'i rajs di amòu puc vièrs l'alt a vègnin alsàs. Ma cuant chi misuràn i nustri guadàjs ai nustri mèris, lì a'è contentèsa, pars'ch'i savìn ch'ai mèris a son compàjs. Par chel a'è ch'in nu la viva gjustìsia tant ni dulsìs l'afièt che maj no podìn, ma propit maj, tramutàlu'n malìsia. Da pì vòus dolsis nòtis a si sìntin; cussì divièrs scjalìns in nustra vita bun'armonìa ta sti ròdis[138] a crèjn. E ben dentri di chista margarita[139] a lus la lus di Romeo, che di bièl tant'n veva, ma puc gradìt e basta.[140] Ma i Provensàj che inflamàt'vèvin chel omp, ridùt a'an[141], e mal al cjamìna chel che dan si fa criticant d'altris il bièl. Cuatri fiis al veva, e ogn'un regina, Raimont Beringhier, dùtis maridàdis da Romeo, persona ùmil e buna. Puc dopo, il cont[142], movùt da cjacaris, il cont ghi'a domandàt a chist'omp sant ca ghi veva tornàt sièt e sinc par dèis.[143] Alòr lè partìt stu vècju, lambicànt, e se'l mont il grant còu cal veva'l savès, di com'che di dì'n dì'l zeva lemosinànt, tant pì di se cal fa a lu lodarès. Paradìs Cjant Siètim "Osanna, sanctus Deus sabaòth, superillustrans caritate tua felices ignes horum malacoth!" Cussì al ritmo di stu cjant chistu'a si'a voltàt, cjantànt luj stes sta sostansa, fazìnghi, a ducju doj i lumìns[144], copia: e chist e chej, al sun di sta sostansa, movìnsi svels com'il luzòu di falìscjs, son subit svanìs ta la distansa. "Sù," mi'ai dit, "faighi pur li to domandis!" "Dizghi," mi dizèvi, "a la me madona che la sèit'mi cjoj cu li so dolsis gotis." Ma che riverensa ca s'imparòna di dut me stes, cun chel Be e chel trìs, colà mi feva'l cjaf, coma un mona.[145] Sì stupidìt mi'a'un puc lasàt Beatrìs, e a dop'tacàt, cun bocja tant suridìnt che content varès fat encj'un omp'n flamis: "Il me alt parèj infalìbil esìnt, com'che vendeta justa punìda a ven cun gjustìsia, i vuèj zì chì esponìnt; i dislearàj'l grop che'n dubit ti ten; tu scoltimi ben, che li me peràulis grandi veretàs ti partaràn a sen. Par vej "no" dit al alt no da li stelis che frenàlu 'volèvin, l'omp maj nasùt[146] 'la se stès danàt, e danàt ducju'i altris; l'umanitàt 'a dop'la salùt pierdùt e par tancju sècuj'e restàda'n grant eròu,[147] fin ch'al bon Diu vignì jù ghi'a plasùt. indà che la natura, dal so fatòu lontanàda, a sè unìt'la'n persona doma cul àt dal so eterno amòu. Adès alsa'l cjaf a chel ca si razòna. Sta natura, al so fatòu unìda, creàda a era sincera e pura; ma par fal so'è stada dop' butàda fòu dal paradìs, ma a'è ic ca si'a sbandàt, e fòu dal ver e dal la vita 'è restada. Duncja, la pena che la crous a ghi'a dat,[148] s'a la so natura umana si misura, nisùn in mòut cussì just a'a maj becàt; ma nisùn'ofèsa'è stada sì dura se ben si pensa a chel[149] ca la sufrìva, ch'in se al veva cjolt sù sta natura. D'un àt do robis vignì fòu s'jodèva: a Diu'e ai Ebreos ghi'a plasùt na muàrt; par chel 'l mont 'la tremàt e'l cjel si vierzèva.[150] Ti jòs cussì ca no è nuja di stuàrt cuant ca si dis che na justa vendèta vendicada 'e stada da magistràt[151] pì fuàrt. Ma jò'i jòt adès che la to mins, streta dal pensèj, a sleà un grop a sta tentànt, e di sleàlu cun gran vòja a si speta.[152] Ti dìs[153]: ‘Ben i capìs se chi staj scoltànt; ma'i no capìs la sièlta che Diu 'la fat di salvàmi cun'un sacrifìsi sì grant.' Stu mistèri, fradi, ghi resta platàt ai vuj di ducjus chej ca no'an l'inzèn cal ven da la flama d'amòu maduràt. Ma pa la razòn stesa che chistu sen[154] tant al ven oservàt ma puc a si capìs, ti dìs jò pars'che pì d'altris l'era degn. La divin' bontàt ch'a l'invìdia 'ghi dìs ‘Va via!', in se ardìnt a sfavilèa, mostrànt cussì li eterni belèsis. Chel che'n tal mòut da ic si distilèa dopo a no la pì fin, ch'a no si mòuf pì'l so sen cuant ca lu sigilèa.[155] Chel che da ic sensa mediatòu al plòuf[156] lìbar a lè, parsè ca no ghi sta sot di chel che'n tal mont creàt a lè alc di nòuf.[157] Pì ch'a ic si visìna, pì ic si la gòt; e pì ch'al benvolèj divìn, ch'a dut'i da lus, ghi somèa, e pì luzìnt si lu jòt. A pol vantagjàsi di ducju scju frus[158] l'umana creatura; e s'un'l mancja, alòr la nobiltàt so a si ridùs. A piert la so libertàt cuant ca pecja e tant mancu a ghi somèa al pì grant ben, parsè che dal so lustri puc s'imblàncja; e la so dignitàt maj pì a otèn s'a no'mplenìs di nòuf il vuèit da la colpa, cuntra'l mal gjòldi, cul sufrì just e plen. Vustra natura, dut' restàda'n colpa pa la pècja d'Adàm, da sti dignitàs, com'dal Paradìs, fòu'era--orìbil colpa! E maj pì--sint ben!--a varès di nòuf pàs e a tornarès a vej chisti virtùs sensa vej scjavasàt un di scju pas: o che Diu stes, perdonànt, sti virtùs ridàt ghi vès, o che l'omp stes sacrifìs' fat'l vès par vej di nòuf i bens pierdùs. Punta'l vùli adès dentri dal abìs dal consèj divìn, e ten'lu pì chi to pos, ta la sostansa dal me razonà, dut fìs. L'omp a nol podèva cu li fuarsis sos maj sodisfà, umil doventànt sì tant cul pentimìnt pal pecjàt ca lu veva scos, cuant che , disubidìnt, sù'l volèva zì tant; e chist'lè'l parsè che l'omp no la podùt cu la so salvasiòn besòu zì avànt. Diu duncja a la mòut so dovùt l'omp ripartà ta la so justa strada, e usà gjustìsia e pietàt la volùt. ma pars'che l'opera a'è tant pì gradida da chel ca la fa, cuant pì a mostra la gran bontàt di'indà ca è vegnùda, il divìn benvolèj, che'l mont al lustra, di fasi avànt cun ogni so via par ripartàvi'n alt a si'a dat cura. Ne tra l'ultima nòt e'l dì ch'a dut ghi'a dat via un suseguìsi di tanti grandi robis maj no lè stat fat, da'un o d'altra via.[159] Al podèvia Diu fa robis pì grandis che ufrì se stes par che l'omp tornà'n alt'l podès pì'ncjamò che dal so perdòn vièrzi l'àlis?[160] Ogn'altra via bastàda no'i sarès a la gjustìsia se'l fiòl di Diu, puarèt, se umiliànt, incarnàt a no si vès. A'mplenì'l to desidèj adès mi met e'n dav`ou i torni un punt a mèti'n clar, ch'jòdilu pur ti ti podis, bièl e net. Tu ti dis, ‘L'aga jò'i jot, e'l fòuc pur mi par, e l'aria e la cjera e li so mistùris si coròmpin e a durin un timp avàr;[161] E sti robis'èrin pur lòu creaturis; pars'che, se chel che dit lè stat l'era ver, da corusiòn 'vèvin d'èsi sigùris.' I ànzuj, fradi me, e stu post sincèr 'ndà chi ti sos, si pòsin dìzi creàs, cussì com'ca son, tal so èsi intèr; ma i elemìns stas da te nominàs e che robis che grasis a lòu si fan, da virtùt creàda a son informàs.[162] Creàd'è stada la materia che lòu a'an; creàt 'lè stat chel che dat ghi'a li formis ta li stelis che atorotòr ghi van. L'anima d'ogni bestia e dal li plantis a ven dal so podèj al àt[163] tiràda dal raj e dal motu da li lucis santis; ma la vita vustra vi'è ispiràda dal pì alt Ben, chel stes, ca la 'namòra ?" di sè sì ch'an sè sempri a rest'atiràda. E chì di argumentà n'ocòr na vura par ben capì la vustra resuresiòn: cuj aja fat, pensa, la vustra cjar ta l'ora cuant che i prins genitòus stas fas a son. Paradìs Cjant Otàf Na volta'l crodeva'l mont, cun perìcul,[164] che la bièla Ciprina'l ruvìnt amòu[165] difondès, zint atòr dal ters episìrcul; pars'che no dom'a ic ghi fèvin l'onòu dal sacrifisi e dal grant venerà li zens antìchis in tal antìc eròu;[166] ma ghi tegnèvin Diòn e Cupid d'onorà, chista par mari e chist'altri par frut, che Didòn'l veva fat d'Enea 'namorà; E cun chista[167] i tachi e cun so virtùt, pa la cual il nòn ghi'an dat a la stela che bunòra o tars luzìnt'l sol a mira dut. No saj propit com'chi eri rivàt u là; ma d'èsighi dentri capìt i'ai dal fat che la madona me era 'dès pì bièla. E com'che falìscja'n flama si ten vuardàt e com'che'nta vòus ben si sint na vòus ch'atòr di che ferma ben si ten notàt, jodùt i'ai pì lucis ta stu post luminòus mov'si'n zìru, chi pì chi mancu corìnt, secònt, i crot, l'interno so jòdi presiòus.[168] Da nula frèida maj vignùt jù lè'un vint, visibil o no, dal mov'si tant festìn,[169] che lent ghi'ves parùt tal so muvimìnt a chel che u chì ogni lumìn divìn jodùt al ves vignìni'n cuntra, lasànt il zìru 'ndà cal sta ogn'alt serafìn; e fra chej ch'èrin pì daj altris'n davànt ‘Osàna' si sintèva, sì ch'in sèguit di sinti di nòuf i'ai sempri volùt tant. Vièrs me lè 'lòr vegnùt un di lòu sùbit e cussì 'la tacàt: "Dùcjus si prestàn a dati plasèj, ognùn a l'altri unit. Nu'n zìru'i zin cuj Principàs[170] che'n cjèl a stan di un zìr e di un zirà e di desidèjs che tal mont za dit ti'as, e a no ti'è stran: ‘Voi che'ntendendo il ters cjèl i movèjs'[171] e'i sin sì plens d'amòu, che pal to plasèj na dolsa pas ghi din ai to desidèjs." Dop'che cun riverensa i me vuj a chej da la madona me a si son ziràs e d'ic sigùrs si son sintùs e tant mièj, a la lus ch'ufrìt si veva si son voltàs, e alòr "Cuj sèizu[172] vu?" ghi'a domandàt cun vòus rota da'un còu cal batèva da mas. E cualicuanti fiestas jodùt i'ai ch'a fat pa la gran contentèsa, che pì sglonfa[173] encjamò a si'a fat cuant ch'jò i'ai parlàt! Cussì fata mi'a dit: "Jù tal mont timp fa puc timp i'ai godùt; ma se pì lunc'l fos stat vut no si varès'l mal ca no si pol disfà.[174] Da te mi ten la me 'legrèsa platàt che d'intòr dut luminàt a mi sièra com'cavalèj da la so seda fasàt. Asàj ben volùt ti mi'as la jù'n cjera; che se pì al lunc i fos stat, ti varès mostràt dal me benvolèj la pì bièla sièra.[175] Chel trat da la riva sinistra lavàt dal Rodàn dopo ca s'unìs cul Sorga, part da li me cjeris'l sarès doventàt,[176] cun che part da l'Ausonia[177] cussì carga di poscj' com'Gaeta, Bari e catòna da 'ndà che'l Tront, e'l Vert, in mar al sgorga. Za mi luzèva tal cjaf la corona di che cjera dal Danubio tajàda dop' che li rivis todèscjs'l bandòna. E la bièla Trinacria, fruzinàda tra Pachìn e Peloro, insìma'l golf che da Euro'l risèif la pì gran menàda,[178] no da Tifeo ma doj vapòus di solf,[179] i so res a varès encjamò spetàt, nasùs par me[180] da Carlo e da Ridolf.[181] se'l brut governà, che sempri ateràt il popul sclaf al ten, alòr nol varès il sigà di Palermo--‘Morèit!'--causàt.[182] E se me fradi fin d'adès chist al jodès, da la crumìra miseria daj Catalàns, par no ufìndiju, lontàn si tegnarès;[183] e'a è mièj ca si sbaràsi daj so malàns, o di chej d'altris, sì ch'a la so barcja cargus no si ghi meti masa pesàns. luj, che di largjèsa'n davèva pucja --no coma'l pari--tant bisùgna'l varès di zent che'l ben daj altris a no stòrcja." [184] Sicòma che jò'i crot che dut'l gjoldi stes di che'l to parlà, o siòr me, m'implenìs, là'ndà ch'ogni ben al tàca e finìs, adès lu aprèsi jò com'che tu't'lu godis, e pì'ncjamò'lu got; e chist pur mi'è cjar, che stu gjoldi in Diu stes ti lu miris. contènt com'chi ti mi'as fat, rindimi pur clar, sicòm'ch'a dubità parlàt ti mi'as movùt, com'che da mari dolsa'l pol èsi un frut amàr." Chist'jò a luj; e luj a mi: "Se jò'n dut ti mostri'l ver, a se chi ti domandis vièrs il to vùli, da tègn'lu ben jodùt. Il ben che dut il regn che tu ti scalis al volta e'l fa contènt, ghi da pur virtùt cu la so providènsa a sti grandi stelis. E no son doma curàdis par dut li natùris che la mins 'an perfèta, ma dut il so èsi e la so salùt: e par du là che chist'arco al saèta, ghi cola la frecja ta predestinàt fin com'se tal so sen fos mandàda, e dreta. Se cussì no fos, il cjel ca ti è visìn al produzarès na sorta di efiès che pì che art a sarèsin un casìn; ma chist nol pol èsi, se i intelès ca mòvin sti stelis no son difetòus o lè difetòus il prin[185], ca no ju'a fas perfès. Vutu chist jòdi ta'un mòut pì luminòus?" E jò: "N'ocòr, chè impusìbil mi par che'l mont ta chel ch'a d'èsi'l sedi estroùs." [186] Alòr luj: "Nol sarèsia pal omp amàr se tal mont a nol vès da èsi civil?" [187] "Al sarès par luj," i'ai dit, "un brut afàr." "E chel al pòsia èsi pur tant pusìbil pal omp la jù, sensa vej pì ufìsis? Sens'altri no, se ben vi dis Aristotil." Cussì a la deduzùt chisti robis fin a concludi: "Altritànt different a'duncja d'èsi d'ogni causa la radìs: sì che un Solòn'l nas, n'altri Sers, potent, un'altri Melchizedech e n'altri chel che'l fì pierdùt'la, zut su'n aria'mpasiènt. La natura rotonda ca è sugèl pa la mortàl cera ben a fa la so art sensa distìngui fra un o altri ostèl.[188] Par chel a par ch'Esau nol fedi part da la siminsa d'Jàcu; e'l ven Cuirin di sì vil pari ca si lu dis di Mart. La natura generada'l so cjamìn farès compàj e sempri di chel daj paris se'n miès a no si metes il volèj divìn. 'Dès ben t'jòs se che prin no ti rivàvis: ma pars'che d'jòditi pì content mi plas, d'un corolàri i vuèj chi ti t'insiàrpis.[189] Se pucja furtuna in zìru a cjatàs la natura, com'ogn'altra siminsa ta cjera'ngler`ada, no dares risultàt. E se il mont la jù ben a ghi pensa a l'inclìn natural che natura'npon, di mala zent'l mont' resta sensa. Ma vualtris i pocàis ta la religion un ca lè nasùt par partà la spada, e re i fèis un che di predicjà lè bon: par che il vustri pas lè fòu di strada. Paradìs Cjant Nonu Dop'che'l to Carlo, O bièla Clemensa, in clar mi'a metùt, contàt mi'a daj ingàns ca dovèv'risèvi la so simìnsa; ma 'la dit: "Tas, che'l timp dut'l ten ta li so mans"; sì ch'altri dìzi no pos che cul zì'n davànt il just lamìnt si alsarà daj vustri dans. E belzà la vita di chel lustri sant voltàda si'era al Sol[190] ca la'mplenìva coma chel ben che dut al sodìsfa tant. Ah brut'animis che propit no vi và di vièrzi a stu gran ben i vustri còus, ma di mostràighi vustra vanitàt viva! E èco la un'altri di chej splendòus viers me vignì, e che plasèj'l volèva dami s'jodèva dal so cuarp luminous. "Il me desidèj alòr sodisfa ben, spirt beàt," ghi'ai dita, "e dami prova ch'in te rifletùt s'jot se che pensàt i ten!" Alòr la lus ch'encjamò mi'era nova, dal so profont, da'ndà che prin'cjantàva, com'un'a dit che di fa dal ben ghi zova;[191] tal italic toc di cjera cal tocjava, in tal so èsi salvàdi, dal Rialt fin là che'l Brent e'l Piave pur'l nasèva, un culinùt a si alsa, no tant alt, da'ndà ch'jù na torcja[192] era vegnùda ch'a sta cjera ghi veva fat grant asàlt. Da la stes'radìs i soj pur jò nasùda: Cunìsa i soj, e u chì i lùs cussì tant par ca ni vev'sta lustra stela[193] vinsùda; ma contènta i soj cuant chi vaj recuardànt, sens'fastìdi, la causa dal me destìn; che'l comùn pòpul forsi nol capirès tant. Di stu presiòus gjojèl[194] ca mi sta visìn u chì, tal nustri cjèl, dut luminous, Gran fama'è restàda; e'i la godarìn encja taj sècuj da vignì, la so vòus: jòt che se l'omp'la di fàsi ecelènt, di cambià'l vivi'la d'èsi volonteròus. E a chistu adès no ghi pensa la zent ch'entri'l Tilimìnt e l'Adige a'a vut, no pintimìnt ma misèria a plen, sta zent;[195] ma'mòndi prest Padova ta la palùt a cambia l'àga che Vicens'a bagna pars'che fa'l so volèj li so zens no'an volùt; e'ndà che'l Sil al Cagnan si compàgna, un tal sioràt[196] a s'jòt cal va a cjaf alt, ma puc pì'l godarà la so cucàgna. Feltro'l planzarà pur il viliàc asàlt dal so danàt di vescul, cussì schifòus ch'in Malta maj un simil la fat il salt.[197] Masa'l sarès il caretèl voluminous cun dut chel sanc risevùt daj Ferarèis, che di pesàlu'sarès na bièla crous, cal regalarà chistu predi cortèis par ingrasiàsi cuj Guelfs, e scju regàj al paìs stes no ghi sarèsin di pèis.[198] Chej lasù, chi clamàjs Tronos[199], spièlis specjài a son che lùs ni dan dal Diu gjudicànt; sì che just ni par se che contàt i'ai." Chì ic a'a tazùt, e a mi'a parùt tant ch'altri a pensàs, par via dal bièl bal che di nòuf 'veva tacàt, com'pì avànt. L'altra gjòja[200], ca mi'era tal e cual presiòsa com'la prima, jodùt i'ai com'cuant che'l raj'l bat s'un rubìn balascàl.[201] La sù'l godi si esprìn cul splendòu dal raj com'ch'è cul ridi; ma la jù[202] si scurìs pì e pì'l spirt secònt il pèis daj so maj. "Se che Diu al jot, tu ti lu jòdis, spirt beàt," i'ai dit; e a'è roba 'lòr justa che'i volèjs sos daj tos no saràn làris. La vòus to, duncja, che il cjèl a'nfièsta sempri cun chel dols cjantà di chej fòucs beàs che cu l'àlis sèis a la frarèsca ju fan sta,[203] parsè no tègnia'i me desidèjs sodisfàs?[204] Jò no spetarès pa la to domanda se in te, coma tu in me, i entràs." [205] "La pì gran val" a'lòr tacàt, "in dà che dal di fòu a sbìcjn li àghis di chel mar[206] che dut'la cjera'nghirlànda, cuntra'l sorèli, tra oposti spiàgis, tant si espànt cal dovènta meridian là che orizònt prin ti lu jodèvis.[207] Da la spiàgja di stu mar i'eri jò paesàn tra l'Ebrèo e'l Macra, che par un tocùt curt a spartì al va'l Genovèis dal Toscàn. Il stes tramònt a si jot e il stes ort da Busìa fin al post d'indà ch'jò'i ven, che cul so sanc al veva scjaldàt il puàrt.[208] Folc mi clamàva che zent che l'inzèn veva di savèj'l me nòn; e chistu cjel di me'l cjoj'l sen, com'ch'jò'l so splendòu i otèn; che pì no'a maj ardùt la fia di Bel-- dant dolòu a Sicheo e a Crusa-- di me, fin che sì ghi zova'l zòvin cjavièl;[209] ne pur che Rodopea che delùsa a'è stada da Demofònt ne Èrcul cuant che d'Jòle tal còu'l jodèva la musa. Chì 'no si pentìn, ma i ridìn, no cul sens da la colpa, ch'a mins a nol torna, ma par chel che dut'l prejòt, fin tal so pìsul.[210] Chì i gjoldìn di che art ca adòrna dut'l dapardùt e che ben mi mostra'l ben pal cual la jù'l mont a chel chì'l torna.[211] Ma par che ogni to desidèj a plen ti godis di se ca nas ta la sfera, di parà pì avànt alòr mi convièn. Savèj ti vus cuj ca'è'n ta sta lumièra che visìn sì tant mi sintilèa, com'raj di sorèli in t'àga clara. Èco, la dentri si trancuilizèa Raab; e ic, al nustr'òrdin unìda, a chel ghi dà na luminosa maravèa. Da stu cjèl, 'ndà che l'ombrèna'è puntàda che'l vustri mont al fa, prin ch'altr'anima dal trionf di Crist asùnta a'è stada.[212] A'è stat tant just elevàla par palma ta un daj cjèj pa la granda vitòria otegnùda cun l'un e l'altra palma, pars'che ic a'a favorìt la prin' Gloria di Gjosuè in ta la Cjera Santa, che puc ghi mesèda'l papa la memoria. La to sitàt, che cjasa'è dut'cuanta di chel che prin si'a voltàt cuntr'l so fatòu[213] e che pa l'invidia so zent a plans, e tanta, a prodùs e a spant chel maladèt di flòu[214] che straviàt'la li piòris e I agnèj par vej cambiàt in lupo[215] il so pastòu. Par sti razòns i gran mestris i Vanzèj 'bandònin, studiànt invensi i Decretàj[216] com'che daj margins sos n'idea si pol vej. Chistu a'ntìndin Papa e cardinàj: a no van i pensèjs sos a Nazaret, 'ndà che l'Ànzul li gran novis lè zut a daj.[217] Ma il Vaticàn e ogn'altri elèt di Roma ca son stas fas semetèri da che canàjs che seguìt'an Pieri, puarèt, fra puc lìbars saràn da l'adultèri.[218] Paradìs Cjant Decim Vuardànt in tal propri Fì cun chel Amòu che dols l'un e l'altri'n eterno al tira, il prin, che pì grant dal dìzi lè'l so valòu, in dut'l spirt o roba che tal mont sempri'a zira, tant òrdin a la creàt che maj nisùn nol pol tègn'si da godi sè cal mira.[219] Vualtris chi lezèis alsàit duncja, ognùn, i vustri vùj cun me la sù ta che part 'ndà che'i doj mòtus[220] s'incròzin, ogni un; e lì, letòu, taca a mar'veàti da l'art di chel mestri ch'in se sempri al àma tant che di dut e'n dut a si ten necuàrt. Jòt com'che da chel punt lì si diràma di sbiègu'l sìrcul che'i pianès al parta, par dàjghi plasèj[221] al mont ca ju clama. E se la so strada a no fos stuàrta, tal cjel si varès na vura di virtùt 'nvàn e ca jù cuasi ogni fuarsa muàrta;[222] e se dal zì dret pì o mancu lontàn al fos il partì[223], tant a ghi mancjarès ca jù e pur la sù dal ordin mondàn. 'Dès resta pur tal to banc, tu chi ti lès, e'n davòu vuàrda par gustà chel pì avànt,[224] se content ti vus restà, coma adès. Mangja pur di se chi ti'ai metùt davànt; che dàjghi mi tocja dut'la me cura a che materia ch'jò chì i staj contànt. Il pì grant ministro da la natura che cu la so virtùt il mont al stampa, e che cul so lustri'l timp a mi misura, cun chel unìt[225] ch'jodùt ghi vin za la stampa, a si ziràva sempri pì pa li spirals indà che pì e pì prest[226] gh'jodìn la stampa;[227] e jò chì cun luj; ma d'èsi ta scju poscj' als rivàt no m'eri necuàrt, com'ch'un no si rint cont daj prin'pensèjs prin che za a son als.[228] Beatrìs a è chè che pì svelta dal vint mi mena di ben in mièj cussì ta'un lamp, che'l so àt a no si pol jòdi tal timp.[229] Chel che lì a l'era, il luzòu dal lamp da vej'l veva lì che tal sorèl' jodèvi, che no'l colòu, ma'l lustri ghi deva'l stamp! Chì jò ne'nzèn ne art 'nvocà'i podèvi par dìzi chel che dom'l'imaginà lè dur; ma crodighi si pol, e bramà d'entràvi. E se l'imaginà nustri'l resta al scur di tant'altèsa, di fasi maraveà n'ocòr: pì alt di là nisùn lè zut di sigùr. Sì'era propit la cuarta famèa dal alt pari, che sempri la sasia mostrant com'cal ispira e generèa.[230] Beatrìs alòr'a tacàt: "Ringrasia, ringrasia'l lampiòn[231] daj ànzuj ch'a stu luzìnt pianèt[232] ti'a su partàt cu la so grasia." Maj nisùn si'a dispòst cun còu sì ridìnt a la devosiòn, rindìnt a Diu dut se stes, cussì svelt, e di falu sì tant godìnt, com'ch'al sinti sti peràulis i'ai fat jò stes; e alòr dut l'amòu me'n luj si'a metùt coma che se Beatrìs dut 'smintiàt i ves. No si la cjapàda; ma tant'a podùt cul splendòu di chej so vuj ca ridèvin che la me mins alòr'a pì robis jodùt. Jodùt i'ai luzòus, ch'atòr a splendèvin; cun nu tal miès a si fèvin corona; ju sintèvi pì dols che tal jòdi a luzèvin: sì serclàda la fia di Latona ogni tant i jodìn cuant che l'aria sì plena a'è ca ritèn i rajs ca fan sta zona.[233] Ta stu alt cjèl'ndà che rivàt i'eri apèna, gjèmis an d'era a plen, ninìnis e bièlis, che chì ne'n vòus ne'n fat nisùn maj ni mena;[234] cussì l'era'l dols cjantà di che lùcis; chej ch'a svualà'n sù no si prepàrin, da'un omp mut ca spetin alòr notìsis. Alòr che'i sorèlis, che sì tant'ardèvin, 'tòr di nu ziràs si vèvin tre voltis, coma stelis che visìn'l so pol'a stèvin, frùtis'parèvin al bal'ncjamò strètis ma al smèti prontis e sidìnis, scoltànt atèntis'l tacà da li novi nòtis;[235] e dentri d'un[236] sintùt i'ai cussì tacà: "Cuant che il raj da la grasia, ca impìja il benvolèj che dopo al cres amànt, tant moltiplicànt in te la so Gloria che la sù'n alt ti parta par la scjala che, zint jù, di torna'n sù sempri'la'un voja; s'un t'impedìs na gota di vin di bèvila par cjòiti la sèit, libertàt nol varès, com'ca no varès aga che'n mar no cala.[237] Se flòus a soni chej, savèj ti vorès, che cun sì tanta grasia 'nghirlandèjn chè che d'jòditi zì'n sù sì tant 'vorès? Stat i'eri un daj agnèj ca pascolèjn cun Meni[238], che pur ju mena pa'un cjamìn plen di buni robis, sa no si stravièjn. Chistu, che a la me destra mi'è visìn, Berto a lè e fradi e mestri mi'è stat; da Colonia 'lè; e jò'i soj Tomàs d'Acuìn.[239] E se di scju altris ti vus tegn'ti 'visàt, seguìs ben il me parlà cul to jòdi sta corona e ogni so sant beàt. Chel altri flameà fòu'l ven dal ridi di Grasiàn[240] che tant l'un che l'altri fòru[241] 'la judàt fin a fai'lu al paradìs godi. L'altri che visìn l'ornèa'l nustri coru, Pieri a l'era che cu la puòra vèdula ufrìt'l veva a la Glisia'l so tesòru.[242] La cuinta lus, fra di nu la pì bièla, sì d'amòu a gjugjulèa[243] che dut'l mont, di ic curious, la jù'l ten vièrt l'orèla[244]: dentri d'ic a'è la mins 'ndà ch'un sì profònt savèj lè stat metùt che s'an dè di vertàt, di cussì tant jòdi no si'a maj vut un secònt. Visìn chì t'jòs pur stu post iluminàt che la jù'n cjar e vuès[245] pì a fìn'la jodùt il ministèri[246] ch'ai ànzuj ghi'è stat dat. Pur cal rit si lu jòt ta stu luminùt chel avocàt daj lontàns timps Cristians che dal so latìn Justìn[247] si vev' prejodùt. Adès se tu'l vuli da la mins ti tens puntàt su l'un'e l'altra lus chi staj lodànt, di sinti da l'otàva za ti sins afàns. Par podèj ogni ben jòdi, il spirit sant dentri a vi got che'l mont d'ogni falsitàt ghi mostra a chel che ben lu va scoltànt:[248] il cuarp fòu dal cual stu spirt lè stat butàt, jù a Cjeldauri a lè, e dal martìr e esilio ta sta pas a lè rivàt. Pì'n là jòt'l flameà dal ardìnt respìr di Isidoru, di Beda e di Ricart,[249] ch'a pensàla ben a lè stat pì che vir.[250] Chistu, dal cual a me'l torna il to sguart, lè'l lumìn di un spirit che'in pensèjs sèrius di murì nol volèv'esi'n ritàrt: chista 'è la lus eterna di Sigèjs[251] che, ta la via da la pàja discurìnt, al silogizàva veritàs scòmudis." Alòr, com'che l'orlòj sunà si sint cuant che la sposa di Diu bunòra al nuvìs ghi cjanta'l so amòu volìnt, tant che na banda a mola e l'altra a tira, un dindinamìnt cussì dols fazìnt, che un grant sintimìnt d'amòu al spira; cussì i'ai da la gloriosa roda'l muvimìnt jodùt e l'armonìa da li vòus sintùt che par vej di dut stu dols'l just sintimìnt là si'a d'èsi, 'ndà che sempri lè godùt. Paradìs Cjant Undicèsin O'nsensàda cura da li zens mortàlis, cuant ca son difetòus i silogìsmos, chej ca ti fan in bàs bati li àlis! Un davòu d'jura[252] e un daj amforìsmos al zèva, un al seguiva il sacerdòsi e'un cun fuarsa'l regnava o cun sofìsmos; e'un tal trufà o tal civil negòsi, e un tal plasèj da la cjar inviscjàt l'era, e un via lì a'mpoltronàsi, cuant che, da duti sti robis disleàt, cun Beatrìs i'eri stat la sù tal cjel cun bras vièrs e gloriosa-mìnt[253] acetàt. Dopo che ognùn l'era tornàt tal chel punt dal Sircul 'ndà che pì avànt l'era, fermàt si'a, com'ta cjandelàr'l so luzi bièl. Alòr che lus da la splendida sièra che parlàt prin mi veva, dut suridìnt a mi'a dit, doventànt sempri pì clara: "Com'che jò daj so rajs i vaj risplendìnt, cussì, ben vuardànt ta la lus eterna, i pensèjs tòs e li causis[254] sòs i intìnt. Tu ti dubitèjs e ti vòus ch'esterna di pì e pì clara si fedi la vous ma par ch'in te si fìsi, dut interna, cuant ca trata di buni robis, la me vous, o ca dìs di no vej ‘maj vut un secònt'; e chì a'è mièj mostrà dut taj juscj' colòus.[255] La providensa ca governa il mont cun chel sintimìnt tal cual ogni aspièt creàt[256] vinsùt a lè prin da zì a font, par ca podès zi'ncuntra al so dilèt la sposa che di chel'n crous er'àvida, ic a'a sposàt cun chel sanc tant benedèt, e par ca fos ic com'cun'un ch'in dut si fida, doj principes ordinàt a'a'n so favòu, che cussì e culà[257] ghi fòsin di guìda. L'un l'era dut seràfic tal so ardòu; l'altri pal so savèj'n cjera l'era stat di luce cherubica un gran splendòu. Dal'un dizaràj, ma pur l'altri lodàt lè dal me dìzi d'un, o chistu o chel,[258] par ch'al stes fin si vev'ognùn dedicàt. Fra Tupìn e l'aga ca va a dislivèl dal alt dal mont[259] sielzùt dal beat Ubàlt, un trat fertil'a si slungja'n jù, pel a pel, vièrs Perugia, ca ghi sint il frèit e'l cjalt dal Puartòn dal Sol; e davòu[260] ghi stan planzìnt, par èsighi sot[261], tant Nocera che Guàlt. Ta che riva chì, indà che lizerìnt si fa'l so zì'n jù, un sol tal mont lè nasùt, com'ch'ogni tant dal Gange'l ven, risplendìnt.[262] Si chè, se un di stu post'l vòu contà dut, ca nol dìzi Asìsi, che puc al sarès, ma che Oriènt lu clami, chistu postùt.[263] Pì zovinùt di se ca si pensarès tant cunfuàrt ghi deva za a la cjera cu la gran virtùt ch'era part di se stes; che par sta siòra[264], zovinùt, in guera dal pari lè corùt, che com'la muàrt la puarta volentèj ognùn ti sièra; e davànt da la so spiritual cort et coram patre[265] luj a si ghi'a unìt; e di dì'n dì l'amòu par ic[266] si'a fat pì fuàrt. Chista, dop'che'l prin omp[267] ghi vev'sparìt mil e sent àjs prin, vilìda e scura fin a stu chì era stada sens'invìt; zovàt no veva che cjatàda sigùra cun Amiclat, la veva al sun da la vòus so chel ch'a dut'l mont ghi vev'fat pòura;[268] ne zovàt al veva'l so fa coragjòus cuant che, cun Maria restada a bas, ic cun Crist'a planzùt tal alt da la cròus. Ma timìnt che dut chist scur ti lu pensàs, Francesc e la Povertàt a son i amàns che tal me razonamìnt ziràs 'son stas. Il mòut che lòu si caresàvin li mans, li maravèjs ca si fèvin e'l so dols sguàrt nàsi'n altra zent a fèvin pensèjs sans;[269] fin al punt che il veneràbil Bernàrt, sensa calsìns, par prin davòu di tanta pas la corùt, e corìnt parùt ghi'èr' d'esi'n ritàrt. O sconosùt tesòru! O cjamps ben sestàs![270] si gjàva i calsìns Gidio, e pur Silvestri, e'l seguìs il sposu, che la sposa ghi plas. E cussì'l va chel pari e chel mestri cu la so femina e che famèa che cul umil cordon davòu ghi van dal mestri. Ne sbasà a la dal so sguàrt la sèa par esi il fì di Pieri Bernardon, o par èsi jodùt com'na maravèa;[271] ma coma un re la so ferma intension a 'Nocènt[272] ghi'a presentàt, e da chel vut il permès pa la so nova religion.[273] Sì ghi'era'l grup di scju puarès cresùt davòu di luj, che la so mirabil vita tal alt dal cjel ben cjantà si varès podùt, tant che na seconda corona ghi'è stada data da Onorio[274], dal spirit sant ispiràt, al puòr pastòu di chista mandria santa. E dop'che, di martìri dut asetàt, propit davànt di chel orgoliòus Soldàn[275] Crist e i so disèpui a la predicjàt; e par no vej di conversiòn vut asàj ledàn, 'nta l'erba italica l'era 'lòr tornàt par mièj godi se che là ghi sarès stat invàn, tal cret ca lè tra'l Tever' e l'Arno'nmiezàt a la l'ultin sigìl[276] di Crist risevùt, che par'ncjamò doj àjs a la'ntòr partàt. Cuant che Diu, ch'a tant ben lu veva sielzùt, di vèjlu sù cun luj lu veva premiàt par èsisi fat cussì picininùt, ai fraris sos, com'justa ereditàt, racomandàt ghi'a la siòra so pì cjara[277] e di volèighi sempri ben cun fedeltàt; e dal so grin[278] la so anima clara movùt si'a, tornànt la sù in tal so regn, lasànt il so puòr cuarp in ta la cjera. Pensa adès cuj che stat l'era un so degn colèga[279] par ben pilotà la barcja di Pieri ta la buràscja, fin al so sen; e coma nustri patriarca, encja luj, coma chel coma luj, al comanda, e, com'chi t'jòs, roba buna'l met in barcja.[280] Ma la so mandria a non da avonda dal solit mangjusà, sì chi no ti pòdis tegn'la ta'un boschèt di zì o t'altra banda;[281] e pì che li so piòris torzeònis remòtis e lontànis da luj a van, mancu lat a dan tal tornà ta li crignis.[282] An dè però di ches ch'an pòura dal dan e si gràpin al pastòu, ma pùcis a son che pa'ncapucjà puc'a vòu ches sì a man.[283] 'Dès, se a se chi'ai dit ti'as fat atensiòn e se ben capìt ti'as li me peràulis, sa ti è se ch'è stat dit da lampiòn, contèns saràn in part i to desidèris tal jòdi d'indà che ì maj[284] di sta planta'vègnin, e ben ti comprendaràs i me pensèjs su li buni piòris ca no si stravièjn.[285] Paradìs Cjant Dodicèsin Al momènt stes che l'ultima peràula la flama benedèta dit a veva, a zì atòr'a tacàt la santa muèla;[286] ma'encjamò tal prin sircul si movèva che n'altra dut atòr a la'nserclàva e motu a motu e cjant a cjant ghi zeva. E ogni spirt tant mièj lì al cjantàva da li nustri musis, serènis dolsis, com'che'l prin splendòu chel ch'in luj si spielàva.[287] Com'ca si movin ta nulis finùtis doj arcos paralèlos daj stes colòus, cuant che Gjunòn un sen ghi fa a Iris,[288] doventànt dal di dentri chel di fòu sfarsòus, com'il parlà di che bièla ninina[289] cunsumàda d'amòu com dal sol i vapòus; e ch'a la zent chì ghi dan n'idea fina dal pàt che Diu cun Noè'l veva fat, che maj pì sot aga 'zarès ne val ne culìna; propic cussì ogni sircul ghirlandàt di chisti bièli rosis sempiternis a un si voltàva, cun l'altri concordàt. Dop'che'l vif balà e l'altri grandi fièstis tant dal cjantà che di dut il sflameà si vèvin, lùs cun lùs, 'lègris e dolsis, cujetàdis, dùtis d'unica plèa, com'che i vuj che dal stes plasèj son movùs tal stes timp si mòvin, da maravèa; alòr dal miès d'una da li novi lùs èco na vòus che com' bùsula vièrs la stela[290] a si mòuf, cussì i me vuj vièrs ic son zùs; e'a dit: "Il benvolèj ca mi fa bièla da l'altri duc'a razonà mi parta com'che da là dal me[291] sì ben si favèla. Just a'è che com'l prin, l'altri pur l'impuàrta, parsè che ognùn lè stat bon militàr par dàighi a la gloria na lus pì fuarta.[292] L'esercit militàr di Crist, che sì cjar di riarmà lè stat, davòu da l'insègna plan si movèva, sospetòus e di rar, cuant che l'Imperatòu che sempri'l regna l'armàda malandàda a la judàt, par grasia so, no parsè ch'era degna; e com'za dit[293], a la sposa so ghi'a mandàt doj grancj' campiòns che cul so dìzi e fa tanta zent il troj just'a di nòuf cjatàt. Da indulà cal sofla e vièrzi'l fa chel dolsùt di Zèfir li frescj frascjs e cun ches a rivistì l'Europa'l va, no tant lontàn dal bati da li òndis che davòu di lòu, che sì tant a si slùngjn, da ogn'omp si plata'l sorèli a voltis, I furtunàs camìns da Cal'roga[294] s'jòdin ca èrin sot la protesiòn dal grant scùt cuj leòns che sot e parzòra s'jòdin.[295] Ta stu post nasùt l'era l'amoròus drut[296] da la fede cristiana, sant'atleta bendispost cuj sos ma cuj nemìs[297] dur e crut. Dal inìsi a era sì completa la so mins di una sì ruvìnt virtùt che'n ta la mari al veva fat profeta.[298] Dopo il so sposalìsi tegnùt cu la fede là dal batistèri sant, indà ca si'an dotàt di mutua salùt, la santula ca si'era par luj fat avànt jodùt 'vev'in sùn il straordinàri frut che dat'varèsin luj e'i sos[299] cul zì'n davànt. Ma par cal fos com'c'l'era stat pre-jodùt, un spirt a si'a movùt a nominàlu cul posesìf di chel che za'l veva dut.[300] Meni l'era stat clamàt, e jòdilu i podìn coma chel contadìn che Crist a la metùt tal so ort par judàlu. Un bon servitòu l'era, e mès di Crist, chè'l prin amòu che'n luj si'a manifestàt lè stat chel di seguì'l prin consèj[301] di Crist. La so puòra serva, sidinùt ma sveàt, distiràt'n cjera lu jodèv'a voltis, com'cal dizès: ‘A chistu i soj rivàt.' Oh so pari l'era propit Felìs! Oh so mari propit'era Giovàna,[302] se propit a'è vera se ca si dìs! No pal mont, pal cual adès si si afàna a stàighi'a l'Ostièns e'a Tadèo davòu ma par puc amòu da la vera màna ta'un gran puc timp a lè doventàt dotòu; sì che ben di vùli'l tegnèva la vigna ca si sècja se cont no la ten'l vignaròu.[303] E a la sinta che stad'era benigna ai puòrs pì d'adès, e no a chel grant poltròn ch'a vòltis lì si sinta, gran lagna; di no da doj o tre cuant che'l sèis'l sarès bon, o di godi'l rèdit daj benefìsis, non decimas, quae daj puòrs di Diu a son,[304] domandàt'l veva, ma cuntra li mondàni pècis[305] na licensa di combàti pal gragnèl ca'an fat cresi sti vincjacuàtri plantis.[306] Pì tars, cun dutrina e volèj, cun dut che; e sot ufìsi apostolic movùt si'a, com'curìnt cuant che dal alt si sglonfa un rusèl; e tal'erètic borascjàn si'a sbatùt il so sburt, e pì'ncjamò ta sti bandis[307] indà che testàrdus an d'era par dut. Da luj 'vegnèvin dopo fòu pì rojùtis che l'ort catòlic ognùn a irìga sì che pì sànis 'son li so plantùtis. Se tal era na roda da la biga che la Glisia Santa 'a difindùt e judàt li so robis a distrigà,[308] clara'varès d'èsiti'n dut e par dut l'ecelènsa di che altra[309], che Tomàs, cortèis, prin di me a descrivi l'era zut. Ma i sèrclis vègnin cussì puc usàs ca fòrmin il difòu di chisti ròdis, che plens di rùzin a si son incrostàs. La so famèa, che ben li so tràcis a veva seguìt, a si'a'dès tant voltàt che la davànt'n davòu a par seguìlis.[310] Dal racòlt ben s'jodarà il risultàt di no tindi ben i cjamps, cuant che l'òrzul si lagnarà che sensa'l gragnèl l'è restàt.[311] Lo stes jò'i dìs che s'al sfueàs un bon ànzul il nustri libri, al lezarès cjarta ca dìs ‘com'il prin Checo i soj jò pìsul';[312] ma nol sarès da Casàl ne d'Agasparta, da'ndà che sì a rìvin a la scritùra ch'un l'ignòra e l'altri la strins pì fuarta.[313] Jò'i soj l'anima di Bonaventura da Bagnorea che ai grancj' ufìsis i'ai sempri tralasàt la sinistra cura.[314] Iluminàt e Gustìn chì ti jòdis, che fra i prins a zì a piè nùs a èrin, ch'a Diu ghi'èrin cul so cordòn amìs.[315] Ugo da San Vitòu a ghi'è pur visìn, e Pieri Mangjadòu e Pieri l'Ispàn,[316] che la jù i so dodis libris a lùzin; Natàn[317] profeta e'l metropolitàn[318] Crisostòm e Anselmo[319] e chel Donàt[320] ch'a la prim'art[321] degnàt si'a di mèt'ghi man. Reban a lè chì, e a mi lùs al lat encja chel abàt calabrèis Gjovachìn, che di spirt profetic a l'era dotàt.[322] A esaltà un cussì grant paladìn[323] mi'a movùt l'inflamàda cortesìa dal frari Tomàs e dal so bièl latìn; e cun me a'a movùt pur sta compagnìa. Paradìs Cjant Tredicèsin Cal imàgini chel che ben capì'l vòu chel ch'jodùt jò i'ai--e che chist'imàgin, intànt chi conti, cal tegni tant a còu-- cuìndis stelis che chì e là 'luminèjn il cjèl cu la clarèsa d'un bièl serèn che li nulùtis via sveltis 'còrin; cal imagini il cjar che in tal sen[324] dal nustri cjel si ten di dì e di nòt sì che zir'e zira, sempri lu jodìn nu ben;[325] cal imàgini la bòcja di chel got che dal spìs dal so mani a zì atòr la sù'n alt la prima roda a si jòt,[326] che la sù tal cjel fat vès doj sens[327] alòr com'che fat veva la fiòla di Minòs cuant che'l frèit da la muàrt sintùt'veva'ntòr;[328] e l'un che ta l'altri al ves i rajs sos e che'i doj 'ziràsin in tal maniera ch'jòdiu zì'n davànt e davòu a si pos;[329] e n'idea'l varà 'lòr di com'ch'era[330] la costelasion e la dopla dansa che zì atòr di me i'jodèvi'ntèra; pars'ch'è tant pì'n là da la nustr'usansa com'che dal mov'si da la nustra Chiana si mòuf'l cjel che ducju'i altris'l avànsa.[331] Lì si cjanta no bacò, no Peana,[332] ma tre personis in divìn'natura e'n na persona chè e l'umana.[333] Dal bal so e cjant finìt la misura, a nualtris si son chej sans lumìns prestàs, contèns di mostràni la so primùra. Ma rot lè'l silènsio stat di scju beàs premuròus da chel[334] che tal sìntilu dal sant puarèt contà i èrin contèns restàs, "Sta pàja,"'la dit, "za'i vin tajusàt pì avànt e la so simìnsa zà via metùda; ma 'dès bati t'altri l'amòu'l vòu tant. Ti cros tu che tal pet da'ndà che gjavàda la cuesta par fa la bièla musa[335] a'è stada cun che gola ch'al mont tant cjàr'a ghi è stada, e ta chel che, da lancja ben gusàda trafìt, prin e dopo[336] tant 'la sodisfàt che ogni colpa 'vins la so banda, par cuant ca ghi sedi lècit a l'umanitàt di podèj razonà, il dut lè infùs da chel valòu che l'un e l'altri [337]'la fat; par chel a ti par chi no sin pì'ntindùs di se che pì'n su contàt i'ai che'l secònt dotàt no lè dal ben da la cuinta lus.[338] ‘Dès vièrs i vuj a chel chi vuèj rinditi cont, che'l to crodi, e'l me dìzi, al puntarà chì, propit just tal centri dal stes rotònt. Se ca no mòu e che maj no murirà di che idea a no è che'l splendòu di che[339] ch'amànt'l parturìs chel la parzòra: che lus viva, alòr, ca s'jòt vignì fòu dal so grant lùzi, ca no si disunìs da luj[340] ma a lòu s'intrèa[341] cul so amòu,[342] par bontàt so il so luminà s'unìs com'ta spièlis, in ta nòuf susistènsis[343] ma par sempri'l resta un, com'chi dìs. E sì jù'l ven, fin a l'ùltimi potènsis, d'àt in àt, pì e pì dèbul doventànt, fazìnt doma pìsuli contingènsis;[344] e chisti contingènsis a son chel tant di che robis generàdis cal prodùs, cun simìnsa o sensa, il cjel zirànt. La so cera e di chej ca'i da inflùs[345] sempri no'è la stesa, ma lo stes sot'l sen dal ideal s'jòt che pì o mancu'a stralùs.[346] A susèit propit par chel che'l stes lèn, d'un tipo, al dedi mièj o pezu frutàn; e che vu'i nasèis[347] cun pì o mancu'nzèn. S'a la cera a puntìn ghi vegnès dat man e s'al fos'l cjel la so virtùt suprema la lus dal sigjl s'jodarès da lontàn; ma'u chì la natura a'a'l stes problema che tanti voltis a la un artista partàt a l'art ma cun man ca ghi trema. Però se'l vif amòu a la clara vista da la prin' virtùt a dispòn e'a segna, duta la perfesiòn u chì a cuìsta.[348] La cjera 'era sì stada fata degna di podèj ben rivà a la perfesiòn; sì da la vergin rivàt lè chel cal regna:[349] sì ch'jò i pol doma lodà la to opiniòn, che l'umana natura maj, coma lòu, a no'a vut, ne maj varà, la perfesiòn. Adès, s'jò u chì i ti lasàs besòu, ‘Duncja, coma l'èria stu chì[350] sensa par?' di domandà a ti colarès il còu. Ma par ca pari ben se ch'adès no par, pensa com'che stu re a la reagìt cuant che ‘Domanda pur,' ghi'è stat dit ben clar.[351] Chist no'ai dit par tegn'ti di vej ben capìt ca l'era un re cal voleva'l sintimìnt vej di podèj'l just dìzi su ogni dirìt; no pal gust di savej in cuàncjus ca son chej motòus[352] ca sù, o se'l necesàri'n se, cul contingènt, maj àvos d'un necesàri a son;[353] ne, si est dare primum motum esse,[354] o se un semisìrcul maj vej'l pos un triangul ca nol sedi ret'n sè.[355] Alòr, se sè chi'ai dit, prin[356] o adès, ben t'jòs, la real prudensa a lè chel jòdi'mpàr[357] che sì turbàt al veva i pensèjs tos; e s'al ‘maj'[358] i ti àlsis il to jòdi clar, ben t'jodaràs che dom'a si riferìs ai re, ca son tàncjus, ma un bon lè rar. Cun sta distinsiòn il me dìzi capìs; cussì ti pos ritegni se chi ti cros d'Adàm e di chel che godi ni fa[359], jò'i dìs. E che chist ai to piè'l sedi'un toc di plomp gros[360] par fati zì a plan e sta tant atènt di chel sì e di chel no che tu no t'jòs: pars'ch'un pì stupit si lu cjata a stent che di sì'l dìzi o'l no sensa distinsiòn[361] roba che maj no varès da fa la zent; pars'ca susèit che la nustra opiniòn a ven pleàda ta la banda sbaliàda sì ch'afièt e'ntelèt spes leàs a son.[362] Pì e pì da la riva a si sbanda, che maj nol torna com'prin di vèjsi movùt, chel che di pescjà pal ver nol sa avònda.[363] Tantis a son li provis, e prima di dut Parmenide, Melìs, e Bris[364]e altris che di zì--ma'ndulà?--nisùn l'era maj pasùt: sì pur Sabelio e Ario[365] e i stùpis ch'a li scritùris 'èrin coma spadis ch'jòdi 'fan stuartis li musis dretis. Ca no sèdin li zens masa sigùris tal da judìsi, com'chel tal cal stima li panòlis prin ca sèdin madùris: ch'jodùt jò i'ai durànt dut l'unvièr prima che'l rosàr ch'al parèva spinòus e brut, pì tars in bòcuj vièrzisi, e coma! E'un batèl dret e ràpit jodùt i'ai cori tal mar durànt dut'l so cjamìn, e visìn dal puart--èco jù ca lè zut! Ca no crodi siora Berta o'l siòr Martìn, tal jòdi un robà e n'altri ufrì, di savèj se cal sarà'l judìsi divìn; che un'l pol zì'n sù, e l'altri'n jù'l pol zì. Paradìs Cjant Cuatordicèsin Dal centro dal sercli, o dal sercli al so còu a s'jòt ca mòuf l'aga ta'un vas rotònt, se l'urt al ven da dentri o dal di fòu: la me mins a'a propit a colp tegnùt cont di se che jò'i dìs, sì ch'apèna dìtis che santi'monisiòns di Tomàs al mont, èco doventà do robis similis,[366] il so discòri e chel di Beatrìs, che, dop'di luj, tacàt a'a cun sti peràulis: "A chist ghi plasarès, ma no vi lu dìs, ne a vòus e nencja encjamò pensànt,[367] d'jòdi di n'altra veretàt la radìs. Dizèighi se la lus ca'nflorìs sì tant la vustra sostansa, cun vu'a restarà, com'ca'è, taj secuj ca ni stan davànt; e dizèit coma, se cussì restarà dopo chi sarèjs visìbij rifàs,[368] puc a puc a no vi imbarlumirà." Coma, da nova contentèsa partàs, ogni tant chej che in ziru a bàlin cjantànt fuàrt pì vita 'ghi dan ai so às, cussì al preà[369], ch'atèns stas ghi èrin, i sèrclis sans a colp mostràt pì legrìa tal so dols cjantà e balà a vèvin. Chel che chì di murì 'la pùcja vòja par zì a vivi la sù, là maj 'la godùt chel bièl frescùt da la eterna ploja.[370] Chel un e doj e tre che sempri 'la vivùt[371] e che sempri'l regna'n tre e'n doj e'n un, maj circoscrìt ma pur'l circoscrìf dut, tre voltis cjantàt l'era da ogni un di chej spiris cun tanta melodia che just regal 'sarès pal merit d'ognùn. E sintùt i'ai jò na vòus che dal pì lustri'a vegnèva dal sircul minòu dut modesta, com'chè, forsi, dal ànzul a Maria, rispundi: "Fin ca durarà la fiesta in tal paradìs, tant il nustri amòu atòr'l spandarà na lus coma chista. La so clarèsa davòu ghi stà a l'ardòu; l'ardòu a la visiòn, e che a'è tanta com'che di grasia an dà il so valòu.[372] Coma che la cjar gloriosa e santa sarà rivistìda, la nustra persona tant mièj sarà par si èsi duta cuanta;[373] parsè ca cresarà se ca ghi dona di grasia luminòsa il pi grant ben, lus ch'a jòdi luj a mi condisiòna; tal cresi, sta visiòn a làsa un clar sen, e l'ardòu ca'mpìa al va cussì cresìnt, fazìnt cresi pur'l raj che da chel al ven. Ma tal coma il cjarbòn che flama al rint, e che di chè lè'l so splendòu pì grant, sì che la so 'parènsa nol va pierdìnt, cussì stu luzòu ca n'inglùsa dut cuant, tal jòdi da la cjar'l sarà superàt, ch'encjamò sot cjera a'è stu istànt; ma di barlumièris non varìn afàt, pars'che i organs dal cuarp a saran fuàrs a dut se che di dilèt ni sarà dat." Di chist a si son prons tegnùs e necuàrs tant l'un che l'altri coru, "Àmen" dizìnt! desidèri cussì mostrànt paj so cuarps muàrs;[374] pa li màris[375], e no forsi par lòu volìnt, e paj pàris e chej che ben ghi volèvin prin d'otègni stu eterno aspièt luzìnt. Èco che'ntòr, par dut compàj, 'jodèvin un lustri nàsi p'intèns di chel ca l'era che'i so rajs ta l'orizònt dut'splendèvin. E coma ch'al tacà di prima sera la su tal cjel a s'jòdin robis nòvis sì che la vista 'par e no par vera, a mi'a parùt lì che altri animis ta n'altri ziru jòdi a si fèvin al di fòu da li prin' circonferènsis. O sfavilà dal Spirt Sant, vero lumìn!, com'ch'a jòdi, incandesènt, i'ai provàt cuj me vuj che, domàs, no lu sufrìvin![376] Ma Beatrìs, bièla e ridìnt, si'a mostràt davànt di me, che tra ches chi vev'jodùt par no vej la mins seguìt, 'ndavòu i'ai lasàt.[377] I me vuj 'lòr'an di nòuf[378] vut la virtùt d'alsàsi, e jodùt mi soj trasportàt besòu cun ic ta na pì alta salùt.[379] Mi soj ben necuàrt ch'i'eri pì'n alt rivàt pal ridi, com'fòuc coloràt, da la stela, che pì ros dal solit mi'era someàt. Cun dut il me còu e cun che peràula che dentri ducju'i vin, Diu osanàt i'ai par vej vut sta grasia nova e bièla. Tal me spirt no si vev'encjamò rinfreidàt il colòu dal me laudà, che savùt i'ai che, dal jòdi, luj lu vev'apresàt; chè cun'un grant lùzi di rubìn'ntinzùt tal miès di doj rajs jodùt i'ai doj luzòus, ch'i'ai dit: "O Eliòs com'ch'in lòu ti s'jòt dut!" [380] Com ch'jòdi si fa, cun puntìns luminous pìsuj'e grancj', blancjastra fra i polos dal mont Galasia, ca si gràtin'l cjaf òmis famous,[381] cussì costelàs chej rajs tal profònt di Mars a fèvin il veneràbil sen[382] ca unìsin i cuadràns ta'un rotònt. Chì pì fuart'è la memoria ma dal inzèn; parsè che'n ta che cròus al lampàva Crist sì ch'jò no saj cjatà fòu un esèmpli dèn; ma chel cal cjoj su la so cròus e'l seguìs Crist, mi scusarà par chel ch'jò'i no pol dìzi e'i tàs, ben jodìnt ta dut chel luzòu balenà Crist. Da'un bras a l'altri e fra'l pì alt e'l pì bas[383] un sintilà s'jodèva di gjugjulùtis, pì di dut tal so unìsi e tal trapàs: cussì a s'jòdin, drètis e stuàrtis, svèltis e stràchis, rifazìnt la vista, duti che robùtis che, lùngis e cùrtis, tal raj si mòvin, cu li cuals si lista spes l'ombrèna[384] che, pa la so protesiòn cun inzèn e art a otèn a pusta. E com'che giga[385] o arpa, cu la tension di tanti cuàrdis tintinà dols ghi crèjn a chel che ben nol capìs la so funsiòn, cussì da li lùs ca mi si mostràvin da la cròus'l vegnèva'l sun di na cansòn ca ni estasiàva, sensa capì l'ìn. Ca'ntendèva tant lodà'i capìvi benòn, ch'a mi "Risurìs' e "Vins" mi vegnèvin com'a chel cal sint ma di capì no lè bon. Chisti melodìs tant gust a mi dèvin che fin chel moment lì nùja di nùja 'veva vèncs tant dols che sì leàt mi vèvin. A parèva chista sì granda vòja da pospòni il plasèj di chej vuj[386] bièj mirànt taj cuaj dutl' rest si ridùs'n nùja; ma chej ch'jòdin che chiscju sigij mièj a fan ogni bielèsa pì'n sù chi zìn, e ch'jò no mi'eri'ncjamò voltàt a chej, di chel chi mi acùsi par scusàmi a pòsin scusàmi[387], jodìnt che jò i dìs il ver; pars'che'l plasèj no la chì'l so cunfìn, ma zint in sù si fa pì e pì sincèr.[388] Paradìs Cjant Cuindicèsin La benevula volontàt ta la cual sempri si dìsfa l'amòu che dret'l suspira coma la cupiditàt ta che[389] dal mal, in silensio'a metùt che dols lira,[390] cussì che tazùt'an che santi cuardis che la destra[391] dal cjel a mola e tira. Cuant maj a saràni al bon preà sordis che sostansis che par dami coràgju di fàighi domàndis sidìnis son stàdis? A lè un ben[392] che sensa fin a ghi planzi sù chel che, par amòu di robis ch'etèrnis no son, il vero amòu al buta jù. Coma ta li nòs cujètis e puris ràpit s'jòt un foghùt ogni tant che'l vuli al mòuf ta che plàcidi seris, e'a par stela che'l so post a sta cambiànt, sa no fos che par indà ca s'impìja dut lè compàj e chel'l dura'un istànt; cussì dal bras ch'a destra'l para via, ai piè di che cròus la corùt un astro da la costelasiòn brilànt di gloria; sta gjèma a no'a lasàt il so nastro ma pa la strica radial si'a movùt, someànt fòuc davòu dal alabàstro: cul stes spirt[393] l'era'l spirt d'Anchìs davànt vegnùt, se fede i vin ta la nustra mièj musa, cuant che'n Elisio dal fì si'a necuarzùt.[394] "O sanguis meus, o superinfusa gratia Dei, sicut tibi cui bis unquam coeli ianua reclusa?" [395] Cussì'l lumìn, ch'jò voltàt mi soj a luj; e'i me vuj son dopo zus a Beatrìs, che, zint chì e là, 'mbacuchìt mi'an i vuj; ch'ardèvin sì ridìnt i vuj di Beatrìs ca pareva che'i mes tocjàt 'vèsin'l font da la me grasia e dal me paradìs. Alòr, tal jòdi e tal sinti gjocònt, si'a metùt stu spirit a contà robis ch'jò'i no'ai capìt pal so parlà profònt; intindùt no la di dìzmi robi scuris, ma ghi'a tocjàt, par via che'l so concèt tant pì alt l'era dal capì daj òmis. E cuant che l'arco dal so ruvìnt afièt sfogàt si'era, che'l so parlà lè jù vegnùt visìn di lì cal taca'l nustri intelèt, chistu lè stat chel ch'i'ai par prin comprendùt: "Che benedèt ti sedis Tu, triun e un, par vèighi a la siminsa me sì ben tindùt!" E a la seguìt: "Un bièl e lontàn dizùn che vegnùt mi veva tal lèzi'l libri grant[396] che fòu nol lasa nisùn sen, ma nisùn, contènt ti'as fat, fiòl me, ta stu luzòu, e tant, da'ndà chi ti parli, da che stesa[397] 'sistìt che l'àlis 'mplumàt ti'a par zì'n alt sì tant. Che'n me'l to pensèj'l lus, ti par di vej capìt, da chel che prin[398] a lè, com'cal radièa dal'un il sinc e'l sèjs, se ben lè capìt; par chel cuj chi soj e parsè ca ti somèa pì viva la me flama no ti domandis, di ogni altra tal splendòu di st'asemblèa. E ti par just; chè, pìsuj e grancj', i spiris di chista vita tal spieli a jòdin, tal cual, prin di pensàlu, il pensèj t'jòdis;[399] ma pars'che dal amòu sant, ch'jò'i jot da visìn e no mi'è maj fòu di vuli e m'implenìs di na voja dolsa, altris ghi godin, cun buni peràulis, sigùris e fuàrtis, il volèj to cal suni e'l to desidèj, ch'jò'i rispùnt par volèj di altri lègis!" Voltàt mi soj a Beatrìs, che'l pensèj me za'a savèva e, ridìnt, un sen mi'a fat che l'àlis ghi'a vièrt al me volèj. Tacàt i'ai'lòr cussì: "L'afièt e'l sen,[400] cuant ch'jodùt i vejs la prin'ecualitàt, compàjs vi son stas dàs, ch'ognùn adès'l ten, chè'l sol che àrdi vi'a fat e luminàt cul cjalt e cu la lus[401], in dut lè compàj, che chist a chel nol pol èsi paragonàt.[402] Ma voja e argumìnt 'nta'i mortàj,[403] pa la razòn ca vi'è manifesta, àlis da li stesis plumis no ùsin maj; jò, duncja, chi soj mortal, i sint chista disegualitàt, e par chel i ringrasièj cul me còu par chista paterna fièsta. E alòra, topàs bièl, ti suplichèj, te che chistu presiòus gjojèl t'ingèmis, di dìzmi'l to nòn--èco'l me desidèj." "Contènt di vèjti fra li me ramàsis[404] i soj belzà stat; jò'i soj la to radìs": tacat 'la cussì a li me peràulis. E pì 'ncjamò'la dit: "Chel dal cual si dìs che'l to nòn'l vegni, e che sent'àjs e pì ziràt 'la il mont ta la prima curnìs, il to bisàvul a l'èra e me fì: propit ben 'zarès se la so fadìja lungja[405] cul to fa ti ves da scurtàighi. Florensa dentri ta la mura vecja, da'ndà ca cjoj'ncjamò la ters'e la nona,[406] vivèva moderada e sensa pecja.[407] Cjadenùta no veva ne corona, ne còtulis ornàdis ne sintùra che'l vuli 'fes tirà pì da la persona. No ghi fèvin, nasìnt, encjamò pòura li fijs al pari; chè'l timp e li dòtis no'erin'ncjamò fòu d'ogni misura.[408] Non d'era cjàsis di famèa vuèjtis;[409] no l'era'ncjamò rivàt Sardanapàl[410] a mostrà se ca si fa ta li cjàmaris.[411] Encjamò no l'era vinsùt Montemàl dal vustri Usielatòu che com'vinsùt tal zì'n sù, cussì al sarà tal so cal.[412] Cun sintùra di coràn e vuès i'ai jodùt Bellincjon Berti, e sensa truc fàsi avànt la so femina, ch'era natural in dut;[413] Chej dal Nerli e dal Vecju lì davànt i jodèvi, contèns, cun pièl scujèrta, e li so feminis ca filàvin cjantànt.[414] Furtunàdis lòu! ch'ognùn'era certa di vignì lì soteràda[415], e nisùna pa la Fransa, era lì tal jèt desèrta.[416] Una 'tindèva'l nini ta la cuna e cul ninanàna lu consolàva, che paj genitòus'ndà'n d'èria roba pì buna? Che altra'nvensi, mentri ca filàva, fiàbis daj Trojàns a la so famèa --e pur di Fiesul e Roma--ghi contàva. Ta chej timps 'sarès stada na maravèa na Cjanghèla o un Lapo Saltarèl com'ch'adès'l sarès Cincinàt o Cornèa.[417] Ta'un cussì riposàt e ta'un cussì bièl vivi di citadìns e ta'un so Cristiàn ambient ch'alòra l'era chistu ostèl, Maria mi'a dat, clamàda dal sigà san;[418] e ta chel antic Batistèri[419] vustri fat i soj stat Cjasaguìda e Cristiàn. Morònt mi'era fradi, e Eliseo n'altri; la me femina'era da Val di Pat,[420] e da la'l ven il nòn di Alighièri. I'ai dopo seguìt l'imperatòu Coràt;[421] E pa li me operis la vut la grasia di rocognòs'mi, e cavalier mi'a fat. Davòu ghi soj zut cuntra la malisia da la lès di chel popul cal usurpèa par colpa daj pastòus[422], la vustra gjustìsia. Da che zentàja--èse maravèa?-- dal mont fals i soj stat alòr disleàt che par amòu so tant'ànimis al plèa; e dal martìri a sta pas i soj rivàt. Paradìs Cjant Sedicèsin O nobilitàt dal nustri sanc, se tu puarèt la zent zì sì tant in gloria i ti fas ca jù indà che flap lè'l nustri afièt, na maravèa maj no ti mi saràs; pars'che là che maj lè'l nustri 'petìt sviàt, tal cjel i dìs, gloria i'ai sintùt, e pas.[423] Ti sos tu com'un mant ca si ten prest scurtàt chè, sa no si lu slungja'un puc di dì'n dì, cu li fuàrfis a lu ten'l timp ben tajàt. Cul "vu" [424] che par prin 'vin jodùt Roma sufrì, e che la so famèa no'a pì tant usàt, alòra i'ai di nòuf scuminsiàt a partì; ma Beatrìs, ca no mi vev'maj lasàt, ridìnt, a parèva che ca vev'tosùt al prin fal di Ginevra, com'che scrit 'è stat.[425] "Vu'i sèis me pari," a dìzi mi soj metùt; "Vu mi dèis di parlà gran cunfidènsa; vu'i mi tegnèis alt, sì ch'jò'i soj pì ch'jò'n dut. La me mins a got sì tant di se stesa, e dapardùt di contentèsa s'implenìs, e a no si rompi di tanta 'legrèsa. Alòr, bon pari, i vuèj chi mi dizèdis cuj ch'èrin i vustri vècjus, e com'che'i àjs a erin ta'i vustri prins mèis e dìs.[426] Dal pioràr di San Zuan s'ese chi pensàjs?[427] com' l'èria 'lòra? E li zens cuj ch'èrin là di pì grant merit, si vi recuardàjs?" Com'ch'al soflà dal vint àrdi pì ben'jodìn la flama dal cjarbòn, jodùt i'ai che'u là al me dols dìzi pì'l luzèva'l lumìn; e com'ch'ai me vuj si fev'la lus pì bièla, cussi cun vous Oh cussì bièla e dolsa, ma no cun chista moderna favèla,[428] mi'a dit: "Dal dì dal prin ‘Ave,' com'si sa, che dal so part me mari, ca'è santa, cun me liberàt si'a da la gravidànsa, al so Leòn ben sincsènt'e sincuànta e trenta voltis lè vegnùt chistu fòuc a'nflameàsi di nòuf sot ogni so planta.[429] Jò e i me antenàs nasùs[430] i sin tal lòuc indulà cal scumìnsa il ultin sest[431] par chel ch'ogni àn'l cor tal vustri zòuc. Chist basta sinti daj vecjus, zent di sest; cuj ch'èrin e da'ndà che vegnùs èrin a lè mièj'l tàzi che'l discòri onèst.[432] Ducju chej che, che volta, chì podèvin àrmis partà fra Mart e il Batista[433], il cuint 'èrin di chej ch'adès chì vìvin. ma la citadinansa, ca'e'dès mista, di Cjamps, di Certaldus e, sì, di Feghìn, a'era pura fin al ultin artista.[434] Oh cuant ca sarès mièj èsighi visìn da li zens ch'jò'i dìs, e a la Galùsa e al Trespiàn di vej il vustri cunfìn, che dentri vèjlis e soportà la spusa dal contadìn di Guigliòn e di Signa, che'l vuli par baratà sempri'l gùsa![435] Sa no ghi fos stada a Sèzar madrigna che zent che tant mièj da curà'l mont 'varès e com'mari al fì ès'ghi benigna, un tal[436], fat fiorentìn, al cambia'e smercja'dès, invensi di zì dret là daj Similfòns, elemosinànt, com'i so avos puarès; Montemurlo'l sarès encjamò daj Cons; sarèsin i Sercuj sot'l plevàn d'Acòn, e forsi in Valdigràf i Bondajmòns.[437] L'inflùs di zens nòvis'l crèa confusion e chist lè sempri'un mal pa li contràdis,[438] com'che mal ghi ven a un ca lè mangjòn; un toru svuàrp a colà pì svelt t'lu jòdis che n'agnela svuarba, e spes a taja di pì e tant mièj una che sinc spadis. Se tu ti vuardis Luni e Urbisalia com'ca son zudis, e coma ca zaràn davòu di lòu Chiusi e Sinigalia,[439] di sinti com'che li stirpis a disfàsi'a van no ti sarà ne roba nova ne dura cuant ca'è clar ch'encja li sitàs na fin a'an. ca mòri dut a è roba sigura, e vualtris pur, ma la muàrt'n cualchidùna[440] ben a si plata; ma la vita puc'a dura. E com'che'l zirà dal cjel da la luna sempri'l cujèrs e'l discujèrs li spiàgjs, cussì a Firense ghi fa la furtuna: par chel un no la di fasi maravèjs s'jò a parlà'i mi met daj als Fiorentìns ca'an li so gran lòdis tal timp platàdis. Jodùt i'ai jò'i Ugos e'i Catelìns, i Filìps, i Grecs, i Ormàns e'i Alberìcs, zà'n tal calà, ma ilùstris citadìns;[441] e di chej'n daj jodùs, tant grancj' che antics, cun chel da la Sanèla, chel da l'Arga, e Soldanièrs e Ardìngas e Bostìcs. La di che puàrta ch'adès a'è carga di cussì tanta cativèria in dut, ca'nfondarà sta barcja[442] di màj sì carga, I Revignàns 'èrin, da'ndà che vegnùt lè'l cont Guido e ducju chej che'l nòn di Beluncjòn a'an in sèguit otegnùt.[443] Chej che da la Presa a savèvin za benòn coma governà, e chel dal Galigàj zà di òru a vèvin il pòmul dal so nòn.[444] La strica dal Gris[445] èra granda asàj, com'pur i Sachès, Zòucs, Fifàns e Barùs e Gjàj e chej che ros 'doventàvin pal staj.[446] La sòcja che cresi 'veva fat i Calfùs era zà biel'e grosa, e zà magistràs a èrin i Sìsios e i Arigùs. Oh cuant ben ch'jodùt i'ai chej stas disfàs da la so rogànsa! E li bàlis d'oru[447] flurì fèvin Firense in ducj'i so gran fàs. Cussì fèvin i paris di chej che di oru, cuant che la vustra glisia'l vescul no veva, gràs si son fas sintàs a consistòru.[448] Che rasa di zent 'rogànta che belva a'è cun chel cal scjàmpa, ma'a chel ch'jòdi ghi fa'l dint, o'l tacuìn, na piorùta a fasi jòdi a va, se pur zentùta, za si zev'ingrandìnt; chist no ghi zeva dret a Bertìn Donàt, che'l misièr a la chej[449] dopo fat parìnt. Belzà a l'era'l camposàc tal mercjàt, da Fièsul vegnùt, e belzà a l'era un bon citadìn Gjuda, e l'Infangàt. I dìs na roba 'ncredìbil ma vera: tal sircul di miès si'entrava pa na puarta ca cjolèva'l nòn da chej da la Pera.[450] Ognùn che la bièl'insègna al parta dal gran baròn, cun che stima e nòn ch'a recuardà il dì di San Tomàs ni parta, da luj tìtul e patrimoni cjols a son; encja se cul popul vuèj si ten unit chel ca la cun fàsa ornàda benòn.[451] Gualtièrs e Importùns za 'stèvin pulìt; e'l Borc encjamò pi cujèt'l sarès se'l bacàn di cers visìns[452] nol vès subìt. La cjàsa ca'a causàt il vustri plànzi e sighès pal just disprès che causàt vi'a la muàrt, e partàt vi'a al scunfuàrt chi vèjs adès, onoràda a era, sensa tuàrt: O Bonbelmònt, se mal ch'a scjampà ti'as fat da li so nòsis par cjatà t'altri bras cunfuàrt![453] Scontèns son tancjus che'l cjel 'varèsin lodàt se Diu a Ema ti vès concedùt cuant che par prin in sitàt ti'èris rivàt. Ma'a che sèma di pièra[454] ghi'a convegnùt --che ca vuarda'l punt--che Firense a finìs che pàs che par un bel puc a veva vut. Cun chisti zens e cun lòu pur cun altris, ta sta calma Firense i vev'jodùt che razòn no veva di spandi làgrimis: cun sti zens d'jòdi la Gloria i'ai podùt dal so pòpul, e just, tant che'l so gilio maj no l'era cul cul in sù stat metùt, ne maj l'era doventàt ros, stu gilio.[455] Paradìs Cjant Dizisietèsin Com'chel zut a Climenè, sigùr volìnt èsi di se che da n'altri'l veva sintùt, che pur vuèj il pari al fì di dà tant no si sint;[456] tal i'eri jò, e'i èri sì stat sintùt da Beatrìs e pur da chel sant lumìn che prin par me dal so post si vev'movùt. Par chel ic "Èco, fa che ben a lùzin i to desidèjs," mi'a dit, " sì che chiscjus ben segnàs tal so flameà a vègnin, chè, se'i to pensèjs za i cognosìn ducjus, il to parlà lo stes ti ten abituàt a dizi ‘I'ai sèit' cuant che'i làvris ti'as sùs." O antenàt me che tant i ti tens levàt che com'che ta'un triàngul li mins terènis doj ànguj vièrs no'an maj cjatàt,[457] cussì tu'i t'jòs li robis contingèntis prin che'n sè a sèdin, ben mirànt il punt ch'al stes timp dùtis al jòt li èpochis; cuant che cun Virgilio i'eri, punt par punt, sù pal mont che li animis al cura, e pur cuant che jù'i zèvin ta mont defunt,[458] dìt mi'era stat da la me vita futura roba seria, ma ch'a ogni violenta scòsa ic a si varès tegnùt dura. Par chel sarès la me vòja contenta di savèj se che'l càsu mi ten visìn; ch'un folc ca s'jòt rivà di fa mal'l stenta." Cussì ghi'ai dìt alòr a chel stes lumìn che prin mi vev'parlàt; e com'ca'a volùt Beatrìs li me vòjs a si averàvin. No cun stupidàdis, che'l mont pagan, dut, inviscjà si lasàva prin che l'Agnèl paj pecjàs dal mont a murì l'era zut, ma cun peràulis claris e cun bièl Latìn précis dìt mi'a chel amòu paterno,[459] che'nglusàt a l'era tal so ridi bièl: "La contingensa, che fòu dal cuaderno da la vustra materia a no si spant, ben jodùda a'è dal vuli eterno: necesaria 'no va par chel doventànt, com'ca no va dal vul'ndà ca si spièla na nàf che la curìnt a sta jù partànt.[460] Da là, cussì com'ca ven ta l'orèla la musica dolsa dal organo, mi ven tal vuli il disèn da la to tela,[461] com'ch'esiliàt l'era stat Ipòlit d'Atèn par causa da la so crudèl madrigna,[462] a ti pur zì fòu di Firense ti convièn. Chist a si vòu e za'a si s'impegna, e prest'l sarà fat da chel ca ghi pensa là'ndà ch'a baratà Crist dut'l dì si s'impegna.[463] La colpa davòu ghi zarà, com'si sa, a la banda urtàda, ma la vendeta a mostrarà il ver ca la dispensa. Ti lasaràs ogni roba, puarèta, che pì a ti plas; e chist'è la frecja che l'arco dal esilio par prin'l saèta. T'jodaràs cuant ch'amàr ti sarà'n bocja il pan d'altris, e cuant ca saràn duris da scalà li scjalis cuant ca tocja. E chel che pì ti pesarà ta li spalis a sarà che compagnia, bruta e trista, chi ti zaràs a cjatà ta che cjeris; sta mata di zent, sensa Diu e'ngràta, ti si farà cuntra; ma dopo, e no tant, a vara ic--no tu--la musa rota. La so bestialitàt 'zarà ben mostrànt sta marmàja; sì che par te sarà mièj da stu bacàn èsiti tegnùt distànt. Il prin rifugjo chi to pod'ràs vej il benvolèj al sarà dal grant Lambart,[464] che'n ta la scjala'l parta'l pì sant[465] daj usièj; che di te a varà un sì grant riguart che tra'l fa e'l domandà, fra di vualtris prin'l sarà chel che cuj altris lè pì'n ritàrt.[466] Cun luj t'jodaràs chel[467] che, nasìnt, tràcis 'la vut--e bunis--da che stela fuarta,[468] che tal mont lu faràn fa grandi robis. I no saj se la zent si e za necuàrta che za par nòuf àjs, ta la so zòvin etàt, atòr di luj sti ròdis[469] ghi'an fat scorta; ma prin che'l Guasc l'alt Rico'l vedi'nganàt, sintìlis s'jodaràn da la so virtùt[470] pal disprès paj sfuàrs e bès belzà mostràt. Cuant che da li so magnificensis savùt si varà, alòr nèncja i so nemìs di luj tegn'si da tabajà pod'ràn dal dut. Ta li so mans a'è mièj chi ti ti mètis; luj'l sarà causa di tancju sestamìns, condisiòns cambiànt par zèns siòris e puòris. E'i ti tegnaràs scrit in ta la mins di luj, sens'dìz'lu"; e dit 'la robis incredibilis a chej ch'erin presìns. E dop'la dìt: "Fiol me,'dès tu ti capìs chel ca ti'è stat dit; èco li insìdijs ca ti vegnaràn entri pus àjs mostràdis. Ma'i no vuèj che'i to paesàns t'invidièjs, che tant a si slungjarà la to vita pì'n là dal castìgu da li so cativèris.[471] Dop'che, tazìnt, chista anima santa da tèsi mostràt a veva di vej finìt la tela che da me ghi'era stat data, tacàt jò i'ai, com'un che plen di dubit, consèj ghi domanda a na persona che tant ghi plàs e che dut a ten capìt:[472] "Ben i'jòt, pari me, com'ca si spiròna il timp vièrs di me par tègn'mi ben zveàt, che pèzu a'è par un ca si bandòna;[473] alòr dal ocorìnt mi tegn'ràj armàt sì che se'l post che pì mi plàs cjolt mi ven, fòu d'altris pal me rimà no vegn'ràj butàt. Jù tal mont che di amarèsis lè plen e tal mont che'nsìma'la'l bièl gjardìn che paj vuj di Beatrìs jodùt i'ai, e ben, e dop'ta chej poscj' als che sì tant a lùzin savùt i'ai chist e chel che se da contà i ves, di savòu fuàrt tancjus lu cjatarèsin; E s'jò al ver di èsi timidùt i varès, da chej i no vegnarès maj recuardàt ch'antìc jodaràn il timp chi vivìn adès." [474] La lus ridìnt ca'nglusàva'l me antenàt, presiòus gjojèl, a sfavilà si'a metùt com'un raj dal soreli ta'un spièli doràt; e chistu 'la dit: "Dom'un còu ca lè brut par vej di se o d'altris vergogna al volarà che tu ti tàzis dal dut.[475] Lo stes, na volta netàda la fogna, va a mostràighi a ducjus [476]la to vision, e ca si gratin pur chej ch'an na rogna. Che se'nsindiòsa'sarà la so lesiòn al prin bocòn, un bièl puc di nutrimìnt 'lasarà na volta digerìda benòn. La to vòus a farà propit coma'l vint ch'a li pì alti puntis a ghi dà frustàdis e a tì onòu e riconosimìnt. Ma mostradis ti son ta chisti rodis, tal alt mont e ta la val dolorosa encj'ànimis par gran'robis famosis, che'l spirt di chel cal sint a nol riposa ne maj si ferma su esèmpli cal sedi puc cognosùt o platàt ta na busa, o che, par altri, risàlt a nol fèdi. Paradìs Cjant Dicjotèsin Dal so verbo si godeva luminòus chel spièli beàt, e jò i stevi gustànt il me, temperànt dut'l dols cul sindiòus;[477] e che fiòla ch'a Diu mi steva menànt a'a dìt: "Cambia pensèj; pensa che visìn jò'i soj di chel[478] che'i maj'l va liberànt." Voltàt mi soj cuj vuj ca mi luzèvin vièrs la bièla vòus dal me cunfuàrt, e'i tàs dal ben che chej vuj sans mi volèvin; no parsè che dal me parlà mi fidi dom'in part, ma pa la mins ca pol fa doma chel tant se pì ch'judàda no ven dal alt, e fuàrt. Di chel moment, cuant ch'ic i stevi vuardànt, dom'chist i pol dìzi, che il me afièt lìbar l'era d'ogn'altra voja, dut cuant, fin che il plasèj eterno, che dirèt al luzèva in Beatrìs, su me pur a si rifletèva dal so bièl aspièt. Alòr, cu la lus di un ridi bièl e pur, ic dit mi'a: "Vòltiti e scolta; di paradìs al di fòu daj me vuj an de pur." [479] Com'che u chì a si jot cualchi volta la voja che' tal jòdi, sa è tanta, da ic a ven duta l'anima cjolta, cussi, tal sflameà da la lus santa che voltà mi'a fat, la so[480] brama jodùt i'ai che di parlàmi an veva tanta. E la tacàt: "Chi sù chi ti sos vegnùt, in ta stu àrbul cal vif dal insìma, che maj no si sfuèa e che sempri'l fa frut, i spirs a son beàs, che la jù, prima da vignì tal cjèl a erin ognùn famous, tant da vej da li mùsis granda stima. E alòr vuarda ben ta'i bras di sta cròus: chel chi minsonaràj, lì'l farà chel àt che ta na nula'l fal'l so lamp[481] luminòus." Pa la so cròus jodùt i'ai un luzòu tiràt dal nòn Gjosuè, apèna'pèn minsonàt; che'i no saj se'l dìzi l'era prin dal fat. E cuant che Macabeo lè stat nominàt èco n'altri[482] cal vegnèva rodolànt, e dal godi l'era stu tròtul animàt. Cussi par Carlo Magno e par l'Orlànt, doj ch'atènt a la seguìt il me sguàrt com'vuli'l seguìs il so falcòn svualànt.[483] Dop'la 'tiràt Gulielmo e Renoàrt e encja'l duca Gotfrèit la me vista 'nta che cròus, coma pur Berto Guiscart.[484] Alòr, cu l'altris'n motu ta sta pista, mostrat mi'a l'anima ca mi vev'parlàt cuant che cun ches tal cjantà'a er'artista. A la me destra mi soj alòr voltàt a Beatrìs par jòdi s'al me dovèj, cun peràula o cun sen, mi ves guidàt; e jodùt i'ai i so vuj luzìns e bièj, lùstris di legrìa, che il so aspièt i'altris'l vinsèva e'l so ùltin parèj.[485] E propit coma, par sinti pì dilèt tal ben fa, l'omp di dì in dì, plan planìn a si necuàrs cal fila sempri pì dret, cussi mi soj rindùt cont che lì chi'erin dut'l cjèl cresùt al veva il so arc[486] jodìnt chel miràcul[487] chi vevi visìn. E com'ca si tramuta ta'un pisul arc di timp na fruta in blanc, cunat che'n musa a discarga da la so vergogna'l car'c,[488] cussi ai me vuj, vint voltàt la musa, l'er'l candòu pì dols da la sesta stela[489] che ta'un tic e tac ni veva fat di cjasa. Jodùt i'ai ta che stela buna'e bièla il lùzi dal grant amòu che lì l'era paj me vuj scrivìnt la nustra favèla.[490] E com'grus ca si àlsin da la cjera, cuasi godìnt di dìzi ch'èrin pasùdis, a crèjn na tonda o altra schiera, cussì'nta li lus li santi creaturis svualànt a cjantàvin, e'a fazèvin un D o'un I o'un L cu li so figuris. Prima, cul so cjantà a si movèvin; dopo, doventànt un di chiscju dizèns, a stevin fers un puc e a tazèvin. O divina Pegasèa[491] che'i nustr'inzèns par timp e timp ti fas che gloriòus a restin, e cun chej pur li nustri sitàs e regns, 'luminèjmi di te, che spic a fèdin sti figuris com'ch'jò li'ai concepìdis: che ta scju vers'l to podèj ducjus'jòdin! Sinc voltis sièt si son alòr mostràdis vocals e consonàntis; e notàt i'ai sti pars coma ch'jò li'ai jodùdis. ‘DILIGITE IUSTITIAM' ben oservàt i'ai se che par prin'era chì pituràt, da QUI IUDICATIS TERRAM[492] seguitàt. Tal EM dal cuint vocabul dut ordinàt al steva ogni spirt, sì che Gjove stes d'arzènt al fasàva stu lùzi doràt. E pì lucis jodùt vignì jù'an i vuj mes e pojàsi tal colm dal EM, da indà che'l ben pì alt a lodàvin, dutis ches.[493] Dopo, com'ch'al bati di na sclampa brusàda, una nula si'jòt saltà fòu di falìscjs che paj vilàns a'è roba furtunàda, èco alòr il lampà di mil lucis, e pì, zì'n sù t'jodèvis, o tant o puc, par volèj di chel[494] ca li vev'impiàdis; e cuant ch'ogni lumìn l'era zut tal so lòuc, i'ai il cjaf e'l cuèl di n'acuila jodùt vignì fòu dal dizèn ben clar di stu fòuc. Il pitòu di dut chist, mestri no la maj vut; ma mestri lè luj, e da luj a ven fòu la virtùt ca informa[495] i nìs dapardùt. I'altri beàs, che contèns ognùn di lòu 'parèvin d'èsi ta la M ingiliàs, puc'a puc pal usièl jodùt si ghi'a'l còu.[496] O bièla stela, cuanti gjemis chi ti'as ca mi mostrin che la nustra gjustìsia a ven da scju cjèlos chi ti tens'ngjemas! Par chel jò i prèj la mins che inìsi a ghi da al motu to e virtùt che ben a vuardi da'ndà che'l fun'l ven che'l to raj'l vìsia;[497] si che n'altra volta'l mostri'l so disdèn di dut chel baratà dentri dal templi[498] che daj màrtirs che fat lu vèvin l'era plen. O soldàs sans dal cjel che jò'i contempli, lotàit fuàrt par chej che la jù in cjera pierdùs a son par via dal brut esèmpli! Cu li spadis si fev'na volta guèra; ma 'dès 'la fan chej ch'al cjòli son atìfs il pan[499] che'l bon Pari a nisùn maj'l sièra. Ma tu che doma par cancelà[500] ti scrifs, pensa che Pieri e Pauli, che muàrs a son pal cjamp[501] chi ti guàstis, a son'ncjamò vìfs. Tu ti pos ben dìzi: "Jò'i saj se ca è bon; jo'i vuèj doma chel che besòu 'la vivùt e c'an pal saltusà martiriàt tal salon; jò il pescjadòu no cognòs, ne'l Paulùt.[502] Paradìs Cjant Dicjanovèsin Davànt di me 'jodèvi cu l'alis vièrtis il bièl dizèn[503] che cun chel so godi grant a fèvin l'ànimis u lì unìdis. Ognùn'a parèva un rubìn che tant cun'un raj di sorèli ardìnt al stes che ai me vuj si rifletèva brilànt. E chel che a contà i mi met adès, dìt no lè maj stat, ne scrit da vingjòstri, ne d'inventàlu nisùn maj s'insumiarès; ch'jodùt i'ai e pur sintùt i'ai il rostri[504] che al "jò" e al "me" a ghi da vous invensi di usà il "me" e'l ‘nustri." [505] E alòr: Par esi bon e gjudisòus, esaltàt i soj jò chì a che Gloria che di pì no si pol èsi desideròus; e tal mont i'ai lasàt la me memoria buna, tant buna, ma che zens tristis a lòdin ma no seguìsin par nuja." Cussì dom'un calòu di tanti boris sinti si fa, com'che da tancju amòus un sun sòu si sintèva da li so bòcis.[506] E alòra jò: "O semprivèrs flòus dal eterno bon godi; che pur dom'un someà mi fèjs ducju i vustri odòus, sodisfàit suspirànt il me grant dizùn che par cussì tant timp mi'a lasàt plen di fan, che tal mont di cjoli no lè stat bon nisùn. Jo'i saj ben che se'n cjèl ta n'altri reàn[507] sempri a si spièla il volèj divìn, puc'n vu a si riflèt, e sensa velàn. Ben i savèjs chi mi ten pront e visìn par scoltavi; i savèjs cual ca lè chel dùbit che'n mins nol vòu maj stami sidìn." Coma un falcon cal ven fòu dal cjapièl,[508] al mòuf il cjaf e l'àlis al bat content, gran voja mostrànt e fazìnsi dut bièl, cussì al fàsi l'ai jodùt dut intènt stu sen, da grasia divina festegjàt cun chel dols cjantà che la'n alt lè sempri presènt. E 'la tacàt: "Chel che'l compàs 'la slungjàt fin al fin dal mont, e dentri di chel trat il misteriòus e'l manifest 'la lasàt, no la'l so valòu podùt lasà sì stampàt dapardùt l'univers, che il so verbo, infinìt, parzòra di dut'l fos restàt. E a è par chel che il prin superbo[509] che pì grant l'era d'ogni creatura, crut lè colàt crodìnt di savèj pì dal verbo; e da chist s'jòt ch'ogni inferiòu natura un vàs masa pìsul a'è par dut chel ben sensa fin e che'n sè cun sè'l misura.[510] Duncja la nustra vista, ch'al pì a ten doma cualchidùn daj rajs da la mins che dutis li robis dal mont a contèn, a no pol da se stesa tegni a mins tant che'l so prinsìpit[511] a no s'interna tant pì'n là daj nustri sòlis sintimìns. Sì che in ta la gjustìsia eterna il disèrni cal risèif[512] il vustri mont, coma vuli tal mar, dentri a s'interna; che, par tant che da la riva'l jòt'l font, lontàn tal mar no lu jòt, ca lè lo stes lì, ma platàt'l ten il so èsi profont. Lustri no lè, sa nol ven dal seren stes che maj si turba; ma lè 'nvènsi dut scur, o par pasiòn da la cjar o velèn daj bès.[513] Adès che chel post profont ti sos sigùr ca ti platava la gjustisia viva, che fin a capìla ti'era stat dur; che chist ti dizèvis: ‘un al nas'n riva dal Indus, indà che nisùn'l da lesiòns su Crist, ne di luj a lèzi o scrivi al va; e'l so volèj e li so buni asiòns, par cuant che'l nustri razonà'l jòt, sensa pecjàt tal dìzi o vivi a son. Sensa fede o batièzin al mòu: jòt-- parsè'l vegnia condanàt stu puòr'on?[514] 'ndà èse la so colpa se luj nol crot?[515] Cuj sotu tu da mètiti tal cjadreòn[516] par gjudicà da miàrs di mìjs di lontàn, che d'jòdi nencja na cuarta'n là no ti sos bon? Chej che voja di zì tal sutìl a'an, se guidàs da la scritura i no fòsis, razòns di dùbit'n varèsin a plena man. Oh nemàj da la cjera! Oh mins sglònfis![517] La prima volontàt, ch'è'n sè tant buna, e ca'è'l pì grant ben, sempri lì a'è, tal so post fìs. Ogni roba'è justa se cun ic'è una:[518] roba creada'l ben a se'a no tira, ma ic, risplendìnt, a ognùn lu dona." [519] Com'che'nsima'l nit szualànt a zira dop'che la cicògna'l past ghi'a dat ai fìjs, e com'che chel ca lè pasùt l'amira, Cussì si'a fat[520], e cussì alsàt i'ai li sèjs, la figura benedèta, che l'àlis moveva sburtàdis da tancju consèjs. Atorotòr svualànt a cjantàva: "Li nòtis mes, a'è clar, ti fas fadìja a capìlis; il pensèj di Diu pur'i no comprendèjs." [521] Al cujetàsi di che lustri flàmis dal Spirt Sant ch'encjamò l'era tal sen ch'ai Romàns ghi veva dat riverènsis, di nòuf 'la tacàt: "Chi sù, ta chistu regn, maj no lè vegnùt nisùn ca nol crodès in Crist ne prin ne dopo cal vegnès 'nclaudàt tal lèn. Ma jòt: tancjus di lòu a sìghin ‘Crist, Crist!' e al dì dal judìsi 'saràn pì lontàns di luj[522] che chèj che maj cognosùt no'an Crist. E l'Abisìn'l danarà chiscju Cristians cuant ca si spartiràn chisti do scuèlis, una sempri siòra e l'altra'n taj dàns.[523] Se dizaràni i Persiàns ai re vustris? coma a jodaràni chel libri vièrt 'ndà che li pècis sòs son dùtis scritis? Lì s'jodarà, tra l'òperis d'Albert,[524] chè che fra puc a scrivarà la pena su chel ca cambiarà'l regn di Praga'n desèrt.[525] Lì a s'jodarà'l mal che là dal Sena al causarà, falsificànt bes a plen, chel che'l cinghiàl'l farà crepà, cun pena.[526] Lì di che supiàrbia s'jodarà il sen che màt a fa doventà l'Inglèis e'l Scosèis che bojs no son di restà tal so terèn. La lusùria a s'jodèva e li coròtis plèjs di chel di Spagna e di chel re Boèm, che virtùt maj 'la vut, ma dom'brus plasèjs.[527] Si gh'jodarà al suèt di Gjerusalèm segnada cun una i la so bontàt, ma l'opòst ghi sarà segnàt cu na em.[528] S'jodarà l'avarìsia e la viltàt di chel che vuardiàn 'lè da l'isola dal fòuc 'ndà ch'Anchìs finìt 'la la so lungja estàt; e par da n'idea di cuant luj'lè puc bastarà un pu' di lèteris scurtàdis ch'un bel puc ni dizaràn cul dìzi puc.[529] E s'jodaràn pur li òperis sporcis dal barba[530] e dal fradi che na nasiòn a'an disonoràt e pur do corònis. E chej che re dal Portogal e Norvegja a son, lì si conosaràn, e chel di Rasa[531] che cuj bès di Venesia 'la fat puc di bon.[532] Beàda Ungaria sa no si làsa pì malmenà! e beàda Navàra sa si armàs dal mont[533] ca la fàsa! E ducju'an di crodi che par capàra di chistu, Nicosia e Famagosta fuàrt si làgnin pal nemàl di so cjera[534] che d'imbànda daj altris no si scosta. Paradìs Cjant Vincjèsin Cuant che chel che dut'l mont al luminèa, dal nustr'emisfèri jù'l ven e'l va via sì che'l dì dapardùt si distudèa,[535] il cjel, che dom'di luj prin s'impìja, ai nustri vuj si fa di nòuf a colp presìnt par ducj' chej lumìns ch'ognùn di luj s'impìja; e'n mins stu da fà dal cjel si'a fat presìnt cuant che'l sen dal mont e daj so dùcis di parlà 'la smetùt, cujèt restànt e tazìnt; ma subit dopo, l'altri bieli lucis sempri pì luzìnt a cjantà si'an metùt cansòns chi recuardi ben ch'erin soàvis. O divìn amòu, di ridi dut cujerzùt, cuant chi ti luzèvis cun che dolsis melodìjs che di pensèjs sans a cjantàvin par dut! Dop' che chisti lustri pièris presiòsis che la sesta lus 'ngjemà i vev'jodùt cujetàt 'vèvin l'angèlichis nòtis, di sinti'l murmurà d'un rìvul mi vev'parùt che da clap'a clap jù'l ven lìmpit e clar da la gran fontana'ndà ca lè nasùt. E com'dal cuèl da la ghitara'l sun clar dut ben si sesta, com'cal fa dal busùt da la pìva il soflà dal montagnàr, cussì, sensa nencja spetà un minùt, il murmurà da l'àcuila sbuzigànt lè vignùt sù pal cuèl, fin che dols lu'ai sintùt. Da mùrmur'a vòus se stesa 'lòr cambiànt fòu dal so bèc in forma di peràulis bièlis i'ai sintùt, che chì i'ai scrit dut cuant. "La part che'n me a jòt e che'n àcuilis mortàlis'l soreli a vuarda," 'la tacàt, "a'è mièj che adès benòn i ti vuàrdis, pars'che daj fogùs che forma mi'an dat, chej 'ndà che'l vuli tal cjaf mi sflamèa, tant mièj daj altris 'lè ognùn di lòu dotàt.[536] Chel che tal miès dal vuli al sfavilèa, il grant cjantadòu lè stat dal Spirit Sant, che da post a post l'arca movùt al ve'a: adès ben'l cognòs il merit dal so cjant,[537] che luj stes a lè efièt dal so consèj stes par grasia vuda che granda'è altritànt.[538] Daj sinc che sèrcli mi fan dal vuli stes, chel[539] che al bèc pì visìn'a mi'è, la vedulùta consolat 'la pal fì stes[540]: adès tant ben al sa cuant costòus ca lè il sta lontàn di Crist, pa l'esperiensa di sta dols' vita e di che ch'opòsta ghi'è.[541] E chel che dop'si jòt ta la circonferensa che minsonàt i'ai, tal alt da la sèa, la muàrt 'la ritardàt par fa penitensa:[542] adès al sa ch'encja cuant ch'un al prèa che chel di vuèj'l sedi pal domàn lasàt il gjudìsi eterno a nol cambièa.[543] L'altri pì'n là, cu li lègis al me làt, cu na buna intensiòn ca'a vut brut frut, par zì davòu dal pastòu, grec si'a fat:[544] adès al capìs com'che'l mal ca si'a vut dal so ben operà a no ghi'a fat dan encja se'l mont da la'n cà'n malòra le zut. E chel che ta la curva'n jù i oservàn,[545] Gulielm l'era, che che cjera a plans a st'ora par Carlo e Federico e'l so malàn:[546] adès al sa coma ca s'inamòra il cjel di un re just, e a li sintìlis dal so splendòu encja 'dès a s'indòra.[547] Cuj'l crodarèsia la jù, tal mont di pècis, che Rifèo Trojàn[548] al fos ta stu rotont u chì la cuinta da li lucis santis? Adès alc al cognòs ben di se che'l mont nol pol par nuja jodi da la grasia divìna, o almancu no fin in font." Com'na 'lodula che'n aria si spàsia, prin cjantànt, e dopo tazìnt contenta da li dolsi nòtis ca la làsin sàsia,[549] cussì ben clara mi'a parùt la'mprònta dal plasèj eterno, e'l so desidèri al cual ogni roba si atèn e dovènta.[550] E forsi pars'che plen di dùbit i'èri com'un spièli plen di robis coloràdis, pì'a lunc di spetà, tazìnt, bon 'no'eri; ma li peràulis: "Se soni sti robis?" a mi son fòu di so volèj sbrisàdis; e'a colp un sintilà jodùt i'ai di fièstis. Subit dopo, cun brilanti ocjàdis chistu sen benedèt a mi'a rispundùt prin chi ghi fès jò stes altri domàndis. "Chistu tu i ti cros di capìlu dut parsè ch'jò'i lu dìs, ma'l coma no t'lu sas; com'che'l crodùt spès a no lè comprendùt. Com'chej ca pàrin capì li robis'ti fas, par nòn e basta, ma la so "quiditàt" [551] no la jòdin se d'altris no vegnin judàs. Regnum coelorum a sufrì 'lè partàt dal grant amòu e da la speransa ch'a vinsi a va la divìn' volontàt; no'un lotà tra omp e omp, com'si pensa, ma ic a vins pars'ca vòu esi vinsùda e, vinsùda, a vins cu la so benevolensa.[552] La prin'e la cuint'anima[553] là'mpostàda a ti làsa a bocja vièrta, che'n ic t'jòs la regjon daj ànzuj ben pituràda. Daj so cuàrps fòu no son vegnùs, com'ch'ti cros, spirs pagans, ma cristians, cun fede plena sul Crist che da zì o zà zut l'era'n cròus. Ch'un da l'infièr, da'ndà ca no si torna maj par fa dal ben, taj so vuès lè tornàt, pa la grasia che'l sperà a adòrna; dal gran sperà che sì tant a la judàt il preà[554] che Diu lu risusitàs, par podèj vej'l so desidèri scoltàt. Il spirt glorious ch'adès ni ten voltàs,[555] tornàt a la cjar, e lì par amòndi puc, tant a là crodùt che luj a lu judàs; e crodìnt impiàt a si'a'n ta un sì grant fòuc di amòu par luj[556], ch'a la so muàrt seconda u chì a lè vegnùt, ta stu bièl lòuc.[557] L'altri[558], che par grasia di na sì fonda fontana'l sgorga, che maj creatura jòdi'a podùt fin ta l'ultima onda, dut'l so amòu la jù 'la dat a vita pura; che Diu, da grasia 'grasia[559] ghi'a vierzùt il vuli a la nustra redensiòn futura: e 'lòr 'n chè luj 'la crodùt, e pì no lè zut a sufrì la spusa dal paganèsin; ma'a criticà che perversion si'a metùt. Che tre siòris[560] lì a ghi'an fat da batièsin, che visìn la roda destra ti'as jodùt, davànt dal batezà pì di un milèsin. O predestinasiòn, che maj'an podùt la to radìs jòdi, ne maj podaràn, chej che'l prin motu[561] maj comprendaràn dut! E vualtris, puora zent, no stèit dàsi afàn a gjudicà; chè nu stes, che Diu 'jodìn, dal cognòsi ducju'i elès i sin lontàn; e dols ni'è che dal savèj lontàns i sin e'l nustri ben a chistu ben s'inclina,[562] che chel che Diu'l vòu, encja nu'i volìn." Cussì da che splendida lus divina, par ben sclarìmi la me puora vista risevùt i'ai sta buna midizina. E com'un cjantadòu un bon citarista davòu ghi va cuj so zòucs da la cuarda, ch'encjamò pì gust a la un che'l cjant'l scolta, cussì'ntànt cal parlàva, di recuardà mi ven ch'jodùt i'ai li do lus beàdis che, com'cuant'l bati da li sèjs un'l vuàrda,[563] cul so parlà si movèvin li flamùtis. Paradìs Cjant Vincjunèsin Belzà si'èrin i me vuj di nòuf fisàs su la me Beatrìs[564], e cun lòu'l me còu, che pì d'ic no esist altri ca ghi plàs. E ic a no ridèva; ma "Se'l colòu dal me ridi t'jodès," mi'a dit, "ti restarès com ‘Semlè' che'n sinìza si'a fat par amòu;[565] la me belèsa, che tal alsàsi stes tal eterno palàs, pì'a va luzìnt coma che fin chì jodùt i ti'as tu stes, sa no si temperàs, tant pì risplendìnt[566] doventarès che li fuàrsis tòs al so luzòu sarèsin com'alc che'l folc'l va distruzìnt. I sin adès rivàs al siètin splendòu che sot dal dizèn dal leòn dut ardìnt la jù'l radièa misturàt[567] il so valòu. davòu daj to vuj ten ben fisada la mint[568] e fa che chej a spièlin la figura che'n ta chistu spieli[569] ti zaràs jodìnt. S'un'l saves ch'jò'i mi stevi godìnt na vura dut il me contemplà di chel aspièt beat, cuant che d'jòdi altri mi soj dat cura, al capirès benon cuant ch'i'eri grat di ubidì a la me biela scorta, balansànt chistu cul splendòu zà contemplàt. In ta chel cristal che il nòn al parta-- zint atòr dal mont--dal so duce, tant bon che sot di luj er'ogni malìsia muàrta,[570] dut d'òru che tant'a brilàva e benòn jodùt i'ai na scjala ca zeva in sù fin che'i me vuj pì no la jodèvin benòn. par scju scjalìns i'ai pur jodùt vignì jù tancju di chej luzòus ch'ogni lùs dal cjel a parèva ca si difondès ca jù. E com'che par natura'l fa ogn'usièl, ducju'nsièmit, bunorùta, i crovàs par scjaldàsi ducju'a fan'l so saltusèl; e dopo an dè di chej ca van a spas, altris si zìrin ma fìs lì'a rèstin, e altris atòr'van di lì ch'erin pojàs; propit cussì mi pareva ca fèsin l'ànimis che chì luzèvin insièmit cuant che tal stes scjalìn si visinàvin. E che che pì visìn i'jodèvi, e pulìt, sì clar'si'a fat, ch'jò mi dizèvi pensànt: "Ben jò'i jòt il ben chi ti mi tens sclarìt." Ma che[571] da che jò'i spetàvi'l coma e'l cuant dal dìzi e dal tàzi, a tàs; e alòr jò, cuntra'l me volèj, sidìn soj stat dut cuant. Alòr ic, che ben jodùt veva'l me puòr tàzi tal jòdi di chel che dut[572] al jòt, dit'a mi'a: "Dìs pur di se chi t'jòs atòr." "Il me merit," i'ai alòr tacàt di bot, "grant no lè asàj par vej da te[573] risposta; ma par che[574] che'l me grant desidèj a jòt, dìzmi, beàda vita, che in ta chista alegrìa i ti ti tens platàda, sè che sì visìn di me a ti parta; e dìzmi parsè ca tàs ta sta roda che sinfonìa dolsa dal paradìs, che ta altris[575] a par èsi godùda." "La musa e'l sinti mortal ti'as, ben vuàrda," rispundùt mi'a; "par chel chì no si cjanta, com'ch'a ridi Beatrìs no t'las jodùda.[576] I soj paj scjalìns da la scjala santa vegnùda tant in jù dom'par fati fiesta cul dìz'ti e cu la lus ch'ognùn chì'n da tanta; e'a no'è par pì grant amòu chi ti faj fiesta; ch'altritànt amòu o pì chi sù si mostra, com'che dut stu sflameà ti manifesta. Ma l'alta caritàt, ca ni fa sèrvis di chel alt consèj che'l mont al governa, u chì a ni sièls, com'che tu t'osèrvis." "J`o'i jòt ben," i'ai dit, torcja di lus plena, com'che u chì al basta'l vustri benvolèj par seguì la providensa eternàl; ma chistu lè chel chi vorès tant savèj-- pars'che predestinada tu, besola, chì a èsi ti sos, fra tancju spirs bièj." No'eri nencja ta l'ultima peraula, che tal so miès a si'a sta lus centrada, atòr di se piruetànt com'na trotula; cussì mi'a 'lòr dit chist'ànima beàda: "La lus divina che su me si punta penetrant'nta che ca mi ten'nglusàda, che cul me jòdi a si ten ben streta, cun me su di me a si alsa, ch'jò'i jòt la pì alt'esènsa da'ndà ca'è cjolta.[577] Èco dùncja l'alegrèsa che'n me s'jòt; pars'che cuant ch'al me jòdi a'è clara cussì'l me lùzi'l lus coma'l lùzi ch'jò'i jòt.[578] Ma che alma dal cjel che pì a ven clara, chel serafìn che'n Diu'l vuli pì'l ten fisàt, al to domandà nol pol da risposta clara; par via che tal abìs lè tant sprofondàt dal eterno decrèt chel che savèj ti vus, che capìlu nol podarà maj spirt creàt.[579] Cuant che'i to piè jù tal mont son di nòuf zus, chistu conta, che pì a nol presumi di zì'ndà che nencj'i beàs d'jòdi no'an asàj lus. Coma pòsia la jù la mins presumi d'jòdi tal so scur se che d'jòdi no pos nencja ta chista lus chì--adès dìzmi. Di sta sidìn mi'an sì dit li peràulis sos, che lasàt i'ai la cuestiòn e domandàt, ùmil, ghi'ai se di cognòs'lu pusìbil mi fos. Un cret a s'jòt che'n Italia 'lè'nmiezàt, [580] e no tant lontàn da la to patria, tant alt che dal ton pì'n bas si sint'l boat; e na goba'l forma dal nòn di Catria, cun subit sot un monastèri consacràt che d'adorà Diu maj a nol varia." Cussì il so ters discors a la tacàt: a la dit, seguitànt cuj so motìfs: "U chì al servìsi di Diu 'soj restàt, che cul mangjà cunsàt cul vuèli d'ulìfs, i pasàvi tant'l cjalt che'l frèit amòndi ben, dut content cuj me pensèjs contemplatìfs. Par scju cjelos stu claustri a l'era ben fèrtil; e adès dut vuèjt i lu cjatàn,[581] si che di rivelàsi al farès ben. Ta chel post jò i'eri Pieri Damiàn, e Pieri pecjadòu i'eri ta la Glisia da la Madona visìn dal mar Adriàn.[582] Di vivi là mi restava pucja grasia cuant chi soj stat pocàt vièrs di chel cjapièl che travasàt da mal in pèzu spes d'jòdi a si'a.[583] Cefàs si'era vut seguìt dal grant vasèl[584] dal Spirt Sant, discòls, puarès, e magris, mangjant frigùjs ta chistu post o ta chel. Adès si spètin tanti di che robis chiscju modernos pastòus, e che ben ju àlsi, pa li so gravitàs pesàntis. Cul mant so a cujèrzin il palafrèn, sì che do bestis a stan sot di na pièl: Oh pasiènsa, cuant chi ti ghi das sostèn![585] Lumìns jodùt i'ai, al sinti chist da chel, vignì jù svels paj scjalìns e ziràsi e a ogni ziru'l so lumìn si feva pì bièl. Visìn di stu spirt[586] son vignùs a fermasi, dant insièmit un cussi grant sigòn ch'a nuja chì al pod'rès paragonàsi: ne jò lu'ai capìt, par tant fuàrt ca l'era'l ton. Paradìs Cjant Vincjaduèsin Plen di maravèa, a la me guida voltàt mi soj, coma un ninùt cal cor sempri la indà che pì si cunfìda;[587] e che, coma una mari ca socòr subit il fi dut pàlit da la pòura e coràgju a ghi da e ghi sta atòr, mi'a dit: "ma no satu che'n cjel alòra zà'i ti sos? E no satu che'n cjel dut a è sant e che lì dut se ca'è fat lè fat cun cura? Coma ca ti varès tramutàt il cjant, e'l me ridi, adès imaginà ti pos, cul tonà di che vòus che movùt ti'a sì tant;[588] che se ben i ti capìs i pensèjs sos, zà ti savarès cual ca'è la vendèta chi t'jodaràs prin da la fin daj dìs tos.[589] Ca sù la spada 'no tàja mas'a la svelta ne masa tars, com'che'nvènsi a ghi par a chel che cun vòja o timòu'la speta. Ma a'è ora chi ti voltis il to sguàrt clar; che spiris grancj' e famòus i t'jodaràs se'l cjaf ti zìris, com'chi dìs, vièrs'l scjalinàr. Com'ch'ic voleva, i me vuj si son voltàs e jodùt i'ai sent balìns che insièmit cuj rajs du ducjus 'vegnèvin ben 'luminàs. Com'chel i'eri jò che, par no pari mas'ardìt, la gola'l copa, e'n davòu a si ten dal domandà, par no vignì stracapìt; e'l lumìn pì grant cal luzèva pì ben fra che margaritis pì'avànt lè vegnùt par volèj di se stes contentàmi ben. "Se tu t'jodès," da chel alòr i'ai sintùt, "coma me la caritàt che tra nu'a art, ogni to pensèj jòdi i ti farès, dut. Ma pars'che tu no ti tardis, nencja'n part, di rivà al pì alt[590], ghi daràj risposta jò a chel pensèj chi ti tens in riguàrt. Chel mont ca la Casìn[591] ta la so costa frecuentàt lè stat fin la sù insìma da zent'nganàda e puc ben disposta;[592] e chel jò'i soj che la sù a la par prima[593] partàt'l nòn di chel che la veretàt in cjera l'alt ghi'a mostràt a ogn'ànima; e da tanta grasia i soj stat luminàt che i vilàns di chej poscj' i'ai convertìt, che seduzùs 'erin stas da'un cult disgrasiàt.[594] Contemplatif l'era stat ogni spirit di scju fòucs tegnùs inpiàs ta chel cjalt che crèsi'l fa'i flòus e'l frutàn sant e scuisìt. Chì a lè Macario, chì a lè Romuàlt, chì a son i me fràris che in taj clàustris i piè'an puntàt e tegnùt il còu salt." [595] E jò a luj: "L'afièt chi ti mi mostris parlànt cun me e'l calòu di chel aspièt ch'jò ben i'jòt tal brilà daj vustri lustris, che fede'n vu tant granda i sint tal me pet com'na rosa cuant che sì tant vièrta'vèn che dà no podarès pì'ncjamò dilèt. Ma par plasèj, o pari me, dìzmi ben se jò'i pos da te la buna grasia vej d'jòditi dentri di stu luminòus sen." [596] Alòr luj: "Fradi, chistu grant desidèj scoltàt ti sarà ta l'ultima sfera,[597] 'ndà che scoltàs ducjus saràn dal alt volèj. U là a'è perfèta, ma dura e'ntèra ogni sodisfasiòn, e doma ta chè, sint, ogni roba a'è 'ndà che sempri a'era,[598] pars'che'n lòuc no'è, ne zìrus sta fazìnt; e la nustra scjala'n sù a va ta chel marc, che daj to vuj a va plan plan scomparìnt.[599] Fin la sù a la jodùda'l patriarc Jacob[600] cuant che, pojàda tal punt pì alt, ogni scjalìn a ghi era di ànzuj car'c. ma par zìghi sù cuj'l fàja pì un pìsul salt fin al prin scjalìn? Il me regulamìnt a nol ven pì seguìt nencja da'un puòr Svuàlt![601] Li muris ca erin na volta'un cunvìnt,[602] adès son tànis di làris, e'i vistìs son sacs di farina zuda malamìnt. Nencja la pez'usùra chi ti pènsis tant no ghi displàs a Diu com'chel frut[603] che mat al fa doventà'l còu daj fraris; che dut se che la Glisia a custodìs, dut lè da la zent ch'a nòn di Diu'a domanda; no daj parìncj' e ne di altri pì brut.[604] La cjar dal omp a'è debula avònda ca no basta pal bon proposit da la zent vej'l timp dal rori, dal nàsi a la so glanda. Pieri'la tacàt sens'oru e sens'arzènt, e jò cun tant preà e cul fa dizùn e Cesco[605] cun umiltàt il so convent. E se'l prinsìpit ti vuàrdis d'ognidùn e'ndà ch'a finì 'lè zut dop'ti vuàrdis, t'jodaràs che da blanc scur si'è fat ognùn. Ma vej l'àghis dal Gjordan'n davòu movùdis, o vierzùt'l mar cuant ch'a Diu ghi'a plasùt, pì d'un judà chì èrin sti mar'vèjs grandis." [606] Cussì a mi'a dit, e dop'a si'a metùt di nòuf cuj sos e cuj sos si'a miscjàt; e cun chej zì'n sù a mulinèl i'ai jodùt. Zì davòu di lòu mi'a Beatrìs alòr fat cun'un so pìsul sen sù par che scjala, e la so virtùt pì dal me pèjs'a zovàt;[607] ne maj ca jù'ndà ca si monta e cala com'che sempri i fin, un motu cussì svelt jodut si'a, com'chel di sta me nov'àla. Podèsi maj jò, letòu, tornà al alt trionf celestial pal cual jò'i plans tant spès i pecjàs ca mi tègnin lontàn dal alt, pì timp il dèit tal fòuc a ti volarès di mèti'e tirà fòu, che'a mi d'jòdi'l sen che dop'dal Toru'l ven, lì ch'a colp i'eri jò stes.[608] O stelis gloriosis, o grant splendòu plen di che alta virtùt ca mi conferìs, par puc o tant cal sedi, dut'l me inzèn, cun vu'l nasèva e tramontàva, o stelis, chel ch'a dut se ca'è mortal ghi da vita cuant chi'ai par prin godùt li àriis toscànis; dopo, cuant che vustra virtùt conferìt'a mi'à d'entrà ta l'alta[609] roda ca vi zira, pal moment chì cun vualtris mi'è dat di sta. E adès l'anima me tant vi suspira-- oh cussì tant!--par podèj vej che virtùt ca ocòr pal gran pàs ch'a sè la tìra.[610] "Ti sos tant dongja da l'ultima salùt," Beatrìs a'a tacàt, "ch'adès ti convièn vej'l jòdi da li to lus clar e acùt; però, prin che tu ti entri ta chel ben, dà na ocjàda'n jù e jòt pur cuant mont sot i piè ti'ai za lasàt vej--oserva ben; cussì che'l to còu, par tant cal pos, gjocònt si presenti a la fila[611] trionfànt che contènta 'ven tra stu etere rotònt." E chel che a stu mont ghi fa puc cont jò lu amìri, e chel ch'a altri al pensa bravo a lè, che la schena ghi volta'al mont. Jodùt i'ai Diana, dut'clara, ma sensa che màcis scuris ch'èrin stadis razòn ch'jò la vevi crodùda rara e densa.[612] Il grant splendòu di to fì, o Iperion,[613] jòdi i'ai podùt, e com'ca si mòvin atòr e visìn di luj, Maja e Dion.[614] E tal miès dal pari e'l fì, jodùt ghi'ai visìn Gjove stes, pì tempr'àt[615]; e clar mi'è stat com'che da'un post a l'altri a varièjn. Dùtis sièt sti sferis mi si'an dimostràt cuant grandis ca son e cuant velòcis e com'ch'ogni pianèt si ten tal so post'ncjasàt.[616] Chel ortùt che sì tant ni fa salvàdis tal zì atòr cun scju eternos zìmuj, dut i'ai jodùt, daj glasàrs a li fòcis. I vuj i'ai dop'voltàt di nòuf ai bièj vuj. Paradìs Cjant Vincjatreèsin Com'l'usièl che'n ta li so amàdis frascjs, pojàt tal nit daj so bièj usielùs lè lì ta la not ca scurìs li robis, che' par ben jòdi i so picininùs e par cjatàighi da mangjà un vierùt o doj a no si ten maj'n davòu, da mùs, al cricà dal dì, fòu dal nit'l ven spes jodùt, che cun grant afièt il sorèli'l speta e'l vuarda fìs pal prin luzòu, a stent stant mut; cussì la me Beatrìs a stev'atènta e dreta, cuj vuj par che banda voltàs 'ndà che'l sol'l par mov'si mancu a la svelta:[617] si che, jodìnla cuj vuj tant esaltàs, doventàt i soj com'chel che, desiderànt di vej altri, cul còu'n gola'l spera e'l tas. Ma di timp non d'èra pasàt par nuja tant, tra'l me desiderà e'l jòdi, i dìs, il cjel che pì e pì si zeva'mpijànt. E alòr Beatrìs: "Èco li scuadris dal trionf di Crist e di dut cuant'l frut vendemàt dal zirà di chisti sfèris!" [618] L'aspièt so mi parèva cal ardès dut, e di gjoldi a veva i vuj sì plens che'l dìzi a è mièj tègnilu tazùt.[619] Com'cuant che'i cjelos a son ducjus serèns Diana s'jòt ridi fra li ninfis eternis che dut la sù a piturèjn cuj so bièj sens, jodùt i'ai'mparzòra di miars di lucis un sorèli che dùtis l'impijàva com'che'l nustri'l fa cun dùtis li stelis; e'n ta sta viva lus a trasparèva che sostansa sì tant brilànt e clara che'l me vuli sostègni nol podèva. Oh Beatrìs, guida me dolsa e clara! cussì a mi'a dit: se ca ti fa mancjà'l flat la virtùt[620] a'è ch'a dut ghi sta parzòra. Chi'lè'l savèj e'l podèj ca ni'e stat dat par vièrzini li stradis tra cjel e cjera che par sì a lunc i vèvin desideràt." Com'che'l fòuc che il nul in se al sièra si slargja e da chel no lè pì tegnùt, e cuntra natura jù'l va vièrs la cjera,[621] cussi la me mins, nudrida da dut chel ben di Diu, eco che fòu a ven e di savèj se ca'a fat no'a pì podùt. "Alsa pur i vuj che jòdimi ti pos ben;[622] i ti'as jodùt robis che preparàt ti'an a sostègni'l me ridi, com'ca convièn." Jò'i eri com'chej che da'un sun sveànt si stan e, cul sun cal va svelt svanìnt, a pròvin a ripartàlu a la mins, ma invàn;[623] cussì i'eri cuant che'n mins mi vegnèvin li peràulis sos, degnis di èsi scritis taj libris che'l pasàt sempri'a ritègnin. S'adès a sunàsin dùtis che lenghis, che Polimnia cu li so sòus fat a vèvin sì tant dolsis e sempri mièj nudrìdis, par judàmi, dal just nencj'un milèsin a no rindarèsin dal so ridi sant, e nencj'al so aspièt sant si visinarèsin.[624] Cussì cuant che dal Paradìs i stin contànt a'è mièj ch'un salt'l fedi'l sacri poema, com'cuant che un fosàl i si cjatàn davànt. Ma s'un'l pensàs al grant pèjs di chistu tema e a sta puòra schena ca lu parta, il cjaf'nol scjasarès se sot di chel a trema: no lè'un mar par na barcja pisulùta che che cun coràgju a vièrs sta brava prora,[625] o d'un timonèj che pauròus'n davòu'l resta. "Parsè ti'èse la me musa tant cjàra che'i vuj no ti voltis vièrs il bièl gjardìn cuj flòus che'i rajs di Crist'a tègnin sot cura? U chì a è la rosa che'l verbo divìn incarnàt ti'a; ta scju gilios volta i pensèjs che tal so bonodòu tacàt'l veva'l so cjamin." [626] Cussì Beatrìs; e jò, che'ai so consèjs i'eri dut pront, i mi soj alòr metùt a lotà cuntra li me debuli sèjs.[627] Com'che na dì da l'ombrena i'ai jodùt un raj di sorèli che un prat di flòus da'un barconùt dal nul al luminàva dut; èco, cussì jodùt i'ai tancju splendòus iluminàs dal alt da rajs infogàs, sensa jòdi la causa di scju luzòus.[628] O Signòu me, che un sen sì clar ti ghi dàs, tant'n alt ti stevis che'i me vuj alòr mièj jòdi'a podèvin'l splendòu di ducju i beàs.[629] Il nòn dal bièl flòu che jò sempri'nvochèj di dì e di nòt, a mi'a dut ingropàt, e cul còu'n gola'l so fòuc jodùt i'ai'ntèj.[630] E'ntànt che in tant e in cuant[631] i vuj pituràt mi veva la lus di che viva stela che la sù a vins com'che ca jù a'a fat, dal alt jù si'a fat na flamùta bièla, rotonda propit coma na corona, ch'atòr ghi'a zut di sta dolsa stela.[632] La pì dolsa melodìa ca suna ca jù e che pì l'ànima a tira, altri no'è che un nul che sclapàt'l tona, in paragon dal sunà di che lira che coronànt a zèva chel bièl zefìr che di sè'l cjel 'ngjemàva, sta bièla piera.[633] "Amòu angjelic jò'i soj che inzìr' ghi vaj dal grant gaudio cal ven di dentri-- nustri desidèri!--di stu dols zefìr; e cun te'i staràj, o rosa dal cjel, mentri che'l fi ti compagnaràs, radiant, O pia!, ta la roda suprema[634], cul'ès'ghi dentri." Cussì a si strinzèva la melodia ch'atòr di se a veva, e l'altri lucis a cjantàvin pur lòu'l nòn di Maria. La mantelìna real[635] che dut' li sfèris dal mont a cujèrs, fervida e viva, godìnt di Diu'l calòu e usànsis, parzòra di nu'l so disòt a veva sì tant lontàn che la so aparènsa, da lì chi'eri, jòdi'ncjamò no si feva: i me vuj, alòr, no'an vut la potensa di sta visìn di che gloriosa flama ch'alsàt si'a davòu da la so simìnsa.[636] E com'chel fantulìn che viers la mama al slungja'i brasùs, dopo vej ben tetàt, par chel amòu che dut di fòu lu'nflàma; ognùn di chej luzòus in sù si'a butàt cu la so flama, cussì che'l grant afièt che par Maria 'vèvin palesàt mi'è stat. E lì davànt mi son restàs, dirimpèt, cun tal grasia, ‘Regina coeli' cjantànt, che'ncjamò adès ghi sint dut il dilèt. Oh cuant ben di Diu ca si va cjatànt fra chisti bunànimis dal còu d'oru che jù 'semenàvin il bon e'l bondànt![637] Chì a si vif e a si got dal tesòru otegnùt cul lagrimà tal esilio di Babilon, 'ndà ca si'a lasàt l'oru. Chì al trionfa, sot dal fì di Dio e di Maria, da la so vitòria, e cul vècju e cul nòuf concilio, chel che cont'l ten li clafs di chista gloria.[638] Paradìs Cjant Vincjaquatrèsin "O vualtris ch'elezùs a la gran sèna i sèis dal Àgnul benedèt che godi la sù vi fa cun mins sempri serena, se par grasia di Diu chistu'l pol godi di na frigùja o dos da la vustra mensa prin che finìghi'l timp la muàrt'a podi, vuardàit ben la so gran voja, imènsa; fèjghi sercjà'l vustri ben: i bevèis vualtris sempri da l'aga che luj dom'al pensa." Cussì Beatrìs; e l'ànimis beàdis com'sferis si'an fat tal alt di paj fìs, e flameànt'ziràvin com'comètis. E com'atorotòr i tocs daj orlòjs si zìrin, sì ch'un toc al par mov'si planìn, mentri l'ultin al somèa vej àlis, cussì che girulìnis, ca balàvin ben e bièlis, di cuant ca èrin bravis tal so bal, o lent o svelt, capì mi fèvin. Da una pì presiòsa da li altris fòu jodùt i'ai da li pì bièli flàmis una ch'altris non d'èra di pì lustris; che tre voltis 'torotòr di Beatrìs lè zut cjantànt un cjant cussì tant divìn ch'un pì alt dìzi a vòu par dìzi di sti nòtis. E alòr la me pena a salta stu scjalìn; ch'al nustri pinèl par tal'sfumatùris, com'al contà, colòus mancu vifs ghi vòlin.[639] "O Sòu me santa, cu li to prejèris sinceris, e'l to grant e ruvìnt afièt, da che bièla sfera ti mi lìberis." [640] E u chì a si'a fermàt il fòuc benedèt e vièrs ic indirisàt 'la'l so rispìru e com'chi'ai dit ghi'ai dit, cun grant rispièt. E ic: "O lus eterna di chel grant viru[641] che dal Signou Nustri li clafs'la otegnùt che partàt jù'l veva da stu lòuc d'oru,[642] stu omp tenta, chì e lì, un puc par dut, su la fede, sa ti plàs, dàjghi pur sot, che par ic tal mar tu ti zèvis a piè nut.[643] S'un lè ben dispost e ben'l spera'e crot, ocultàt no ti'e, ma chì in Diu t'jòs, indulà che dut pituràt a si jòt; pars'ch'a vignì chì zent jòdi si pos par fede vera, alòr par gloriàla fàlu parlà a è'un ben, e ben a si pos." Com'che'l bacelièr[644] si ten pront e nol parla fin che'l mestri la cuestiòn a no ghi propòn, par provàla e no par terminala, cussì jò'i mi armàvi di ogni razòn mentri chi la scoltàvi, par èsi pront par un sì alt mestri e na tal cuestion.[645] "A dìzimi, da bon cristiàn, tègniti pront: la fede, se ca'è?" Sùbit alsàt i'ai la front vièrs la lus che di chist a era la font; Beatrìs alòr coràgju mi'a dat un mont par che jò adès a spandi mi metès l'aga chi vevi ta la me'nterna font. "La grasia ch'a rispundi mi'ocòr adès," tacàt i'ai, "di front di stu tant alt campiòn, ca mi jùdi a esprìmi ben i me concès." E parat i'ai'n davànt: "Com'che tant benòn, O pàri me, a la'l to bon fradi[646] scrit, che tal just cjamìn, Roma, ti'a'mpostàt benòn, la fed'è sostansa dal speràt, 'la dit, e argumìnt di chel ch'jòdi no podìn; e la so esènsa'è chè, com'chi'ai capìt." E luj: "Propit cussi; basta ch'a puntìn ti capìsis pars'che tra li sostansis, davànt daj argumìns[647],'la metùda prin." E alòra jò: "Li robis profondis che u chì i rivi a jòdi benòn, ai vuj di la jù a son tant platàdis, che doma tal crodi a si sa ca son e sul crodi 'lè'l gran sperà fondàt; e par chel in sostansa si fa l'intensiòn.[648] E da chistu crodi la ju a ni'è dat di silogizà, sensa vej altra vista;[649] e cun chel i rivàn a la veretàt." E di nòuf luj: "Se dut chel ca si 'cuìsta ca jù cu la dutrìna'l fos sì ben pensàt, nol ocorarès l'inzèn dal sofista." Cussi chel amòu in bora'la soflàt; e dop'la dit: "Pensèj ti ghi'as cun fuàrsa[650] al pèjs e lèga di sta monèda dat: ma dìzmi se propit ti las in borsa." alor jò: "Sì chi l'ai, tant lustra e tonda, ch'a la so'mpresiòn[651] i ghi crot par fuarsa." E chist si'a fòu fat da la lus profonda che lì'a splendèva: "Sta bièla gjoja[652] che su di sè ogni virtùt si fonda, da'ndà ti vègnia?" E jò: "La gran plòja dal Spirit Sant ca cola ben dapardùt tal vecju e tal nòuf Testamìnt--sta plòja silogismo a'è ca mi'a dut concludùt, e sì ben, che si vès di fa'un paragon ogn'altra prova sarès roba da frut." [653] E i'ai chist sintùt: "Chista proposisiòn, vecja o nova[654], che sì ben si conclùt, coma satu ca è na divina cansòn?" [655] "La prova dal ver di se chi'ai lezùt 'son che robis nòvis che la natura a scjaldàighi il fièr a no'a maj podùt." [656] E a chist'mi'a dit: "Se ca ti sigùra che chès[657] 'sèdin vèris? Dom'chel medèsin chi ti vòus provà, dom'chel ti lu zùra." "Se'l mont si'a convertìt al Cristianèsin," i'ai dit, "sensa miràcuj, chist stes lè'un che'n paragon i'altris no son che'un centèsin; jòt tu, ch'entràt ti'èris, puarèt e dizùn, tal cjamp, par semenà che buna planta ca no ven vendemàda pì da nisùn." Finìt chistu, la cort alta e santa a plena vòus Diu'a laudàt ta li sferis cu la melodia[658] che la sù si cjanta. E chel siòr che da un'a l'altri braghis cu li so domàndis mi veva partàt, fin che visìns i'èrin da l'ultimi frascjs, di nòuf 'la tacàt: "La Grasia che marosàt cu la mins a'a, i làvris ti'a vierzùt fin chì, com'ca è just che cussì sedi stat, e content i soj di se che fòu a'è vegnùt; ma adès sclisàn pur fòu se chi ti cros, e d'indà che stu crodi saltà fòu 'la podùt." "O bon pari me sant, spirit chi ti jòs chel che doma cul crodi batùt ti'as a la tomba piè ben pì zòvins daj tòs," [659] i'ai tacàt, "ti vorès chi ti manifestàs dut'la sostansa di se che jò'i crot e la razòn pur ti vorès ch'jo ti pasàs. E jò'i ti rispùnt: In ta un Diu i crot, ùnic e eterno, che dut'l cjel al mòuf, sens'èsi movùt--a chist cun amòu i crot. E a crodi a dut chist a no mi mòuf ne fisica ne metafisica, ma chista granda veretàt che su di me a plòuf, e plovùt a'a su Mosè, sul Vangelista, suj sàlmos e'i profès e ducjus vualtris indà che'l Spirit Sant 'la fat posta.[660] E i crot in tre'ternis persònis, e stis chì, i crot, a son una e a son trina,[661] ma'n una sostansa a son unìdis. Da la profonda condisiòn divina chi staj tocjànt, la mins'mi sigilèa se che tal Vanzèli a'è spes dutrina. Chistu 'lè'l prinsìpit, cal sfavilèa, viva lus doventànt cuj so rajs'nflamàs, e com'astri tal cjel'n me'l sintilèa." Com'l siòr che dop'vej scoltàt se ca ghi plàs, il servo al imbràsa, congratulànt chel brav'omp pa li nòvis, apèn cal tàs;[662] la benedisiòn cussì mi'a dat, cjantànt, e'mbrasàt tre voltis mi'a, apèn'chi'ai tazùt, il lustri apostolic, che al so comànt parlàt i vevi; e tant ghi vevi plazùt. Paradìs Cjant Vincjasincuèsin Se maj a capita che'l poema sacri che a scrivi mi'an judàt cjel e cjera, e che par pì àjs a mi'a tegnùt magri, la crudeltàt al vins che fòu mi siera dal pioràr indà che durmìt i'ai d'agnèl, nemìc dut daj lupos ca ghi fan guera; cu n'altra vòus alòr, e cun blanc cjavièl, poeta i tornaràj, e in ta chel stes font dal me batièzin, su'i metaràj'l cjapièl;[663] pars'che lì, ta che fede ca ghi rint cont l'anima a Diu, lì ghi soj entràt, e par chè chì Pier cussì ziràt mi'a la front. Na lus alòr a mov'si viers nu'a tacàt da la roda da'ndà ca l'era vegnùt fòu chel che prima Vicari di Crist l'era stat;[664] e Beatrìs, ch'era lì contènta'n dut, mi'a dit: "Vuarda, vuarda: èco lì'l baron che a Galisia'l tira zent dapardùt." [665] Propit com'cuant che'un colomp si ten benòn visìn dal compàj e zirànt e rizirànt a mostràighi a si met la so afesiòn; cussì i'ai jò jodùt l'un da l'altri grant principe e gloriòus vignì risevùt, lodànt chel che lasù ju nudrìs ben e tant. Dop'che di fasi fièstis 'vèvin smetùt, sidinùt coram me ognùn si'a'mpostàt, luzìnt sì tant che'mbarlumìt mi'a dut. Ridìnt si'a Beatrìs a un di lòu voltàt: "Spirit grant che da la divin'largèsa da la nustra basilica[666] i ti'as scrit, fa risunà'l sperà ta chist'altèsa: chist' ben ti lu sas tu che tant ti contis di com'Gjesù scju tre pì'l carèsa." [667] "Alsa pur'l cjaf e scolta se chi ti dìs; che se che ca sù a ven dal mont mortàl a'è mièj ca si abìtui ai nustri rajs." Stu cunfuàrt dal secònt fòuc a mi'è stat tal che levàt i'ai jò'i vuj a li altèsis che il grant lùzi ghi vèvin prin fat mal.[668] La grasia'vou che'n front ti ti presentis dal nustri imperatòu, prin da la muart, visinùt, com'l'ànimis sos pì nòbilis,[669] sì che, jodùt chì'l ver, dut e no dom'n part, la speransa, che la jù in mòtu'a met te e altris vièrs sè ch'è di pì alt cunfuàrt, dìzmi se ca'è, e com'che'n flòu a met la to mins, dìzmi pur da'ndà ca ven." Cussì 'la finìt stu secònt lumìn, e sclet. E che pìa che guidat a veva ben l'àlis mes fin ca sù, ta chistu alt svuàl par me rispundùt a'a, e mi'a fat da fren:[670] "La Glisia militànt di luj un tal e cual cun pì speransa 'non da, com'ca'è scrit da Diu che chì'l fa lùzi ogni cristàl: par chel ghi'è stat concedùt che dal Egjt al vegni a Gjerusalem, par podèj jòdi'l ver prin che di lotà'l vedi finìt.[671] L'altri do robis, ca no son par savèj domandàdis, ma par che riferimìnt al fèdi di cuant che sta virtùt ti da plasèj, a luj ghi làsi, che nè d'impedimìnt nè di vant ghi saràn; e ch'al rispundi ben l'alta grasia ghi dèdi sugerimìnt." Com'ch'un student di rispundi al mestri si ten amondi pront lì che luj a lè espèrt, par fa risaltà chel che luj'l cognòs ben, "La speransa," i'ai dit, "a'è un spetà cert da la gloria futura, ch'a nu ni ven da la grasia divina e dal nustri mer't. Da tanti stelis[672] chista lus i otèn ma chel che prin'la metùda tal me còu il pì grant cjantadòu[673] lè stat dal pì grant Ben.[674] ‘In te'a spèrin,' tal so cjant il cjantadòu al dìs, ‘chej che ben cognòsin il nòn to':[675] e chej lu san che la me fede'an tal còu. Tu pur ti mi'as 'stilàt cul istilà so, cu la to epistula; sì ch'jò i soj plen, e su altris la vustra ploja'i plouf jò." [676] Intànt chi parlàvi, dentri dal vif sen di chel luzòu al tremulàva un lamp[677] dopo l'altri, com'che jò'i jodèvi ben. Alòr: "L'amòu ch'encjamò t'jòs tal me lamp la virtùt mi'a dat chi'ai tegnùt in pet fin a la palma e al zì fòu dal cjamp,[678] al vou chi ti rispìri pal to dilèt; ma'i vuèj che, par plasèj, i ti mi dìzis se chi ti cros che'l sperà a ti promèt." E jò: "Li novi scritùris e antìchis il sen a mètin, e'l sen a ghi mostra 'l prèmiu a l'animis da Diu elètis. Isaìja'l dis che ta la so cjera ognùna sù'a tegnarà'un dopli vistìt;[679] e chista vita chì a'è la so cjera. E to fradi[680] ta'un mòut tant pì definìt, là'ndà cal parla da li blanci stòlis, sta rivelasiòn a ni ten ben descrit." E alòr, sul finì di sti peràulis, ‘Sperànt in te' i vin 'nsìm'di nu sintùt; cul èco di dùtis li ànimis beàdis. E èco che na lus i'ai tra di lòu jodùt che, se'l Cancri'l ves altritànt di cristàl, l'unvièr dom'dì'l sarès par un bièl mesùt.[681] E com'ca si alsa e a va e a entra'n bal na fantasùta, doma par fàjghi onòu a la nuvìsa, intindìnt nùja di mal, cussì i'ai alòr jodùt chel grant splendòu unìsi ai doj su la stesa cansòn com'che just a era pal so grant amòu. Lì, tal cjant e tal bal si'a'nserìt benòn; e fis su lòu a veva Beatrìs l'aspièt com'na nuvìsa ca jòt e dut ghi par bon. "Chistu lè chel che pojàt 'la'l cjaf sul pet dal nustri pelicàn, e chist'a lè stat tal alt da la cròus al grant còmpit elèt." Cussì Beatrìs; ma no si'an par chel sviàt i vuj sos di stàjghi sempri atènta, pur dop'di vèjmi dal sant'usièl ramentàt.[682] Com'chel che n'ocjada'l vòu daighi, e'l tenta, puarèt, al eclisà dal sorèli un puc, che, cul jòdi, un ca nol jòt'l dovènta; cussì i'eri jò'n front a chel ultin fòuc fin ch'i'ai sintùt: "Parsè t'imbarlumìstu par jòdi robis che chì a no'an lòuc?[683] Ta la cjera cjera lè'l me cuarp, jòt tu, insièmit ai altris, fin che'l nùmar nustri compàj'l dovènta dal dizèn di ca sù.[684] Cun ducj' dòj i vistìs[685] tal beàt claustri 'son dom'che do lucis che'n sù'son zùdis; e chist ti lu contaràs tal mont vustri." Apèn'dit chistu, stu sìrcul di flàmis cujèt lè stat, insièmit cul dols mìscju da li vòus da li tre ànimis beàdis, cussì, com'pa no fa fadìja o vej rìscju, i remos ch'erin prin ta l'àga stas batùs, in banda pojàs a vègnin da'un fìscju. Oh, cuant ch'erin i me sintimìns movùs cuant che voltàt mi soj par jòdi Beatrìs, ma jòdila no'ai podùt[686], se ben che'a pus piè i'eri da ic, la sù tal mont felìs. Paradis Cjant Vincjasejèsin Di no podèj pì jòdi 'vevi temùt pal sflameà[687] che i vuj mi vev'distudàt, cuant che dut ta'un colp una vous i'ai sintùt ca mi'a dit: "Intànt che'l jòdi ti ven ridàt che cul fisàmi si'era zut cunsumànt, razòna pur par tègnilu compensàt. Tàca duncja; e dìs a se ca va puntànt la to anima, e fa cont cal sedi zut pierdùt il to jòdi, ma no par tant; pars'che Beatrìs, ch'adès no'è tal to dì[688], ma che par chì ti mena, a pol cul so sguàrt di nòf dati com'la man d'Anania'l j`odi." [689] E jò: "Cuant ca ghi fa plasèj, prest o tart, ca curi ic i vuj che stas 'son li puàrtis ca vev'usàt par dami'l fòuc che'n me sempri'l art. Il ben cal fa contentis st'animis beàdis, Alfa e O a lè'n ta la scritura che amòu m'insègna in pì manièris." [690] Che stèsa vòus ca mi veva cjolt la pòura di esi stat par sempri imbarlumìt, 'ncoragjàt mi'a di parlà, sensa pòura; "Un crivièl[691] pì pìsul," a mi'a duncj'dit, "adès ti ocòr: dìzi a ti convièn com'che da stu amòu ti sos stat colpìt." E jò: "D'argumìns filosoficos al ven, e da se che da ca sù mi ven rivelàt, chel amòu'l ven, che'n me prin 'la lasàt'l sen. Chè'l ben, coma ben, na volta apresàt, l'amòu al impìja, che sempri pì grant al doventa, secònt da la so bontàt.[692] Duncja, a l'esènsa che di bon an dà sì tant che ogni ben che fòu d'ic jòdi i podìn, altri no lè che'un raj che da chè'al ven radiànt, a'è mièi che pì che vièrs l'altris chi jodìn, si movi, amànt, la mins di chej che ben a san la veretàt[693] che discutìnt i stin. Chista veretàt al me intelèt a ven da chel[694] che jòdi mi fa il prin amòu di dut se ca'è eterno--da là i la otèn. A mi la mostra pur la vòus dal prin autòu che a Mosè a ghi'a dit, di se parlànt: ‘I ti faràj jò jòdi ogni valòu.' Ti mi la mostris pur tu[695], scuminsiànt cul alt avìs[696] cal siga dut il arcàn di chì la jù pì d'ogn'altri avìs, e tant." Sì mi'a dit: "Grasis a l'intelèt umàn e a l'autoritàs ca lu concòrdin, fra'i to amòus, chel par Diu lè sovràn. Ma dìzmi pur s'altri cuàrdis ti tirin vièrs di luj, sì ca pòdi la to cansòn cjantà daj dincj' che stu amòu ti muàrdin." A no'era platàda la santa intension da l'àcuila[697] di Crist, e ben mi soj necuàrt di se cal volèva chi fès profesiòn.[698] E alòr jò di nòuf: "Dut chel muàrdi fuàrt che a Diu'l pol fàni voltà il còu a tègni vìf'l me amòu 'la fat la so part; Chè l'èsi me e dal mont--o grant amou!-- che muàrt[699] che l'anima me a ten viva ch'a a ognùn da sperà ghi da, coma me, besòu, cu la so conosènsa rivelàda e viva, tiràt fòu mi'an dal mar dal amòu stuàrt e lì di chel dret mi'an pojàt ta la riva. A li fràscjs ca gh'inghirlandèjn dut l'ort dal etern'ortolàn[700] ghi vuèj ben, e tant, e tant pì pars'che dal so ben a son puàrt." Apèn' tazùt, sintùt i'ai un sì dols cjant risunà tal alt dal cjel, e Beatrìs cuj altris ca dizèva: Oh sant, sant, sant!" E com'ch'un lustri fuàrt ni svèa a voltis par via dal spirt dal jòdi cal sint taj vuj il splendòu da li so sèjs.[701] E'l sveàt se ch'a colp al jòt al risìnt pal màsa lustri ca lu imbarlumìs, fin che il bon sens visìn ghi va corìnt; cussì daj me vuj li pècis vansadìsis cjolt a mi'a Beatrìs cul raj daj so vuj, cal risplendèva par pì di mil mìjs: e pì di prin 'jodèvin 'lòr i me vuj; che un bel puc stupidìt ghi'ai domandàt di un cuàrt luzòu che cun nu l'era luj. E ic: "Dentri di chej rajs, dut 'luminàt jòdi'l fa'l fatòu che anima prima che la prin' virtùt a vedi maj creàt." [702] Com'la frascja ca si sbàsa dal so'nsìma al pasà dal vint, e dop'di nòuf si leva e sù tal alt a torna, coma prima, cussì i'ai fat jò'ntànt ch'ic a parlàva, plen di maravèa, e dopo sigùr mi'a vignùt voja di parlà, ch'ardèva. E i'ai tacàt: "O milùs[703] che dut madùr dom'tu ti sos stat fat, o antic pari ch'ogni sposa fìja ti'è, e nuàra pur,[704] I ti vuèj adès suplicà, bon pari, di parlàmi: tu t'jòs la me gran vòja che davòu dal dìzi tò zà si met a cori." Com'un nemàl sot'un nisòu'l zùja e'i so muvimìns jòdi a si pòsin dal tiremòla dal nisòu ca lu'mbròja, propit ta stu mont chì stu spirit prin al traspariva sot la so cujèrta,[705] e di dami plasèj i so zujès parèvin. E luj: "Se ben che la domanda fata da te no mi'è stada, la to voja i saj mièj ch'ogn'altra roba a ti ti sedi certa; ch'jò tal mièj spièli[706] d'jòdi i'ai'l podèj ch'in se'l ten dut'li altri robis rifletùt e nuja luj di riflèti a'a'l podèj. Savèj ti vous cuant che Diu mi'a metùt ta chel bièl gjardìn[707] indà che Beatrìs tal scjalìn che ca sù'l ven mètiti'a volùt, e[708] se che tant plasùt ghi'a a li me lucis e la razòn justa dal so gran disdèn e la lenga ch'i usavi ta che sgjvìgnis. Duncja--O me bon frut--il gustà dal len[709] stat no lè causa'n se stes dal grant esilio; stat lè 'nvènsi--chel sì--il trapasà dal sen.[710] Tal post che movùt'a Beatrìs Virgilio volùt par cuatrimiltrezinta e doj zirus dal soreli i vevi stu concilio; e chel jodùt i vevi in ta ducjus chej sens dal so cjamìn noufsènt e trenta voltis da la cjera tornà'e fa'i so zirus.[711] La lenga chi parlàvi era dut cuanta zuda prin ch'a l'opera'ncompletabil la zent di Nembrot a stes dut'atènta;[712] che'a no è nisùn efièt rasionàbil,[713] che pal plasèj uman a si rinovèa seguìnt'l cjel, che sempri'l sedi duràbil.[714] Che l'omp al parli no'è maravèa; ma cussì o culà il mont al lasa chi fèdis com'ca vi plàs, in famèa.[715] Prima chi zès jù ta l'infernàl fasa,[716] I si clamàva'n cjera il pì grant ben da'ndà cal ven il godi ca m'inglùsa. El[717] si vev'dopo clamàt, com'ca convièn, chè la zent com'li fuèjs a fa avònda, che ta na vit una a va e n'altra a ven. Ta chel mont che pì a si'alsa da l'onda jò'i eri, cun vita pura e disonesta, da la prin'ora a che ca la seconda, com'che'l soreli'l cambia cuadrant, la sesta.[718] Paradìs Cjant Vincjasietèsin "Al Pari, com'al Fi e al Spirit Sant, gloria!" dut il paradìs al cjantàva, sì ch'esaltàt i'eri jò da chel dols cjant. Se ch'jodèvi un ridi'l someàva dal'univèrs intèj, che lègri e sturnìt tal jòdi e tal sinti mi tegnèva. Oh cuant godùt ca la'lòr il me spirit! Oh vita plena di amòu e di pàs! Oh cuant bon sta ca era chì e cuant merit! I so cuatri aspiès[719] di luzòu ducju'mpiàs davànt m'jodèvi, e chel che pì visìn[720] mi'era sempri pì parèva ca s'iluminàs e tal jòdi'l doventàva plan planìn com'che Gjove'l doventarès se luj stes e Mars da usièj li plùmis si scambiàsin. La providensa che da chì, com'adès, a decìt sul fa e rifà, il coru beàt sidìn ta stu moment a volèva cal stes, sì ch'jò i'ai sintùt: "Nosta sta marveàt se di colòu ti m'jòs cambia; chè'ntànt chi dìs, i'altris pur il so colòu varàn cambiàt. Chel che'n cjera'l me post usurpà t'jòdis -- post, il me post!--che pì a nol ten 'n sè'l Fì di Diu--Oh se bruti robis!-- il me simitèri 'nledanàt a plen a la di sanc e di spusa; sì che'l tristàt[721] che di ca sù lè plombàt, la jù[722] si'l'got ben." Dal colòu cal ten il soreli pituràt il nul al tramònt e al prin cric dal dì, alòr i'ai jò jodùt dut'l cjel 'luminàt. E com'na femina che com'ogni dì onesta si mantèn, sintìnt da li pècis d'altris, timidùta 'si fa, da no crodi, a Beatrìs pur 'nrosàt si ghi'an li mosèlis; e na eclìs cussì'n cjel maj si'a jodùt da la volta'n cà da li pènis suprèmis.[723] E'n davànt cu li so peràulis lè zut cun vòus ch'era cussì tant tramutada che'l so aspièt a veva cambiàt in dut. "La sposa di Crist[724] no'è stada 'levàda cul sanc me, chel di Lin e pur chel di Clet par esi al baratà d'oru usada; ma par podèj vej stu vivi benedèt tant Sisto che Pio, Calisto e Urban spandùt'l veva'l so sanc, ognùn di lòu puarèt. Maj no'era stada nustr 'intensiòn ch'a man destra daj sucesòus nustris part si sintàsin e ta che altra'l rest[725] dal pòpul cristian; nè di che clafs ch'a me pasàdis mi'erin sìmbul di na bandiera 'doventàsin che cuntra'i batiezàs a combatèsin; nè doma com'un sigjl mi usàsin par privilès busiàrs e baratàs che dut ros mi fan cuant ch'in mins mi vegnin. Ma vistìs da vèscuj cers lupos sfondràs u cà e u là ta li faldis s'jòdin: O vuardiàn di Diu, parsè chi ti tàs? Dal nustri sanc il Guascòn e'l Caorsìn[726] si tègnin prons a bèvi; o prinsìpit bon a se usu viliàc'a jòditi 'zarìn! Ma l'alta providensa che cul Scipion a Roma'a difindùt la Gloria dal mont, prest'la judarà, coma ch'jò i saj benòn. E tu, fiòl, che di tornà ti saràs pront prest ta chel bas mont, dìs, chi ti ten scoltàt, e domanda pur dut, sensa nisùn scont." [727] Cussì, com'che'l vapòu al floca gelàt in jù ta la nustr'aria, cuant che il cuàr dal cjavròn[728] dal cjel cul sol si ten tocjàt, in sù jodùt i'ai cuant bièla che l'àjar[729] trionfànt a flocàva cu li luzìgnis che u chì a vèvin adornàt stu altar. E'i me vuj davòu ghi son zus a sti lucis fin che dut che'l so'ntèns flocà luminous impedìt a mi'a d'jòdi ches pì altis. Alòr Beatrìs, ch'jodùt mi'a dut studious cuj vuj voltàs'n sù, mi'a dit: "Da la 'nsìma sbàsa'l cjaf e got da la cjera i valòus. Da cuant ch'jò la vevi oservada prima notàt i'ai che movùt'i soj stat tal'arc cal fa dal miès a la fin il prin clima;[730] Sì che'n jù, pasàt Cadìs, jodùt i'ai di là dal arc il brut pàs d'Ulìs, e par di cà chel post 'ndà ch'Europa cjolt a veva'l so dols car'c.[731] E pì'ncjamò a mi sarès stat espòst di stu bièl ort[732]; ma'l soreli'l movèva sot i me piè di un sèn[733] e pì, e prest. La me mins 'namoràda, ca bramàva ogn'istànt la me Beatrìs, di tornà cuj vuj a ic pì che maj a ardèva: e se natura o art pàscul a fa pal dilèt daj vuj o gust dal intelèt, in cjar umana o tal so piturà[734] dut'nsièmit 'darèsin tant mancu dilèt di chel plasèj divìn ca mi'a ingolfàt cuant che'i vuj voltàt i'ai al so ridìnt aspièt. E'l grant plasèj che'l so vuli soàf mi'a dat, dal bièl nìt di Leda[735] discjolt mi'a e straviàt, e vièrs chel cjel[736] svelt com'un folc mi'a pocàt. Par chì e par là mi tegnèva stu post 'ncolàt, e dut bièl l'era, ch'jò'i no saj dìzi ben indulà[737] che Beatrìs mi vev'partàt. Ma ic, che dal me volèj a jodèva'l sen, tacàt cussì a'a, ridìnt e contenta, che'ntòr d'ic Diu'l parèva godi a plen: "La natura dal mont, ca ten cujèta la cjera e dut chel che atòr ghi mòuf, u chì a taca e chì a'è la so meta;[738] e stu cjel a no la altri ca si mòuf fòu che'l pensèj divìn[739], che impijàt'l ten l'amòu so e la virtùt che da luj'a plòuf. Da lus e amòu circondàt lè a plen, com'che'i altris da luj; e stu grant sìrcul doma'l so grant fatòu a lu comprent ben. No lè daj altris misuràt chistu mant[740] ma da chistu son i altris misuràs, sì com'il dèis dal miès e dal cuint lè mant.[741] E com'che'l timp al ten in ta stu vas[742] li so radìs e'nta altris li frascjs, adès ti è ben manifèst e ti lu sas. Oh vòja che la zent a font ti mandis tant sot di te, che nisùn'a pì'l podèj di levà i so vuj fòu da li to òndis! Al flurìs ben in taj òmis il volèj; ma la ploja che maj a smet a marsìs chej èmuj ca varèsin da esi bièj. Fede e inocensa 'son restàdis dom'taj frutùs; e ta puc timp ogni una a sparìs prin ch'alc[743] s'jòdi ta li mosèlis. Chel'a lè che da ninùt 'ncjamò'l dizùna ma puc'a puc golosàt al doventa di dut se cal jot e sot di ogni luna; e chel a lè che da frut ben ghi vòu e'l scolta so mari, ma doventànt grant al cambia siera e nol crot l'ora di jòdila muarta.[744] Cussì a si fa la pièl blancja nera tal prin aspièt da la bièla fija strèa[745] di chel che matìn ni da e làsa sera. Par chi no ti ti fèdis maravèa, pensa tu che'n cjera nisùn'a governa; l'umana famèa par chel si disvièa.[746] Ma prin che zenàr zut'l sèdi jù pa la gorna[747] par che centesima[748] che la jù i trascuràjs, scju ràjs chì sì tant su la furtuna[749] a splendaràn che da timp i spetàjs, che li pòpis si voltaràn in prujs sì che la flota[750] zì dreta 'jodarèjs; e bon frut'l darà l'arbul che'n flòu t'jòdis. Paradìs Cjant Vincjotèsin Dop'che dut cuntri da la vita presìnt di nu, puòra zent, cul just[751] si'a sbrocàt chè che la me mins 'zeva 'mparadizìnt,[752] com'che'n tal spièli'l cjandelàr 'nflamàt al jot chel che davòu al ven 'luminàt prin di vèjghi o'n vista o'n pensèj rivàt, e'n davòu curious si zira dut ta'un trat par jodi se'l veri'l ver'l dìs, e'l jot ben che sì, com'che'l ritmo'l cjant'l ten misuràt; cussì'l me pensèj a si recuarda ben di chel moment cuant che taj so vuj vuardànt, l'Amòu, fat cuarda, a ic leàt mi veva ben. E al moment chi mi soj voltàt, dut cuant jodìnt e godìnt di chel bièl mont celest cuant ch'jòdi si fa tal so splendòu pì grant, un puntìn di lus[753] jodùt i'ai alòr e prest cun sì tant luzòu che'l vul da luj'nfogàt sieràsi a ghi tocjàva, fuart e prest; e com'astri che puc'l par da chì vuardàt luna'l somearès visìn di chel metùt com'ch'astri cun astri'vin sempri notàt.[754] Fors'altritànt visìn--mi vev'parùt-- dal sercli che la lus a colorèa cuant che'l so vapòu a ten ben intinzùt,[755] un sercli di fòuc cussì mi parè'a ch'atòr dal punt ghi zes pì svelt, e tant, dal motu che pì visin'l mont'l circondèa.[756] E a chel n'altri atòr ghi zeva zirànt, e a chel un ters, e a chel ters un cuart, e al cuart il cuint, e'l sest pì avànt. Il siètin s'jodèv'alòr, almàncu'n part, chè sì grant l'era che'l mesagèj di Gjun[757] a lu varès tegnùt dentri doma'n part. Cussì l'otàf e'l nonu, e ognidùn pì lent si moveva, secònt ca l'era 'n tal so esi pì lontàn dal numar un; e chel al veva la lama pì clara che pì visìn l'era da la lus pura e che, coma chè, pì daj altris a'era.[758] Beatrìs, che'l me nul'a jodùt[759], cun primura a dìzi si'a'lòr metùt: "Da chel puntìn[760] il cjel dut al dipènt e la natura. Mira'l sercli che dongja di chel 'jodìn; ti'as di savèj ca lu ten sì svelt movùt l'amòu 'ncandesènt che pì ghi sta visìn." E jò a ic: "Se'l mont al fos disponùt cun dut l'òrdin ch'jo i'jòt in ta che robis, pasùt zà'i sarès cun chel che davànt mi'è metùt; ma tal mont sensìbil, la jù di nualtris, li sferis 'jodìn che tant ni pàrin pì divìnis par èsi dal miès[761] pì remòtis. Se'l me desideri 'la 'lòr di vej fin ta stu mirabil e serafic templi che dom'amòu e lus a la par cunfìn, mièj a è chi sinti com'che l'esèmpli e l'esemplàr [762]a no son d'acòrdu'n dut, che jò il parsè invàn i contempli." "Se'i to dèicj' sleà stu grop no'an podùt dal dut, nosta fati tant maraveà; chè cul puc tentà si'a pì'ncjamò strinzùt!" Cussì l'amàda me che, "Seguìs la plèa," mi'a dit, "dal me discòrs, se pì savèj ti vus; che par tajà'l grop ti gusarà la sea.[763] I sèrclis corporàj pì grancj' o pisulùs a son secònt'l pì e'l mancu da la virtùt ca'an, chè sinò puc 'sarèsin ducjus. Pì bontàt ca si'a e pì a si'a salùt; e pì salùt a ghi va al cuarp pì grant, se li so pars a son perfètis in dut. Stu chì, duncja, che davòu di sè dut cuant l'altr'univers'l strisìna, ben ti lu jòdis riflèti'l sercli che mièj'l cognòs e ama tant.[764] Par chel, se tu a la virtùt ti usis la to misura, no a l'aparènsa da li sostansis ca ti somèjn rotòndis, t'jodaràs na bièla corispondènsa fra'l pì e'l pì, e'l mancu e'l mancu pur, in t'ogni cjel, cu la so'nteligènsa." [765] Splendid al resta e seren di sigùr l'emisferi dal aria cuant che Borea a sofla cun chel so destri flat[766] puc dur ma che lo stes'l sporc a sclarìs sta dèa che l'alt'l turbava, sì che'l cjel adès'l rit pal blue che par dut si gh'jòt, da maravèa; propit cussì a'a'l me spirit sclarìt la me Beatrìs cul so rispùndi clar, e com'stela'n cjel il ver lè trasparìt. Tazùt ca veva ta chistu post stelàr, propit com'che il fièr al sfavilèa cuant cal bol[767], cussì i serclis cun luzòu solar. Davòu d'ogni sintìla'l luzòu'l zè'a; e cussì tantis'erin che'l so numar pì dal doplà da la damièra s'inmilèa.[768] D'ogni coru i sintèvi l'osàna clar al punt fìs che in ta scju poscj'a ju ten e tegnarà e tegnùs ju'a'l prin luminàr. E chè che daj dubis'jodèva'l vaevèn ta la me mins, a mi'a dit : "I serclis prins Serafìns e Cherubìns jòdi ti'an fat ben. Cussì prons e svels a son cuj so leamìns par someàjghi al punt pì ca pòsin;[769] e tant'a pòsin cuant ch'a jòdi'a son sublìns. Chej altri amòus ch'atorotòr ghi zìrin, a si clàmin Tronos dal divìn aspièt che chista prima terna[770] a tèrminin. E di savèj ti'as che ducjus a'an dilèt cuant che cu la so vista tant profonda jòdi a pòsin'l ver cal cujèta ogn'intelèt. Da chist jòdi ti pos com'ca s'infonda l'èsi beàt in tal àt stes dal jòdi, no dal amà, che dopo'l ven, com'onda;[771] e'l merit misura a lè dal jòdi che grasia e buna voja a parturìsin:[772] en'sù e'n sù[773] cussì, com'chi ti pos crodi. L'altra terna che'n flòu a ven tal gjardìn di chista primavera sempiterna che encja cul Arièt tal scur i jodìn,[774] com'i prins usièj[775] sempri a cjantin ‘Osàna' cun tre melodìjs, che tre si sintin dolsis rivà daj òrdins[776] da'ndà ca vegnin. Altris spirs divìns u chì a si cjàtin-- prin li Dominasiòns e dop'l li Virtùs; il ters'òrdin li Potestàs a formin. Penùltins ta stu post di Gloria metùs, Principàs e Arcànzuj chì si zìrin; par ùltins i Ànzuj chì si la gòdin ducjus. Chiscju ordins in sù ducjus a mìrin, e di sot si fan tant sinti, che'a Diu stes ducjus son tiràs e ducjus a tirin. E'l Dionìs[777] cun gran vòja, sint ben adès, a contemplà scju òrdins a si'a metùt, e nomàs ju'ai com'chi ti'ai apèn'dit adès. Ma Gregorio dut chist no la condividùt; par chel, apen'apèn che'l ver la capìt ca sù tal cjel, di se stes a la ridùt. E se un segrèt cussì tant ver 'la ufrìt un mortal di la jù, n'ocòrin maravèjs; pars'che vuardànt'n sù un[778] lu vev'za scuprit cun tant altri di ver di chisti sferis." Paradìs Cjant Vincjanovèsin Cuant che ducju doj i fis[779] di Latona cujèrs dal Montòn e da la Libra a fan di dut l'orizònt una zona, chel tant che dal punt che'l zenit ju'cuilìbra, fin che l'un e l'altri da che sintùra, cambiànt l'emisfèri, a si scuilìbra, tant cussì, cul aspièt ridìnt na vura, Beatrìs'a tazùt, chel punt fis vuardànt --che vinsùt mi veva--cun granda cura.[780] Alòr'a tacàt: "Jò'i dìs, e no di bant, se chì ti vus sinti, pars'chi l'ai jodùt la'ndà ca s'unìs ogni'ndà e ogni cuant.[781] No par vej l'acuìst di altri bens volùt, ca no pol dàsi, ma par che'l so splendòu dìzi'l podès "I esìst!", risplendìnt dut, e la so eternitàt di timp, fòu d'ogni altri comprendi, pal so plasèj vierzùt si'a'n nòufs amòus l'eterno amòu.[782] Ne miga inèrt'l pasàva prin'l timp intèj; chè ne prin ne dopo cori t'jodèvis il spirt sant di Diu ta l'àghis daj mars bièj.[783] Forma e materia, insièmit e distìntis, fòu son vignùdis ta'un èsi sensa fal, com'da'un arc' di tre cuardis tre frècjs.[784] E com'tal veri, ta l'ambra e tal cristàl un raj tant al risplìnt che dal entrà al èsi a no è nisun interval, cussì dal triform'efièt[785] di Diu a'è pur vera che tal so èsi a la ta'un colp radiàt dut sensa distinguj fra chel che prin l'era. Concreàt lè stat l'òrdin e'l costrùt[786] da li sostansis; e chès sù'nsìma dal mont èrin, 'ndà che actus purus lè dut; potensa pura ghi'a zut tant sot dal'insìma;[787] e tal miès si'a leàt la potènsa cul àt cussì fuart che l'un l'altra sempri'l brama.[788] Daj ànzuj Gjeronimo'a vi'a contàt che tancju sècuj prin èrin stas creàs di cuant che l'altri mont a lè stat creàt;[789] ma an dè doma una di veretàs com'chi savèjs daj scritòus dal Spirit Sant;[790] e, a ben pensà, chistu ti capiràs; e la razòn pur a amèt altritànt, ca no pensarès par nuja che i motòus perfesiòn a vèsin in tal sta dibànt.[791] Adès ti sas'ndulà e cuant che scju amòus creàs son stas e coma; sì che'nsinizìnt da la to vòja za son stas tre ardòus. Si contàsin fin al vincj' svels coma'l vint pì timp ni volarès ch'a cualc'ànzul ghi'a volùt di remenà'l sogjèt di ogni vustr'elemìnt.[792] I'altris restàs a son, che'a colp a'an podùt sta art tacà, che tu t'jòs cun tant dilèt, che di smeti di zighi atòr[793] maj no'an volùt. Il straplòmp 'la tacàt cun chel maladèt, chel rogànt insuperbìt che tu ti'as jodùt la jù da ducju i pèjs dal mont tegnùt stret. Chej chi ti jòs chì la modestia'an vut di riconòsisi ta la divìn' bontàt che, da chè fas, di tant capì ghi'a concedùt;[794] par chel il so jòdi lè stat esaltàt cul splendòu da la grasia e cul so mer't, sì ch'adès a'an ferma e plena volontàt.[795] E no ti'as di dubità, ma sta ben cert che'l risèvi grasia al ven meretàt secònt l'afièt che pal creatòu si ten vièrt.[796] E adès su chist'asemblèa a ti'è dat di capi'ncjamò di pì, s'a sti peràulis ti ghi'as ben pensàt, sens'èsi pì judàt. Ma pars'che la jù, ta li vustri scuèlis a si les che l'angjèlica natura savèj e volèj a'a, e ben capìs, i vuèj pur dìzi, par chi t'jòdis, dut'pura, la veretàt che la jù'a ven stracapìda taj ecuivocamìns di sta letùra.[797] Chisti sostansis, ognuna gjoconda taj jòdi'l bon Diu, il vuli no ghi'an voltàt a chel che dut'l jòt e dut al guida: par chel il so jòdi a no lè straviàt da altri robis, e par chel bisùgna no'an di vej di recuardà un concèt lontanàt; sì che la jù, durmìnt a vuj vièrs, suns a si'an, crodìnt di dìzi'l ver e a voltis no crodìnt; ma scj'ultins pì colpa e vergògna'an.[798] Jù pal stes troj i no stèjs vualtris zint filosofànt, che tant menà vi lasàjs dal ben figurà che sempri vi va'nsiminìnt! E cun stu fà mancu displasèj ca'i lasàjs, oh tant mancu, che cuant chi fèjs a pusta a stuàrzi'l scrit divìn o lu bandonàjs. A no si pensa a cuant sanc cal costa il semenàlu tal mont e cuant cal plas un che, ùmil, visìn di chel s'impòsta. Par pari bon si tègnin ducjus 'mpegnàs cu li so 'nvensiòns, e ches 'son contàdis daj predicjadòus, e'l Vanzèli si tas. Che la luna 'ndavòu 'è zuda, un'l dìs, durànt la pasiòn di Crist e'n miès si'a metùt sì che la lus dal sol pì no t'jodèvis; che just no'è, chè la lus si'a platàt dal dut par dut; da la Spagna fin là da l'India, com'a Gjudèa, sta eclìs 'a rispundùt.[799] Firense tancju Lapos e Bindos[800] no'a com'che fiabis cussì da àn a àn contàdis a vègnin da chì o da là. Sì che li agnelùtis che puc a san a tornin daj pràs pasùdis di vint, e puc li jùda il no jòdi il dan.[801] Ai sòs no ghi'era Crist zut prin dizìnt ‘Zèit, e predicjàighi al mont balòtis'; no: a ghi'a dat'nvènsi'l just fondamìnt.[802] E chel tant sigàt a la ta li so bòcis che tal lotà par tegni 'mpijàda la vòus dal Vanzèli scudo a'an fat e làncis. E adès si sìntin scju predicjadòus dìzi pajasàdis e, tant par fa ridi, da stùpis a ti'n fan di ducju i colòus.[803] Ma se tal capùcjo'l vilàn a jòdi l'usièl al rivàs indà cal fa'l so nìt, il fals perdòn ben al podarès jòdi; pal cual un zèj di schifènsis al ven dit che, sensa prova di nisùn testimoni, da tancju vilàns stùpis'l ven stracapìt. Di chist s'ingràsa'l pursìt di Sant'Antòni, e d'altris pur che'ncjamò pì porcos a son ca van moneda falsa a depòni.[804] Ma voltàn di nòuf, dop'di sta digresiòn, i nustri vuj vièrs la stradèla dreta sì che'l discors e'l timp 'vèdin proporsiòn.[805] Sta natura'n nùmar, par dìzla scleta, sì tant a si'alsa che ogni peraula o concèt umàn sempri sot al resta;[806] e se tu ti vuàrdis se cal rivèla Danièl, t'jodaràs che i so miliardos[807] tal alt da l'infinìt a van a finìla. La prin'lus, ca radièa dut se[808] chi t'jòs, ta tanti manièris'va mostrada com'che tancjus 'son i splendòus daj Tronos.[809] Alòr al àt ca la ten concepìda a ghi seguìs l'afièt, e la dolcèsa dal amòu par chel a è pì o mancu cjàlda.[810] T'jòs duncja'l pì alt e la grandèsa dal so eterno valòu ca si va spielànt taj'nfinìs cristàj ch'jòdi a fan la so bielèsa, e sempri'un, com'prin ca fòsin, restànt." [811] Paradìs Cjant Trentèsin Forsi no pi di mil mijs da chì lontàn a sta ardìnt la sest'ora[812], e stu mont l'ombrena za'l sbasa tal so plan jèt a plan, cuant che'l miès dal cjel, a me profònt, a cambià'l scumìnsa, che cualchi stela il so jòdi a sta pierdìnt da stu font;[813] e com'che avànt a ven sta gran bièla serva[814] dal sorèli, sì si sièra'l cjel lasànt prest fòu fin la pì bièla stela. Propit cussì il trionf[815] che ritornèl sempri ghi fa al punt che svuarbàt mi veva[816] com'che sieràt'l fos da chel ch'atòr ghi feva spiel,[817] al me jòdi puc a puc si distudàva; par chel il tornà cuj vuj a Beatrìs l'jòdi nùja e'l me amòu mi pocàva. Se chel che fin u chì di ic a si dìs ta na làude e basta'l fos includùt, nol bastarès nencja pa la so radìs.[818] La bielèsa so, ch'a chel punt i'ai jodùt, no dom'al di là di me, ma jò'i crot che dom'l so fatòu al pol godila'n dut.[819] D'adès in davànt, e da se che jò jòt, vinsùt mi sint pì che maj dal so tema o cal sedi o comic o tragic[820], chist jò'i crot; pars'che com' sorèli taj vuj d'un che pì'l trema,[821] cussì'l recuardàmi dal so dols ridi il me'ntelèt mi cjoj che pì no lè com'prima.[822] Dal prin dì ch'ic i me vuj'an podùt jòdi ta sta vita fin adès ta sta vista, di daj sfòga al me cjant i pol'ncjamò godi; m'adès a è mièj che'n davòu i lasi sta la so bielèsa, com'che poetànt fin in ùltin al fa ogni artista. Propit com'ch'jò i la làsi a'un sùn pì grant di chel da la me cansòn, che ben a vòu la so difìsil materia zì terminànt, cul fa e vòus di un bravo condutòu tacàt 'a di nòuf: "I sin vignùs fòu dal Prin Motu e'al cjel i sin di pur luzòu;[823] luce inteletuàl, plena d'amòu; amòu dal pì grant ben, di gjòldi plen; gjòldi che tant mièj 'lè dal pì dols savòu. Chì l'un e l'altra milisia t'jodaràs ben dal paradìs, e un'a jòdi ti zaràs com'ca sarà cuant che'l grant judìsi'l ven." [824] Com'ch'a colp un lamp al fa dut un fracàs cu li virtùs visìvis, e a'mpedì ghi va d'jòdi ogjès che pì'ncjamo son luminàs, e lùzi sì tant mi'a fat na lus viva e cussì inglusàt a mi'a ta stu vel dal so splendòu che nùja pì'l me vul'l jodèva. "Pur sempri l'amòu cal sodìsfa stu cjel al cjoj sù'n sè cun sta sorta di salùt, par dispòni cjandèla al so flameà bièl." I vevi apèna dentri di me sintùt sti pucju peràulis, ch'i'ai jò ben notàt ch'elevàt mi'eri pì alt da la me virtùt;[825] e di na nova vista mi soj'impijàt che nisùna luce a è tant clara ch'adès i me vuj no varèsin sopuartàt.[826] E na lus jodùt i'ai, com'roja vera ca scorèva luzìnt tra li do righis pituràdis cuj colòus di primavera. Da stu scori s'jodèvin falìscjis vivis che dapardùt a colàvin jù taj flòus coma rubìns ta corònis doràdis. E dopo, com'incjocàdis daj odòus, di nòuf'sprofondàvin ta sta bièla curìnt; e altris fòu si alsàvin da stu post sfarsòus. L'alt desidèri ch'avànt ti poca, volìnt, dut savèj di se che ta stu post t'jòdis, a mi plas, e a mi plas il to spirt ruvìnt; ma di st'aga chì a è mièj chi ti bevis prin che di sta sèit sasiàt ti vegnis dut": just cussì l'era'l spirt da li so peràulis. E di nòuf: "Il flun e ogni gjoielùt ch'intòr ghi cola e scjampa, e il rìdi da l'èrbis com'ornamìnt d'indìsi lè lì metùt.[827] No che lòu no sèdin 'ncjamò madùris ma'l difièt le dut da la to banda ch'jòdi'ncjamò no pol cuant ca son vèris." Ninùt non dè che dopo na durmìda che pì lungja dal solit a'a duràt no si svej cun gran voja di na tetàda, coma me che mièj spièlis a colp i'ai provàt di fa daj me vuj, bevìnt di che onda divìna che d'un mièj jòdi ni ten dotàt; e cussì com'che bevùt'a la gronda[828] da li me sèjs, d'jòdi a mi'a parùt che lungja pì a no fos ma rotònda.[829] Alòr, coma pòpul sot mascara zut che altri'l par che prima ca si svistìs dal someà che platàt lu vev'tegnùt,[830] cussì jodùt i'ai cambià'n fièstis pì bièlis i flòus e li falìscjis, sì ch'jò jodùt i'ai li do lìstis[831] dal cjel fàsi manifèstis. O splendòu di Diu, ca mi'a permetùt d'jòdi l'alt trionf da la vera dominasiòn, la virtùt dami di contà com'chi l'aj jodùt! Un lustri a lè la sù ch'jòdi al fa benòn il grant creatòu a che creatura che dom'n luj a pol jòdi se ca'è di bon. E rotonda si slungja la so figura[832] cu sì tant che la so circonferensa al sorèl'ghi sarès comuda sintura. Dut di rajs a'è fata la so 'parènsa che'nsìma dal prin motu'a vègnin mandàs che da chej al cjoj chel vita e potensa. E com'un clif[833] ta l'àga che'i so piè'a ten bagnàs si spièla, com'par jòdisi dut ornàt, cuant che plen 'la di vert e di flòus i so pràs, cussì, atòr e'nsìma di sta lus pojàt, jodut i'ai spielàsi ta miàrs di scjalìns ognùn daj nustris che la sù lè tornàt. E se'n sè'l circonda'l pì bas daj scjalìns na lus sì granda oh cuant'ch'è la largjèsa di sta rosa taj so òrlis pì lontàns! La me vista tal larc e ta l'altèsa a pièrdisi'a no zeva, ma'ncludèva il tant e'l coma di che alegrèsa. Chì'l visìn e'l lontàn, ne mèti ne cjoj'l podèva; che'ndà che Diu sens'mediatòu'l governa, la lès natural nencja un puc no zova. In tal zal da la rosa sempiterna ca si slargja e a si'alsa e a da fòu odòu di benvolèj pal còu che dut'l governa, coma chel cal tas ma che dìzi al vòu, Beatrìs mi'a 'tiràt e dìt: "Ben mira cuanti stolis blancis[834] ca son ta stu colòu! Jòt cuant che la nustra sitàt[835] a zira: jòt ben cuant che i nustri scjalìns a son plens, che chì a no ocòr pì tanta zent vera.[836] Ta che gran sinta che tu i vuj fisàs ti tens pa la corona che'ntòr ghi'è za metùda, e prin'encjamò ch'a sti nòsis[837] ti vègn's za l'anima granda sarà sintàda dal'imperiàl Rico, ch'andresà l'Italia prin'l vegnarà ch'a chel a sedi disponùda.[838] Sì tant vi stupidìs la vustra voja ch'amòndi simil vi'a fat al picinìn che di fan'l mòu e la balìa'l manda via. E a chel timp capo dal foro divìn al sarà un tal che di dentri e di fòu cun luj nol zarà propit pal stes cjamìn.[839] Ma par puc'l sarà lì, com'che Diu'l vòu, tal ufìsi sant; ch'a finìla'l zarà, pì'n jù di'ndà che'l Simon Magu[840] lè zut, puc di còu, e chel d'Alagna'l farà zì, encja pì'n jù. Paradìs Cjant Trentunèsin In forma duncja di candida rosa mi si mostrava la milisia santa[841] che cul so sanc Cristo a la fat sposa; ma l'altra[842] che svualànt a jòt e cjanta la Gloria di chel ca la inamòra e la bontàt che 'legrèsa ghi'a dat, e tanta, propit com'un scjap di às a s'inflòra par un puchitìn e un'altri al torna 'ndà che gust'l lasa 'ntànt cal lavora,[843] jù'a zeva ta chel grant flòu ca si'adorna di tanti fuèjs, e da lì a tornàva la sù 'ndà che'l so amòu[844] l'eterna. Li musis dùtis'vèvin di flama viva e d'oru li àlis, e il rest tant blanc che nencja la nèjf fin là no ghi riva. Cuant ch'jù'a vegnèvin tal flòu, di banc'n banc, a ghi ufrìvin la pas e il ardòu ca otegnèvin svintulànt il so flanc. Nè'l zì'n sù e'n jù tra l'insìma e'l flòu di dut'chista sgaravana svualànt la vista a impedìva o'l splendòu; pars'che la lus divina a penetra'l grant univèrs secont il merit che chel al ten sì che nùja gh'intriga pì di chel tant.[845] Chistu post sigùr[846] e di chel gjoldi dut plen, di zent nova e antica popolàt, vuli e amòu al puntava vièrs il stes sen. Oh trìn luzòu che ta'un unic punt'nstelàt ducj' chiscjus sintilànt ti contentis, ca jù vuarda ta stu post[847] nustri'mborascjàt! Se i barbaros, vignìnt ta li contràdis che ogni dì da l'Enìs a si cujèrzin, che cun so fì balànt sempri ti la jòdis,[848] ta li grand' òperis di Roma 'rivàsin, li maravèjs si fèvin cuant che'n Lateràn il pì bièl di se ca'è mortal 'jodèvin;[849] jò che ta stu post divìn da chel umàn, tal eterno dal timp i'eri vegnùt e da Firense'n ta popul just e san, figuràsi cuant marveàt ch'i'eri jò'n dut! Par sigùr chistu godi tant stupidìt mi veva che 'nbacuchìt i'eri e mut. Coma un pelegrìn che tal templi entrànt dal so voto a ghi ven di pensà tant, e'l spera na dì contènt di tornà contànt, cussì sù pa la viva lus pasegjànt i menàvi jò'i me vuj in taj scjalìns o'n sù o'n jù e 'torotòr dut vuardànt. Caritàt mostrànt, ducjus, lontàns e visìns 'jodèvi, dal so ridi ornàs e rajs, [850] ca vistìvin buni asiòns com'ornamìns. Za la forma general dal paradìs il me jòdi dut al veva comprendùt ma ne chì ne lì a si'era puntàt fis. Alòr il me desidèri 'lè di nòuf zut a la me Beàda par cognòsi robis che'l savèj la me mins 'veva sospendùt. D'ic i dìs, ma sintùt i'ai atri peraulis: tal post di Beatrìs jodùt i'ai un ansiàn vistìt coma l'altr'animis gloriosis. Taj vuj e'n dut'l splendèva d'un luzòu san di benevula 'ligrìa, che, sturnìt, in luj 'jodèvi un pari[851] bon e cristiàn. E "Indulà ca è?" i'ai alòr 'a colp dit. e luj: "Par partà'l to desidèri a la fin di lasà'l me post mi'a Beatrìs sugerìt; e se'i to vuj al ters zir zì a'ntìvin dal pì alt scjalìn, tu ti ti la jodaràs tal trono che'i so mèris ghi conferìsin." [852] Sensa rispùndi, i vuj alsàt i'ai dal bàs e jodùda i l'ai coma na corona che cuj rajs eternos ni tegnèva luminàs. Da che region che pì in sù a tona, il mortal vuli pì di tant a nol dista di un che'n mar pì'n jù sì bandòna, com'che lì da Beatrìs la me vista;[853] ma no'era nuja che la so figura vignìnt jù, nulànt a mi fès rivà mista. "O madona me, font di sperà pura, che sbasàda ti ti sos pa la me salùt di zì fin ta l'infièr[854]--pa la me cura!-- di cussì tanti robis ch'jò i'ai jodùt, dal to grant podèj e dal la to bontàt la to grasia i cognòs ben, e la virtùt. Tiràt ti mi'as tu fòu da servo[855] a libertàt da duti che stradis e che manieris, che di cussì fa ti vevis la potentàt. In me la to granda virtùt custodìs, sì che l'anima me, chì ti'as fat sana, tal sleàsi dal cuarp, godi pur[856] ti podis." Cussì preàt i'ai; e che par lontana ca someàs, cun vuli ridìnt mi'a vuardàt, tornànt dopo a l'eterna fontana. E'l vecju sant: "Par che dut ben completàt e perfèt'l sedi," mi'a dit, "il to cjamìn, che par chel'l preà e pur amòu mi'a mandat, svuàla pur in alt cuj vuj par stu gjardìn che luj par jòdi pront ti tegnaràs'l sguàrt cul zì sempri pì'n sù cul bièl raj divìn. E la regina dal cjel, che par ic jò'i art dut di amòu, a mi darà la grasia parsè ch'jò i soj'l so bon e fedèl Bernàrt." [857] Coma chel che forsi da la Croasia a jòdi al ven la Veronica[858] nustra che pa l'antica fama nisùn d'ic si sasia, ma tal pensèj a dìs, fin ca si mostra: "Signòu me Gjesù Crist, Diu vero e bon, a èria propit cussì la musa vustra?"; cussì jò'i jodèvi e scoltàvi benòn la caritàt di chel che'n ta chistu mont contemplant'l godeva dut se ca'era bon.[859] "Fì da la grasia, chistu èsi gjocònt," a la tacàt, "gòdilu no ti podaràs, jòt, se i vuj ti tens sempri ca jù ta stu font; ma vuarda ben i sèrclis fin al pì remòt, che jòdi ti podaràs la regina[860] che chistu regn dut sùdit a'a e devòt." Alsàt i'ai i vuj; e com'di matina la banda pì oriental dal orizònt pì a lus di chè ca ghi'è pi lontana[861], cussì, cuasi coma zì da val a mont cuj vuj jodùt i'ai part da l'estremitàt[862] lùzi un bel puc di pì da l'altra front.[863] E chì com'tal post dal timòn che mal guidàt al veva'l puòr Fetòn, pì a s'inflàma e ta li bandis lè'l lustri mancu'nfogàt,[864] cussì che bièla e buna oriflàma [865] tal miès a splendèva e dut 'torotòr di sè si gh'jodèva calà la flama. E ta chel post, cu l'àlis vièrtis, alòr jodùt i'ai ànzuj e ànzuj che fièstis ghi fèvin cun plùmis coloràdis 'ntòr. 'Nta stu gjoldi'mbombàt di cansòns dolsis jodùt i'ai na bielèsa ch'un ridi beàt ghi deva ai vuj di dut'li sant'ànimis. E s'jò i vès tal dizi tanta capacitàt com'ch'i'ai tal imparà, i no ausarès contà cuant bièla ca'era'n realtàt. Bernart, che ben jodùt al veva i vuj mès fisàs ta sta font di grasia e atèns, i vuj a ic cul stes gust 'la puntàt luj stes,[866] e'l mirà me si'a cussi fat'ncjamò pì'ntèns. Paradìs Cjant Trentaduèsin Pur godìnt il so plasèj, chel contemplànt a fa'l bon mestri a si'a alòr metùt, e scuminsiàt a la cun stu discors sant: "La piaga che Maria'a risanàt[867] e onzùt, chè che sì tant bièla ai so piè a s'jòt, chè[868] a'è che vierzùd'la veva prin di dut. Tal ters ordin di scjalìns e subit sot di chista, èco là ca son la Rachèl e la Beatrìs, com'ch'ognùn di nu'l jòt. Sara e Rebeca, Gjudit e chì--ta stu cjel-- che bisàvula dal cjantòu'era[869], com'ch'i savìn, che pal so fàl "Miserere mei"'la dit chel, jòdi ti pos che da scjalìn a scjalìn, coma fuèjs i vaj una'un' nominànt da la rosa'ndà che cuj vuj zint i stin. E dal siètin scjalìn'n jù, com'pì'n davànt fin a chel, Ebrèjs a si suseguìsin, il flòu[870] dal so fueàn dut cuant separànt; pars'che, secont la vision che vut 'vèvin cu la so fede'n Crist, chistis a son'l mur[871] che i doj òrdins sacros a divìdin. Ta sta banda chi, inda che il flòu 'lè madùr[872] di duti li so fuèjs, a son impostàs chej che crodùt ghi vèvin a'un Crist futùr; ta l'altra banda, 'ndà ca si jòdin 'ntajàs di poscj' vuèjs[873] i semisìrcuj, a stan chej ch'èrin da un Crist za vegnùt stas ispiràs. E com'ch'u chì cu la madona dal cjel a stan sti feminis gloriosis, e sot di lòu i'altris[874] na gran separasiòn a fan, cussì'l grant Zuan[875], al opòst di lòu, che'l desert e'l martìr sempri da sant 'la sufrìt, e l'infièr pur, prin di vignìghi fòu;[876] e par segnà sta division son stas pì avànt sielzùs Checo, Benedèt e Agustìn e pì'n jù, di ziru'n ziru, pur altri grant sant. Adès vuarda ben il prejòdi divìn; che da la fede tant l'un che l'altri aspièt balansàt e plen'l tegnarà stu gjardìn.[877] E jòt ben che dal post'n jù cal taja net e tal miès sti dos beàdis divisions, no si si sinta par propri mèrit e sclet,[878] ma par chel d'altris, cun certi condisions; che asòls a son stas ducjus scju spiris prin di vej otegnùt veri elesiòns.[879] Di chist ti ti rins ben cont da li musis ma encja da li so vòus zovinùtis, se tu atènt i ti vuardis e scoltis. Adès dut sidìn ti stas paj to dùbis; ma jò'l grop i ti dìsfi, com'chi t'jodaràs, che ingropàt ti tèn d'idèjs sutìlis. Ta stu post indà ch'jodìn ducjus scju beàs nuja chì doma par casu a esist ne jòdi tristèsa o fan o sèit ti podaràs; pars'che par lès eterna dut se ca esist a esist com'ca esist sì che just e ben al desidèri al corispùnt l'acuìst.[880] Chist'imprimurìda zent--alòr jòt ben-- a vera vita a no' è sine causa intra se, ta stu alt post, pì o mancu ben.[881] Il re che'n ta stu regn ni conferìs pausa di cussì tant amòu e altri tant dilèt che di pì fa nisùn volèj al àusa,[882] duti li mins tal just e beàt aspièt creànt, a so gust di grasia al dota cussì e culà; e chì cal basti l'efièt.[883] E chistu clar e net ben a si nota ta chej zìmuj da la Santa Scritura ch'òdiu a mostràvin zà prin da la nàsita.[884] Alòr, secònt la so cjavieladùra, la grasia da l'alta lus si conferis cun dignitàt a ogni creatura. Duncja, sens'l merit da li so usansis, a son stas metùs ta scjalìns deferens in conformitàt cu li so primi grasis. N'ocorèva altri taj secuj recèns,[885] a part l'inocensa, par vej la salùt, che bojs genitòus, di fede sempri plens. Dop'che stu prin timp pasàt l'era 'an dovùt i mascjus li so inocenti plumis circuncidi par otègni la so virtùt.[886] Ma dop'che vegnùt l'era'l timp da li grasis, sensa il batièzin perfèt di Cristo, st'animis 'nocèntis la jù son restàdis. Jot ben adès ta la musa che a Cristo pì ghi somèa, che la so clarèsa e basta ti dispon a jòdi Cristo." Insìm' d'ic jodùt i'ai tant'alegrèsa plovi, partàda in ta li mins santis creàdis par svualà ta chist'altèsa, che par cuantis che fin lì'n davèv'jodùdis sì tant'amirasiòn no vevi maj vut par spirs che di luj someàvin imàginis. E chel amòu[887] che par prin l'era lì vegnùt cjantànt ‘Ave, Maria, grasia plena,' davànt d'ic al veva l'àlis sos vierzùt. Èco a ghi'an fat a la divin'cjantilena ducju i sans e beàs ca ghi' èrin atòr, ogni musa doventànt tant pì serena. "O pari sant, che com'un siòr un puòr coma me di scoltà ti dègnis, lasànt chel bièl lòuc indà che a se'l volèj eterno ti ten atòr, cuj l'èse, dìzmi, l'ànzul che cun sì tant zòuc taj vuj'l vuarda da la nustra regina, di ic tant inamoràt da pari fòuc?" Cussì tornàt i soj a la dutrina di chel che da Maria l'era'mbielìt com'dal soreli la stela matutina. E alòra luj: "Maestàt di spirit, tanta cuant'ch'an dè'n ànzul o'n anima, in luj a s'jòt, e cussì sia," a mi'a dit, "pars'che luj'lè chel ch'a Maria la palma jù ghi'a partàt cuant che'l fì di Diu stes cargàsi'la volùt da la nustra salma. Ma mentri ch'jò'i parli seguìsimi adès cuj vuj tos, e nota li nobil'ànimis ch'jodìn chì, ta stu'mpèro just di Diu stes. Chej doj sintàs lasù pì contèns t'jòdis par èsi cussì visìns da l'Augusta,[888] a son di sta rosa cuasi do radìs: chel che lì a la so sinistra[889] al sta il pari a lè che par gran golositàt la rasa umana tant amàr a gusta; a destra ti gh'jòs l'antìc pari sintàt da la Glisia Santa che da Crist risevùt al veva li clafs di stu flòu'ncoronàt. E chel[890] ch'jodùt rivà 'la ogni timp brut, prin cal murìs, da la bièla nuvìsa che cun colp di lancja e claus si vev'otegnùt, sintàt ghi'è visìn[891], e lunc l'altri'l riposa[892] il duca che vivi'l veva di màna fat chel pòpul 'ngràt e sensa costansa. Dirimpèt di Pieri sintàda t'jòs Ana contenta duta di vuardà so fija,[893] e fìsa 'la vuarda pur cjantànt osàna; e di front dal pì grant capofamèa i t'jòs Lusia, che Beatrìs'a movùt cuant che pal disperà ti vèvis jù la sèa.[894] Ma par'che'l timp'l pasa che'mbacuchìt dut ti ten, chì'un punt ghi metìn, com'bon sartòu che còtula'l fa secònt la stofa ca la vut;[895] e'ndrisarìn i vuj viers il prin amòu, cussì che, vuardànt viers luj, ti penetràs fin ca è pusìbul in tal so splendòu. E i vorès propit che tu i ti zèdis a mòvi l'àlis tos, crodìnt di zì'n sù cun grasia che, preànt, otègni ti pòdis; grasia che concèditi a pol che la sù;[896] e davòu ti mi vegnaràs cun afesiòn, e cul còu al me preà ti scoltaràs sù." E tacàt a la sta santa orasiòn: Paradìs Cjant Trentatreèsin "Vergine mari, fija dal to fì divìn, ùmil e alta pì di creatura, punt fìs dal consèj eterno e divìn,[897] chè tu i ti sos[898] che l'umana natura sì tant nobilitàt ti'as, che'l so fatòu disdegnàt no là di fasi so fatùra.[899] Dentri di te a si'a impijàt chel amòu che cul so calòu ta la pas eterna u chi a la butàt fòu chistu bièl flòu.[900] Ti sos par nu splendòu di lus meridiana[901] di caritàt, e la jù, pa li zens mortals, di speransa i ti sos na gran fontàna. Oh sjòra, sì tant granda ti sos e vals, che se un ben volìnt un a te nol va a ricori, il so desidèri svualà'l vòu sens' àl's. Pì a fa la bontàt to che socòri chel ca la domanda, ma'è pur veretàt che spes prin dal domandà si la jòt cori. In te misericordia, in te pietàt, in te magnificensa, in te a si fa una dut se che in creatura a'è bontàt. Stu chì, adès, che da la pì scura tana dal univèrs fin u chì a la jodùt li vitis spirituals una a una, te pa la grasia'l suplichèa la virtùt di vej par podèj'l so jòdi tegni alsàt pì'n alt, fin la sù, ta l'ultima salùt. E jò che, pal me[902], maj no'ai desideràt tant com'pal so jòdi, dut'l me preà risèif, che altri di fa a no mi'è dat, pars'che tu di dut se ca lu'nulèa cul to prea a liberàlu ti zèdis sì ch'al pì alt jòdi alsà'l pòsi la sèa, e'i ti prej pur, regina, che dut ti podis fa e jòdi, chi ti ghi conservis sans i so sintimìns, dop'dut'li so provis. Protèzilu tu daj muvimìns umàns: jòt la Beatrìs cun ducju chej beàs ch'al me preà a si unìsin li mans!" [903] I vuj da Diu dilès e veneràs, fìs sul oratòu, dimostrasiòn a'èrin di cuant gradìt ghi'era'l preà daj beàs;[904] a l'eterna lus a colp s'indresàvin alòr i vuj sos, ma ca no vegni pensàt ch'altri vuj clars di rivà là'n alt a pòsin. E jò ch'al fin di dut'l me desideràt visìn i'èri, com'che di èsi a dovèva, al pì ruvìnt dal me desidèri i'èri rivàt. E Bernart, suridìnt, sens a mi feva che jò i vuardàs in sù[905], ma'è encja vera che jò belzà i fevi se cal volèva; chè la me vista, doventàt pì pura pì e pì a ghi entràva in tal raj di che alta lus che in sè a è vera.[906] Da chi'n sù il me jòdi lè stat pì che maj 'lè'l parlà nustri, che a sì tant nol pos, ne par dut chist di memoria non daj asàj. Com'cuant che durànt un sun clar i ti jòs che dopo'l sun fuàrt ti resta'l sintimìnt ma la vision di jòdi pì no ti pos, propit cussì mi'a subit zut scomparìnt la me visiòn, encja se alc pur i ritèn dal mièl che dat ghi veva indulsimìnt. Cussì dal soreli la nèjf sgjelàda a ven; cussì al vint cu li fuèjs lizerùtis l'oràcul da la Sibìla'l spierdèva'l sen.[907] O colmo di lus che tant ti ti àlsis pì'n sù dal pensèj mortal, cuant chi vorès che d'jòditi di nòuf ti mi des li grasis, e ch'al me parlà tant pì virtùt ti ghi dès ch'almancu na falìscja da la to gloria di lasàighi a la futura zent i podès; sì che cul tornà ta la me memoria e pur cul cjantà di chista me cansòn pì ben si savarès da la to vitòria. Jò'i crot che, pa la granda 'luminasiòn dal alt raj, scumbusulàt i sarès stat se di tegn'ghi i vuj'ntòr i no fos stat bon. E'i mi recuardi ch'alòr mièj mi soj fat tal sostegnilu, e'l so sguàrt a si'a dut cul valòu infinìt imedesimàt. Oh generosa grasia che permetùt mi'a di'entrà cul vuli ta la lus eterna tant che d'jòdighi'l pì pusìbul i'ai podùt! Tal so profont jodùt i'ai ca s'interna cun amòu 'nsièmit tegnùt ta'un volùn chel che par dut l'univèrs si scuadèrna,[908] sostansis e acidèns[909] e il so costùn, jodùt i'ai ca'èrin cuasi unìs insièmit che'l me dìzi di lòu no lè che un barlùn. La forma universal di stu'nsièmit di vej jodùt i crot, pars'che cu'n cargu di godi il dizi mi vev'invigorìt. Dom'un punt a mi'è di pì grant letargu che i vincjasìnc sècuj da che impresa che sbalordìt veva Netùn cu l'ombrena d'Argu.[910] Cussì alòr la me mins, sensa pausa, fis'a vuardàva, imòbil e atènta, chel che di dut stu marveà l'era causa. A che lus tant tacàs a si doventa che'l lasàla par jòdi altri aspièt un a nol pol e tant mancu al tenta; par via che'l ben, che dal volèj lè ogjèt, in ic dut si concèntra, che al difòu d'ic difièt a'a se che lì a'è perfèt. Mancu adès i disaràj, caro letòu, di chel chi mi recuardi, che un ninùt al dìs prin di vignì dal tetà lasàt fòu. No pars'ch'i lu vès di aspièt divèrs jodùt adès che'n ta sta viva lus lu miràvi di sè che sempri l'era stat e godùt; ma pa la mièj virtùt d'jòdi chi vevi tal vuardàlu, da na sol'aparènsa cul mutàmi il so mutà i godèvi.[911] Ta la profonda e clara sostansa da l'alta lus alòr jodùt i'ai tre zìrs di tre colòus e di una grandèsa; e l'un da l'altri coma iris da ir's[912] rifletùt'l parèva, e'l parèva'nfogàt chel altri[913] ch'ai prins doj ghi feva da ters. Oh cuant puc ca lè'l dìzi e cuant limitat al me concèt! e chist a chel ch'i'ai jodùt pì puc di puc a lè a chel paragonàt.[914] Oh lus eterna ch'in te ti contèns dut, duta ti ti capìs, e da te capida e capìnt ben ti ti vòus e'i ti vòus a dut![915] Che circolasiòn che sì concepìda in te'a parèva com'luzòu rifletùt, daj me vuj tant e a lunc oservàda, tal so colòu stes, mi par di vej jodùt, dentri di sè, oh letòu, la nustr'imàgin; che'l me aspièt in ic l'era metùt. Com chej studious ch'a plen si concèntrin tal scuadrà'l sircul, e no ghi la fan, ma pur a sèrcjn pal rapuàrt ca no cjàtin,[916] cussì jò a che gran vision; ma invàn jòdi i volèvi com'ca si unìvin imàgin e sircul e pars'che tacàdis a stan; ma li me àlis a chist'no bastàvin: dut ta'un colp la me mins na scos'a sintùt com'di un lamp cun rajs che dut a sclarìvin. L'alta fantasia no'a chì nuja podùt; ma zà'l ziràva'l volèj me, e'i desidèris, com'roda che ben a zira'n dut e par dut, l'amòu che'l sorèli'l mòuf a l'altri stelis. [1] Par vej sfidàt Apòl a sunà il flaut--e pierdùt la sfida--a lè stat spelàt, coma un cunìn. (Tal original, natura = vagina.) [2] L'oràr. Dante a ghi tegnèva un mont di otègni la "laurea" di poetà. [3] Li fuèjs dal oràr. [4] E sti "vòjs" a son sempri pì basis di ches dal poeta o dal imperatòu. [5] Dafne, tramutada in oràr, a era fia dal flun Penèo. Duncja, il ramusèl a lè di oràr. [6] Cir = la pica dal Parnàs, ca ghi era sacra a Apòl. [7] Vièrs il sorèli. [8] Il paradìs terèstri. [9] Glauc, seguìnt l'esempli dai pes che. dopo vej mangjàt na erba specjàl a si èrin rinvigorìs, a la sercjàt pur luj sta erba, doventànt un diu dal mar. [10] Sta erba a sarès la stesa esperiensa cu la trasumanasiòn ca la vut Dante. [11] Doma Diu al sa se Dante a lè stat partàt sù tal cjel in cuàrp e anima o doma in spirit, ca ghi'era apèna stat purificàt. [12] La saèta a scjàmpa fòu da la sfera dal fòuc; mentri che Dante, purificàt coma ca lè, a lè cal torna propit là. [13] Dante a si maravèa cal sta zint pì'n alt sinò l'aria e il fòuc. [14] Duti li creatùris a ghi stan visìn a Diu (il so prinsìpit) chi pì chi mancu secont li so condisiòns: prin i ànzuj, dopo i òmis, etc. [15] St'istìnt a lè la fuarsa che vuèj i clamarèsin "ecologica" tal sens che dut a unìs ta na manièra o ta n'altra. [16] Stu istìnt al controla dut tal mont--bestis, òmis e ànzuj. [17] L'Empireo. [18] Il Prin Mobil, cal sarès il cjel pì alt e svelt. [19] La fuarsa istintìva tratàda taj ùltins vers a cjoj chì la forma di un arco il tiru dal cual al va a finìla (al bat) ta un post desideràbil. [20] Pur cognosìnt la strada cal varès il percòrs, l'omp da li voltis al sièls la via sbaliàda, esìnt dotàt da la libertàt di sièlzi. [21] Il "prin" impùls al sarès l'inclinasiòn "istintìva" pal omp di dirìzisi viers il bon e il just--vièrs Diu. Ma pa la strada stu impùls al ven deviàt da cualsiasi altra sorta di plasèj ca lu ten lontàn da la so destinasiòn "natural." (Teorìs modernis--la Freudiana in particulàr- -a dizarèsin che il contràri a si visinarès pì a la realtàt da li robis, almancu par cuant ca riguarda l'omp--da la femina i no mi riscj di dìzilu.) [22] Sta analogìa a somearès contradìzi che la tendensa natureàl dal omp a è di zì'n sù. A sarès pì fàsil pensà che l'omp a lè coma il rivulùt, cal tint a zì in bas e basta. [23] Ta sti primi righis Dante a ghi consilièa a chej ca no son preparàs a seguì il so alt argumìnt di restà in davòu. [24] Chì ta la cjera. [25] Il mar, paj romàns = salum = il mar vièrt e grant. (Sa ghi va ben a Dante di usà sta espresiòn latìna, parsè no a mi?) [26] Chej ca seguiràn Dante a restaràn pì maraveàs di se ca jodaràn e scoltaràn, che i Argonautas cuant che, vint traversàt il mar zint in sercja dal vel di òru a'an jodùt Gjason cambiàt in bifolc. [27] I comentatòus a ni recuàrdin che il firmamìnt (il "cjèl la sù") al cor, ta la so rotasiòn, a 84000 mijs al secònt. Encja se chista velocitàt a è justa, il nustri vuli a no si rint sens'altri cont di chista granda velocitàt. Pal vuli nustri, il cjèl la sù al somèa èsi fer. Si chè chì jò'i resti un puc perplès di se che Dante al intìnt dìzi. [28] Beatrìs. [29] Ca sarès la brilantèsa da la "prima stela" o luna. [30] Eterna margarita = diamant incorutìbil (coma che na volta a si pensava ca fosin la luna e li stelis.) [31] L'aga a resta inalterada in dopo la penetrasiòn dal raj. [32] Gesù. [33] Coma chi acetàn i asiòmas da la matematica. [34] Dante al veva condividùt chista opiniòn di Averroe. (Vandelli) [35] Li stelis dal firmamìnt (l'otàva sfera) a mostrin divièrsis configursiòns (musis) dipendìnt da la so cuantitàt (= costitusiòn fisica o materiàl) o cualitàt (costitusiòn formal o sostansiàl). [36] Chel da la "densitàt," za minsonàt taj vers 58-60. [37] Cioè che il rar al sedi miscjàt cul dens. [38] La analogia a è che di un spièli: un raj al pasa fra'l veri ma al ven rifletùt dal plomp ca ghi sta davòu. [39] E chistu secont te al spiegarès li màcis scuris da la luna. [40] Idèis scolàstichis o Aristotèlichis. [41] E cussì Beatrìs a dimostra--cu la so maniera medieval di razonà-- che il pensà di Dante, riguardànt li màcis ta la luna, a l'èra sbaliàt. E ta li righis ca seguìsin a darà la vera razòn di sti màcis. [42] L'Empireo. [43] Il Prin Mobil, o il nunu cjèl. [44] Il numar 8; il cjèl da li stelis fìsis. [45] I altri cjèj--dal siètim in jù--a ùsin li esènsis ca ghi vègnin jù dal cjèl otàf coma simìnsis (causis) paj so fins. [46] Dante al vòu savèj la causa da li màcis lunàrs. [47] Cjèl. [48] Li inteligènsis angèlichis. [49] Il firmamìnt (o cjèl da li stelis fìsis). [50] Ca ghi da forma e ca lu fa movi. [51] Ca sarèsin li stelis, consideràdis incorutìbilis. [52] L'inteligènsa che dut a mòuf. [53] Beatrìs, ca lu veva fat inamorà da frut. [54] Da li màcis da la luna e da la "mecanica" dal univèrs. [55] Provànt la so tesi e disprovànt che di Dante. [56] Corezùt da la so falsa idea su li màcis da la luna e cunvìnt da la veretàt di se ca ghi'a dita Beatrìs. [57] Al contràri di Narcìs, Dante al crot che li imaginis veris di se cal jòt a sedin falsis. [58] Forsi a vèvin fat voto di no èsi tristis cul so canarìn o cul so gjat, sensa stàighi fedèlis a stu voto fin in ùltin. [59] La so osesiòn di otègni na certa roba. [60] La caritàt di Diu, ca no ghi sièra maj la puarta a nisùn e ca vou che la so zent (i ànzuj e i beàs) a sedi coma luj. [61] La sfera da la luna. [62] Pì visìn da la presensa di Diu. [63] Divièrsis interpretasiòns a son pusìbilis: a ardèva cul fòuc dal prin amòu; a ardèva cul'amòu di Diu; etc. (Parsè no dùtis insièmit, sensa escludini una?) [64] Il voto ca no l'era encjamò stat partàt a la so fin da Picarda. [65] Santa Clara di Asisi. [66] Crist. [67] L'àbit dal òrdin di Santa Clara. [68] Chista Costansa, na zòvina di buna famèa, a si veva fata mùnia dopo vej sposàt Rico VI. La legènda a conta, secònt i comentatòus, che in seguit a è stada cjolta dal convènt dal Arcivèscul di Palermo. [69] Da Rico VI a'a generàt Federico II, ultin imperatòu da la cjàsa di Svevia (Soave). L'imperatòu a lè chì clamàt "vint" un imperatòu al fa se ca la da fa e dopo al sparìs a colp. [70] Dante a si basa su un concèt di Tomàs Acuina. Su chist punt a son d'acòrdu encja i esistensialìscj' cu la so idea dal "angst" ca ni colpìs cuant chi sin di front a na sièlta da fa. Chistu dilèma al fa restà perplès pur li bestis, coma il me cjan che cuant cal ven clamàt da me e da la me femina al stes timp, par un moment a nol sa se fa. A si volta par chì e a si volta par là. A la fin al decìt di zì la di ic. Ta stu casu, però, un puc di pregjudìsi a lè: ic a è pì atraènt di me e a ghi da pì biscòs di me. Jò i risolvarès stu problema esistensialista cul zì "mini maini mo" a l'americana. [71] Cervis. [72] Il profeta Danièl a la interpretàt un sun di Nabucodònosor che i so consilièrs a no èrin stas bojs di induvinà, e par chel condanàs a muàrt. [73] Secònt Platòn, li nustri animis a esistèvin belzà ta li stèlis prima di ocupà i nustri cuàrps. Dopo la nustra muàrt a tornin la sù. [74] Che di Platòn, ca'è contraria ai insegnamìns catòlics. [75] Spiris coma chej di Picarda che Dante al jot ta la sfera da la luna a'an in realtàt residènsa tal Empireo, insièmit cun ducju i altri beàs, da Mosè a Maria. [76] Il "sen" al sarès, coma ca si capìs dal contest, un segnàl o indicasiòn di se ca è mancu celestiàl dal Empireo--un segnàl che encja un coma Dante (ca no la la capacitàt di comprensiòn di un beàt coma Beatrìs) al pòsi rivà a capì. Il punt pì bas dal cjel, dopodùt, a si visìna al punt pì alt dal mont "sensìbil," comprensìbil encja par un ca lè mortal. [77] Alòra, secònt Timeo, li animis a si distàchin da li stelis cuant ca van a "informà" i cuarps da la zent al moment da la so nàsita. [78] Li stelis dal firmamìnt. [79] Se Platòn al intìnt dìzi che li stelis a'an influensa su la zent, alòra li so idèis a no son dùtis da scartà. [80] Par no rìnditi erètic pensànt a la razòn pa la cual un a la razòn da patì par no vej completàt un voto par causa di violensa esterna coma ca lè stat il casu. [81] Li flàmis di un fòuc a pàrin via a zì in alt, encja sa si prova a controlàlis. Cussì un cal vòu resìstighi a na violènsa personàl, al para via a resìsti, no'mpuàrta se ca zarà a susèdi. [82] San Lurìns a l'era stat bastonàt e dopo metùt a brusà ta la grilia par vej rifiutàt di da sù il tesòru da la Glisia a li autoritàs romanis. Secont la legenda (Vandelli) na volta ben brusàt ta la schena a la insistìt di vignì voltàt par che altra banda par vignì rustìt par dut compàj. La me volontàt, encja sa'è--ben si sa--fuàrta coma l'asàl, a si visinarès amondi puc a che di Sa'Lurìns! [83] Una volta liberàdis da la violensa ca li veva cjoltis dal monastèri a varèsin podùt tornà, se propit a varèsin volùt. A pensàighila ben, la Providensa a'a da li bièli pretèsis! Par comportàsi coma Sa'Lurìns o Scevola a bisugna vej dal sovrumàn. Purtròp la stragranda magjorànsa di nualtris pours mortàj, di che sorta di volontàt lì in davìn amòndi pucja. Se par zì in paradìs a tòcja fa coma Sa' Lurìns, jò di sigùr i zaràj a finila al màsimo tal inìsi da purgatòri, e forsi nencja lì. Jò a la Providènsa i ghi sugerìs di capì li nustri debulèsis un puc di pì.A varès da basàsi di pì su li intensions di un indivìduo che su la so capacitàt di fa robis dal altri mont. Jò, par esempli, sa vèsin da minacjàmi di tortura--dizìn di cjojmi il vin a l'ora di sena o di fami patì in manièra sìmil--jò ai me torturatòus i ghi dizarès dut se ca vorèsin savèj parsè che jò'i no soj bon di sopuartà nisùn tipo di dolòu. La me intension, però, a sarès di resisti, di fa l'eròu, di fa il martir--che a sarès la me intension. Ma jò i no sarès bon; i mi rasegnarès, purtrop, a bevi di dut, encja un vinùt di cjasa.ca no lè tant bon. E cussì in no doventarès maj protagonista legendàri di nisùn libri e di nisùn cine--e nencja, purtrop, i zaràj a finìla in paradìs. [84] Se il volèj a ghi cunsìnt al mal a lu fa doma par evità un mal encjamò pèzu. [85] Chist'altri al sarès il volèj relatìf, che, al contrari dal volèj asolùt, al permèt un mal a cundisiòn che stu mal al vedi il podèj di fa evità un mal pì grant. [86] L'intelèt umàn a si unìs a la veretàt divina. [87] I vuj di Dante a no rìvin a vuardà a lunc il splendòu di Beatrìs. [88] Se un al ven atràt daj bens dal mont a'è parsè che chiscjus a ritègnin un puc dal luzòu dal ben eterno. [89] Cu la stesa libera volontàt, o sièlta. Una sutilèsa: Da stu argumìnt a somèa che il Signòu a ni dedi la libertàt di sièlzi, cussì che nualtris i podìn sièlzi di fa dal ben o di fa dal mal, di sta cul Signòu o cul Diàu, etc. etc. Di conseguensa, si sielzìn di fa dal ben i vegnìn premiàs; o i vegnìn punìs si no sielzìn il ben. Ma chistu al ecuivàl al dìzi chistu: Jò i vi daj la libertàt di fa se chi volèjs, basta chi fèdis se chi vuèj jò, si no….Ah, scju mistèros da la santa fede--a son propit durs da capì. [90] Dal voto. [91] La material dal voto--par esèmpli il voto di sieràsi ta un monastèri a preà. [92] La promèsa di mantègni il voto. [93] Sensa l'aprovasiòn dal confesòu. (Cfr. Purg. IX, 117.) [94] Il scambiu a si pos falu doma cu na materia di valòu superiòu a che di prima. Par esempli, se al inìsi i'ai fat il voto di bèvi doma doj gos di vin invènsi di tre, ca lè zà un gran sacrifìsi, i sielzaràj, coma "nova materia" di bevini doma un in dì da adès in davànt e fin al cumplimìnt dal voto--un sacrifìsi cussì maestòus cal fa vignì i grìsui doma a pensàighi! [95] Tal al sarès, secont Vandelli, il voto da la castitàt di na munia. (A mi tocja amèti che il voto da la castitàt a lè di cualchi scjalìn superiòu al voto di godi un got di vin in mancu.) [96] Jefta, il gjudice israelita cal veva prometùt, in voto a Diu, che s'al ves vinsùt la lota cuntra i Amonìs, al varès sacrificàt la prima persona ca ghi fos vignùda incuntra da la so cjasa. Sta prima persona a è stada purtrop so fìa. Ta Hamlet (II.ii), Hamlet al tormenta il puòr Polonius cun referensis a stu gjudice ebreo. Polonius a lè cunvìnt che Hamlet a lè un puc ziràt di cjaf. La realtàt, però, a è che Hamlet zà a si'è necuàrt che la fia di Polonius, che puareta di Ophelia, a ghi sta di miès chì! [97] Agamenòn, il "gran duce daj Grecs," al veva fat il voto di sacrificà la so bièla fia Ifgenia se i deos a ghi dèvin bon timp cuant ca si aviàva vièrs Troja cu li so nàfs, [98] Al contrari da li piòris ca van di chì e di là sensa savèj parsè, l'Ebrèo a si cumpuàrta secònt regulìs fisis. (Da li voltis encja masa, coma dimostràt dal esempli di Jefta.) [99] La mari a sarès la Glisia. [100] Vièrs l'Empireo. [101] Chel di Mercurio. [102] Dante. Secont i comentatòus: Dante al aumentarà il spirit di caritàt di chiscju beàs cul dàighi l'ocasiòn di rispundighi a li so domàndis. [103] Prin di lasà la vita di stu mont. (Militia est vita hominis super terram, coma ca ni recuarda Vandelli da un brano di Jobe (vii.1)). Si che la vita nustra a è jodùda da stu spirit coma un continuo lotà. A no la tant tuàrt. A pensàighila ben, però, la vita sensa "milisia" a no sarès tant da preferì. [104] La sfera a sarès Mercurio, iluminàt dal soreli (l'altri). Il spirit a lè chel di Gjustiniàn. [105] Il cjant sest al parlarà dal Impero, coma che il cjant sest dal Purgatòri a la parlàt da l'Italia e il cjant sest dal Infièr a la parlàt di Firense. [106] Enea, ca l`era vegnùt a Roma (e sposàt Lavinia) dal orient. La capital dal'impero a era stada trasferida a Bizansiu da Costantìn un duzìnta àjs prima di Gjustiniàn. [107] Cun Enea cuant ca si veva aviàt vièrs l'Italia. [108] Gjustiniàn, imperatòu roman un par di sècuj dopo Costantìn, a lè lodàt da Dante pì di dut par vej riordinàt li lègis. [109] Chistu al sugerìs che, coma cal dis Vandelli, Gjustiniàn al veva in pasàt crodùt a la dutrina dal erètic Eutico, secont il cual Crist al veva doma una natura, che divina. [110] Una contradisiòn a si otèn cuant che una proposisiòn vera a ven controponùda a una proposisiòn falsa, coma la storiuta di Diu: a l'èse bon di fa una pièra cussì pesanta da no èsi bon di alsàla? [111] Chel dal riordinamamìnt da li lègis. [112] Belizàr al veva otegnùt vitòris, coma che cuntra i Gos. [113] Il compit za minsonàt. [114] Par.5.128. [115] Il sen da l'acuila, simbul dal impero. [116] I Ghibelìns, i prins; i Guelfs, i secons. [117] I tre Orasios e i tre Curiasios. [118] Dante al sa, secont Gjustiniàn, se ca è susedùt ta chel interval da la storia dal rapimìnt da li Sabinis a la muart di Lucresia (q.v. i comentatòus), durànt il cual i re di Roma a an concuistàt i pòpui ca ghi stevin in zìru. [119] Il sen romàn--l'àcuila. [120] Comùns tal sens di comunitàs o republichis. Pir e Bren a èrin doj aversàris di Roma. [121] Cuìns (Quinzio Cincinnato) a l'era cussì clamàt par via daj so cjavielàs risòs. [122] A Firense. Amàr, parsè che chì i Romàns a vevin, coma ca sugerìsin i comentatòus, pierdùt un esercito. [123] Stu timp al sarès il timp di Crist. [124] Scju fluns a delìmitin i teritòris concuistàs da Sèzar in ta la Galia antica. [125] Sèzar a la scunfìt Pompèo a Farsalia. Pompèo a lè stat dopo asasinàt in Egjt, indà ca l'era scjampàt. [126] Dopo vej scunfìt Pompeo, Sèzar a la visitàt la zona di Troja. [127] Sèzar a ghi'a cjolt il podèj a Tolomeo e dat a so sòu, Cleopatra. [128] Scunfìt Juba, re da la Mauritania, Sèzar a lè zut in Spagna a fa fòu i fìis di Pompeo. [129] Dal dominio roman. [130] Zan=Janus=Ians (Da lì al deriva il nustri Zenàr.) Al pierdèva il so silènsiu doma cuant cal vegnèva vierzùt, in ocasiòn di na guera. [131] L'Imperatòu Tiberio. [132] Tiberio. [133] L'ira di Diu--placàda cu la soferènsa e muàrt di Gesù pa la colpa di Adam. [134] La distrusiòn di Gerusalèm a era susedùda coma na sorta di vendèta, o retribusiòn, viers i ebrèos par vej causàt la muàrt di Crist. [135] Carlo II, re di Napoli. [136] I Guelfs, alineàs cu la cjasa real fransèsa, a si contrapònin a l'acuila, simbul dal Impero, cul cual a son schieràs i Ghibelìns. (Chej osteàs di Fransèis--encja ta chej dìs là a volèvin vej la so; propit coma tal dì di vuèj, cuant ca si opònin al volèj dal Impero americàn!) [137] Scju chì a'an fat dal ben, encja se'l ben a lu vèvin fat sperànt di otègni fama tal mont. [138] Ta li sferis celestis. [139] Mercurio, ca lè rapresentàt coma un brilànt. [140] Secònt i comentatòus, stu Romeo al veva fat tanti buni òperis che in ultin a no èrin stadis gradidis. [141] Chej ca vèvin puc aprèsàt l'opera di Romeo a ghi vèvin guadagnàt puc; a lòu stes a'an sufrìt sot il dominio daj Angjoìns. [142] Raimont Berighier. [143] Sot la aministrasiòn di Romeo, il patrimòni di Raimont a l'era cresùt dal dòdis par dèis. [144] Li armis e li lègis daj imperatòus. [145] Di front di Beatrìs, Dante a si sintèva coma un frutùt di front da la so maestra, dut imbacuchìt; propit coma un mona. [146] Adam. (E chi sa parsè alòra che i pitòus di na volta a lu pituravin cul bugnìgul!) [147] Tal paganèsin ca la caraterizàt l'epoca pre-Cristiana. [148] A Gesù, o a che part di Gesù ca è umana. [149] Il Verbo stes, che incarnàt a l'era cu la natura umana. [150] Cu la redensiòn. [151] Coma cal sugerìs Vandelli, chistu magistràt al pol èsi o Diu o l'imperatòu. Ta'un casu o tal altri, però, i Ebrèos a vègnin punìs par vej punìt Gesù. [152] Dante al vorès ca ghi vegnès risòlt il problema da la redensiòn: a nol vèvia, chel puòr diàu di Diu, altri mòuts di redìmi l'omp (e pur encja la femina)? [153] Beatrìs a si riferìs, i pensi, a se che Dante al sta pensànt. [154] Chistu mòut di otègni la redensiòn--cul sacrifìsi di Crist. [155] Li robis ca vegnin creadis da la bontàt divina a durin sempri. [156] Se ca ven creàt propit, e in mòut dirèt, da la Bontàt Divina. [157] Chistu a mi par ca lè un concèt Tomistic, e a si riferìs a se ca susèit, o a un creàt, in seguit a la prima causa, ca sarès Diu stes cun dut se ca ghi è coevàl. [158] Coma l'imortalitàt, la libertàt, la someànsa a Diu. (Vandelli) [159] O da la gjustìsia o da la misericordia divina. [160] Diu al varès podùt sièlzi di perdonàighi il pecjàt al omp; invènsi a là sielzùt di sacrificàsi luj stes. Cuala sielta a èse stada pì generosa? [161] Dante a lè curious di savèj parsè che sti robis a no durin in eterno. [162] A risèvin la so forma distìnta da chel che Diu a la luj stes creàt. [163] A bestis e plantis a ghi ven dat da li stelis vita individual da la so potensialitàt. [164] Perìcul di danasiòn par via daj so pensèjs pagans. [165] Venere, Ciprina parsè che nasùda a Cipro. [166] Il paganèsin. [167] Venere. [168] Il so muvimìnt luminòus al variava a seconda da la so capacitàt individual di jòdi Diu stes. [169] Svelt, dal Latin. [170] Un daj ordins daj ànzuj. [171] Riga ca taca na cansòn tal Convivio di Dante. [172] Carlo Marcjel, fì di Carlo II d'Angjù, muart prima di doventà Signòu da la Provènce e di Napoli. (Vandelli) [173] Carlo al dovènta pì encjamò contènt tal riconòsi da la vòus Dante, cal veva conosùt a Firense. [174] Sal ves vivùt pì al lunc a no si varèsin vus chej maj ca son capitàs dopo la so muart e che luj al varès podùt evità. [175] Carlo a ghi varès mostràt il so amòu in mòut concret. [176] A si trata chì di che part da la Provence ca sarès doventàda di Carlo il Marcjel, com'l regn di Napoli, dopo la muart di so pari, Carlo II. [177] Che part da l'Italia ca sarès stada il regn di Napoli e ca cunfinàva cuj Stas da la Glisia. [178] Euro = vint cal ven dal S-E. [179] Solfar. [180] Par via di me. [181] Par parafrasà: I so fiòj a erin disendèns di nonu Carlo I d'Angju e Ridolf d'Asburgo, me misièr. [182] ‘Ca mòrin i fransèis!' a sigàvin i siciliàns, ca no ghi volèvin tant ben ai governàns fransèis--coma che in seguit a no ghi'an volùt tant ben nencja a altri governàns. [183] I comentatòus a no son ducjus d'acordu sul significàt di sti righis. [184] Stu Berto, fradi di Carlo, al varès bisùgna di vej intòr zent onèsta, di governàns ca no si profìtin dal so ufìsi par fàsi siòrs. [185] Diu stes. [186] Seguìnt il pensèj scolàstic: se ca è necesàri a nol pol no èsi necesàri. [187] Tal sens di civis, citadìn. [188] Li sferis celèstis a làsin il so stamp ta indivìduos, ma a no distinguin tra cjasa e cjasa o generasiòn e generasiòn. [189] Ti vuèj da una corolàri ca ti fedi encjamò mièj--coma na siarpa atòr dal cuèl. [190] Diu. [191] Chist'anima luzìnt, che'ncjamo i no cognosèvi, a si'a metùt a parlà, coma un ca si sint ben dizìnt robis bièlis. [192] Il tiràn Eselìn III da Roman, cal veva devastàt la cjera trevisana. [193] Venere. [194] Folc da Marsilia. [195] In cuant a li misèris che la nustra zent di ca dal Tilimìnt a'a sufrìt tal zìru daj sècuj, Dante a la sens'altri razòn; ma ta la cuestiòn dal pintimìnt i crot che Dante a si sbalièj: a no èse ta li nustri bandis dut plen di zent ca no ghi interèsa un'ostia di nuja da li robis materiàls, ca si dedica doma a la vita interiòu e spiritual; ca vòu doma fa dal ben ai altris? [196] A Trevìs, Risard dal Camìn, doventàt tiràn, a l'era pront da vignì butàt jù. (A par di jòdi il crolà da la statua dal puòr Sadàm.) [197] Malta = presòn riservada paj eclesiastics. Il vescul di Feltro a l'era stat lì imprisonàt pal so àt di tradimìnt ca la causàt la muart di divièrs di lòu. [198] Dante a lè bon da ingusà la so lama ironica cuant cal vòu! [199] Schiera di ànzuj, subit sot daj Serafìns e'i Cherubìns. [200] L'altra anima che pur a splendèva. [201] Gjojèl da na zona da l'Asia ca si clama Balascàn. (Robuschi) [202] Tal infièr. [203] Scju fòucs a sarèsin i Serafìns. In cuant a li sèis àlis ca ju vistìsin, Dante a si'a basàt su Isaìa, VI.2: "Seraphim stabant super illud: sex alae uni et sex alae alteri…" (Vandelli) [204] Di savèj cuj chi to sos. [205] Tal original Dante al crea vocàbuj coma "inlùja", "intuàssì," e "inmìi" par significà entrà in luj, entrà in te, e entrà in me. Cun granda fasilitàt a si podarès usà scju vocàbuj encja tal furlàn: inmeà, inlujà, insujà, innujà, ecc. il "dolce stil novo" a no lè, dopodùt, tant diferènt dal bièl furlàn nòuf. [206] La gran val = il mediteràneo; chel mar = l'oceano. [207] I sugerìs i comentatòus pa na spiegasiòn clara su sti rafinatèsis astronòmichis. [208] Busìa, sitàt algerina, a è tal stes paralèl di longitùdin di Marsilia, sitàt di Folc, cal sta parlànt. [209] A la zoventùt. Crusa a era la prima femina di Enea. [210] I beàs chì a'an dismintiàt, grasis al Letè, ogni sens di colpa, e a recuardin doma il ben che a ghi è stat dat da la providensa. [211] Al zira, o torna, atòr di chistu. [212] Raab, ca veva vivùt taj timps pre-Cristians, a'è lo stes stada beàda e unìda al rest di chej ca fan part dal trionf di Crist. [213] Firense, ca è ta li mans dal diau, e che par causa di chel tanta zent a sufrìs. (plàns). [214] Il florin--o i bès. [215] Il papa, ca nol custodìs i so agnèj. [216] I decrès dal papa. [217] Indulà che l'Anzul Gabrièl a ghi'a anuncjàt a Maria il vignì dal Signòu. [218] A vegnaràn prest premiàs chej ca son stas martirs par man di fals pàpis e cardinài. [219] Chistu concèt dal ordin e perfesiòn dal mont al vegneva in seguit usàt daj Deìscj' coma la base da la so prova da la esistensa di un Diu creatòu e perfèt. [220] Chel equatorial e chel zodiacal. [221] Par difòndi il so inflùs o virtùt a li robis da la cjera. Che la zent medieval a ghi ves crodùt al podèj che i pianès a'an su di nualtris a si pos ben jòdi dal fat che tanta zent encja al dì di vuèj a no planta li simìnsis tal cjamp e a no travàsa il vin se pì che la luna a no è justa. [222] Par via che, coma ca osèrvin i comentatòus, che gradasiòns di clima chi vin a no esistarèsin; a si varès invensi estrèmos di cjalt e di frèit. [223] Il grado di diramasiòn dal sircul zodiacal da chel ecuatoriàl: sal fos pì grant o pì pìsul, a si scumbusularèsin li stagjòns, etc. [224] Pensa a se ca'è stat za dita si ti vòus capì se ca'a da vignì. [225] Cul punt ecuinosiàl da la primavera--za indicàt pì'n su (vers 8 +). [226] Ogni dì a si lu jòt pì prest dal dì di prima par via ca si mòuf di dì in dì dal solstìsi invernàl vièrs chel dal estàt. [227] I efiès: par esempli, a ven lustri pì bunòra; e chel al aumenta il cjalt; e chel al fa crèsi li plantis pì a la svelta; etc. [228] Prima ca no sèdin za ben formàs. [229] Sicòma che Beatrìs a ghi fa part dal volèj divìn, li so asiòns a van aldilà dal zì dal timp, ca ghi è rèdina doma ai mortàj. [230] Diu a ghi mostra ai beàs da la cuarta schiera (dopo daj beàs da la luna, di Mercurio e di Venere) i segrès. [231] Diu. [232] Tal mòut Tolemàic di jòdi li robis, il sorèli a l'era un umil pianeta. [233] La fia di Latona a è la luna (Diana), ca è chì rafiguràda cun chel sercli luminòus che ogni tant a la circonda. [234] Se che Dante al sint e jòt ta stu post celestial a no si pos maj chì, tal nustri mont, godi, ne par descrisiòn ne in altra maniera percepìbil. [235] Prontis a tacà di nòuf a balà, coma ta un ritornèl. [236] Dal interno di un daj splendòus. Chel cal parla al sarès Tomàs d'Acuina. [237] Se un al ves d'impedìti di bevi un tajùt di vin cuant chi ti'as sèit, al zarès cuntra natura, coma ca sarès cuntra natura se l'aga a no scorès jù viers il mar. [238] Il fondatòu daj Domenicans. [239] Berto = Berto Magno, filosofo e maestro di Tomàs d'Acuina; al insegnava a Colonia, indà cal varès insegnàt encja Tomàs d'Acuina. [240] Compilatòu benedetìn toscan di scris biblicos e eclesiasticos. Secònt i comentatòus al veva provàt a riconcilià li cuestiòns eclesiastichis e civilis. [241] Dal Latìn: forum--cul so significàt di centro di publica atensiòn, coma minsonàt ta la nota apèna data. [242] Pieri il Lombart, teologo daj timps di Dante al veva ufrìt la so opera a la Glisia coma ca veva fat la puarèta dal Vanzèli (Luca, XXI.1, 4), che' tal so puc, a veva dat pì daj sioràs. [243] Coma che cuant che cu l'espresiòn "bròut di gjugjulis" i si riferìn a un bròut cal sintilèa di puntìns di lus. [244] A si trata chì di Solomòn, sul cual, secònt Vandelli, tancjus taj timps di Dante a erin curious di savèj se, nonostant i so guscj' epicureos, al veva otegnùt a la fin la so salvasiòn. Il so Cantico daj Canticos al vegnèva usàt coma na cansòn par celebrà li nòsis da la Glisia cun Crist. [245] Dionìs l'Aeropagita. [246] Li responsabilitàs ca ghi son stadis conferìdis ai ànzuj. [247] Sant Agustìn. Chel cal "rit" a lè un cal veva contribuìt al pensèj di Sant Agustìn ta la so opera ‘La Sitàt di Diu.' I comentatòus a no son sigùrs di cuj ca si trata. [248] Il spirit sant ca lè ta sta otava lus a lè Boetius, l'autòu di De consolatione philosophiae. Boetius al pol mostràighi la via justa a chej ca lu scoltin. [249] Ducjus grancj' scritòus e teologos daj timps medievàj. [250] Vir = omp. [251] Siger di Brabant, un esponitòu da li ideis Averoìstis, ca metèvin in dubit veritàs tomìstichis coma la imortalitàt da l'anima, la libertàt di asiòn da la zent, etc.I comentatòus a no son propit sigùrs parsè che Dante al loda Sigjer cussì tant, sa si pensa che Dante a l'èra amiratòu di Tomàs d'Acuina, cal oponèva li idèis di Sigjer. A proposit, Sigjer a l'era stat costrèt da l'Incuisisiòn di tàzi su li so idèis. E Sigjer a si la scjampàda cul so sugerimìnt che li idèis filosofichis a no son di necesitàt li stesis ca si'a cu la fede. Taj nustri timps zent coma Siger a ven tamponàda da autoritàs macartichìstichis o ashcroftiànis. [252] Un ghi va davòu da li sutilèsis gjuridichis. Chel ca ghi va davòu daj amforismos al entra taj studios da la medizìna. [253] L'espresiòn (original: gloriosa-mente) a rint ben l'idea che Dante a lè stat ben risevùt, e ben risevùt da la granda "mins" di Acuinas. [254] Da San Tomàs, ca l'era cussì interesàt di coma li robis a vegnèvin causàdis da altri robis, a è doma just cal capìsi li "causis" dal pensèj dubitòus di Dante! [255] San Tomàs a si riferìs a se ca la dita taj vers 96 e 114 dal cjànt precedent. [256] A ogni creatura a ghi tocja rìndisi prin di rivà a capì (zì a font) i segrès dal la providensa. [257] Cussì: cu la granda caritàt di San Checo (Francesc) ; culà: cu la granda sapiènsa di San Meni (Domenic). [258] O chi conti di San Checo o di San Meni a fa lo stes: tant, contànt di un a si conta di ducju doj, dal moment che ducju doj a vèvin il ben sta da la glisia tal còu. [259] Lasù ta che montagnùta ca si alsa da Gubio. I doj flumùs a sarèsin il Tupìn e il Chiàsi (Chiascio). [260] Da che altra banda (oriental) dal mont. [261] Nocera e Gualt, secònt cers comentatòus a erin sot dominio di Perugia e da' Angjoìns. [262] Ta stu post chì a lè nasùt San Chechi, propit cuant (i dizarès) ca era bisugna di un rinàsi ecclesiastic; coma che il sorèli al nas da stu punt oriental doma tal ecuinòs primaverìl. Considerànt che chista descrisiòn a ven da San Meni (Domenicàn), il complimìnt a lè straordinàri. [263] A continua la lode di San Meni: Clàmilu Orient, stu post, invensi di Asìsi, par via che chì ghi'è nasùt n'altri sorèli a la Glisia. [264] Sta "siòra" a sarès (adiritùra) la povertàt che Checo a la sielzùt. [265] Davànt dal pari. [266] Pa la povertàt. [267] Crist stes che, nut, a la sposàt la cròus. [268] L'amòu pa la povertàt a no l'era risultàt da esempios coma chel di Amiclat, chel puòr pecjadòu ca no si'a intimidìt par nuja cuant che Gjulio Sèzar a si ghi'a metùt in front. [269] Coma oservàt dal Vandelli, la strutura sintàtica di chista tersina a no è tant clara tal original. [270] Cjamps cussì fèrtij ca son prons par da racòls in gamba. [271] Par via cal zeva in zìru vistìt coma un pesotàr. (La me femina a dizarès coma me!) [272] Il Papa Inocènt III. [273] L'Ordin daj Francescàns. [274] Onorio III, papa, che tal 1223 a la pa la seconda volta, e in definitìva, aprovàt t l'ordin Francescàn. [275] Coma ca è contàt tal libri Fioretti di San Francesco. [276] Li stigmatis sacris che San Checo a la, secònt i so biografos, partàt cun luj par un pu di àjs prin di murì. [277] Èco di nòuf il paradòs da la siòra "povertàt." [278] Dal grin da la siora povertàt. [279] Stu colèga di San Tomàs al sarès San Meni, il fondatòu aj Domenicàns--patriarca stes di San Tomàs. [280] A si acumulèa mèris pa l'altri mont. [281] I Domenicàns a no son coma i frarùs, puarès; a èntrin invènsi ta posisiòns di perìcul spiritual, coma in ta li cjàsis daj aristocràtics, daj governàns, etc. [282] Stalis. Lat = se che i Domenicàns a pòsin dà di cunfuàrt spirituàl. [283] A basta pucja tela par metighi il capùcjo a ches ca ghi stan visìn dal pastòu--par via ca son amòndi pucis. [284] La corusiòn daj Domenicàns. [285] Cf. Par.X.96. [286] La corona di animis luminòsis. [287] Par esempli, la lus da la luna, inferiòu a che dal sorèli, dal cual a deriva. [288] Iride, la serva mesagèra di Gjunòn. [289] Eco, che par amòu di Narcìs a si'a riduzùt a nujaltri che na vòus. (Se pasiòn par luj ca'a da vej vut par ridùzisi pì'ncjamò che in pièl e vuès!) [290] La stela polàr. I so vuj a si son movùs viers la vòus ca la sintùt cu la stesa naturalèsa e rapiditàt ca si mòuf la gusielùta di una bùsula vièrs la stela dal nord. [291] L'altri "duca" al sarès San Meni, da la banda dal cual, par bocja di San Tomàs, cussì ben si'a parlàt dal me duca--San Chechi. [292] A la gloria da la Glisia, pa la cual ducju dòj, a mòut so, a'an combatùt. [293] Par.XI.31…. Chel cal parla a lè S. Bonaventura. [294] Calaruega, la sitàt da la Castilia indulà ca l'era nasùt San Meni (Santo Domingo). [295] Il scudo (o emblema) dal re da la Castilia al mostra un leòn ta un cuadrànt di sot e un leòn ta cuadrànt che in diagonàl ghi sta parzòra. [296] Druid--predi amondi fedèl a la so fede, coma ca èrin i druids antìcs. [297] Cuj erètics. [298] Encjamò prin di nàsi a ghi veva causàt un sun a so mari di parturì un cjan blanc e neri cal varès metùt a fòuc dut il mont (Vandelli) [299] San Meni e i Domenicans. [300] Dominicus (= Domenico = Meni) a lè in Latìn il posesìf di Dominus. A è curiòus notà che a no è doma un zòuc di peràulis ma un sugerimìnt su la teoria medieval ("nomina sunt consequentia rerum," coma cal dis Vandelli) che la personalitàt, il caràtar, di una persona al ven influensàt dal so nòn. (Jò'i provi a pensà in ta cuali manièris jò i soj se chi soj par via dal me nòn. Chi sa se chi sarès se il me nòn al fos stat Filibert invensi di Ermes?) [301] Cal sarès chel di dedicàsi a la povertàt. ("Va, vent li to robis e dàighilis ai puarès." San Matèo, XIX.21.) [302] "Felìs" in ta ducju doj i significàs; e "Giovàna," coma cal sugerìs Vandelli, in tal ebràic a si riferìs a na femina benvolùda da Diu. [303] La vigna = la Glisia; il vignaròu = il Papa. [304] I comentatòus a son pì bravos di me a rindi na idea clara di chisti righis. [305] Pecjàs di eresìa. [306] Li ghirlandis daj sans fra i cuaj a son San Checo e San Meni. [307] Ta la Provensa, indà ca era na concentrasiòn di Albigèis, che San Meni al provava a convertì. [308] Una roda (ta la metafora da la biga) a è che di San Meni, grasis al cual la Glisia a'a scovàt via tancjus erètics. Chì a vegnin in mins robis puc gustòsis.) [309] La roda di San Checo. [310] In altri peràulis, i Francescàns a somèa ca no seguìsin pì l'esèmpli dal puòr San Checo. (Sa si la pensa ben, a si resta impresionàs da sta stesa idea cuant ca si visita la ba silica dal sant a Asisi: a lè lì il paradòs di una glisia di un valòu inestimàbil ca celebra un sant ca si veva dedicàt a la miseria!) [311] Cuant che i triscj' a si lamentaràn ca no son cuj bojs in paradìs. [312] Tal elenco daj Francescàns a si pos encjamò chjatàni cualchidùn ca lè restàt fedèl ai princìpis dal fondatòu. [313] Scju ùltins a sarèsin i "spirituàj" ca insistèvin che li regulis dal sant a vegnèsin seguìdis cun grant rigòu; chej altris a sarèsin chej ca volèvin bandonà li so regulis dal dut. [314] La cura da li robis mondànis. [315] Iluminàt e Agustìn a èrin doj daj prins ca vevin seguìt il zòvin Checo. [316] Chiscjus, coma i altris teologos minsonàs ta sti righis, a fan part di che corona ca circonda Dante e Beatrìs. (Vandelli, etc.) [317] Coma cal sugerìs Vandelli, Natàn e Crisostom a son chì coma esèmplis di òmis ca vèvin ausàt criticà i grancj'. Tal casu di Natàn, luj al veva criticàt il re Davide par vèjsi incjasàt sù cu la femina di Uria. [318.Patriarca. [319Arcivescul di Canterbury. [320] Autòu di na famòsa Ars grammatica che par sècuj a'a tegnùt contèns i fiòj di scuèla. [321] La prima art a sarès la gramatica, la prima da li sièt matèris dal "trivio e cuadrivio" (gramatica, dialetica, retorica, aritmetrica, musica, geometria e astrologia). [322] Tant Gjovachìn che Raban a erin scritòus di operis religjosis. [323] San Meni? L'abàt Gjovachìn? Sant Tomàs stes?--Secont Vandelli nisùn a lè propit sigùr di cuj cal intìnt Dante. [324] Tal grin, o centro. [325] Li stelis da l'orsa granda a ni son sempri visibilis par via ca zirin atòr da la stela polàr. [326] La prima roda (il prin mobil) a zira atòr da la stela polàr (il spìs dal mani da la orsa pisula). [327] Dante al invìda il letòu a imaginà duti li stelis minsonàdis fin chì comado costelasiòns in forma concentrica. [328] Il riferimìnt chì a lè a la costelasiòn da la corona, ca'a derivàt il nòn da la gloria di Ariana, fia di Minòs, cal veva risevùt da Bacò una ghirlanda in regàl par consolàla da èsi stada bandonàda da Teseo. [329] L'originàl "l'uno andasse al prima e l'altro al poi" al sugerìs che li do corònis a si mòvin in sens opòst l'una da l'altra. [330] Il letòu al varà na idea di coma che…. [331] Il sens di sti righis: Si si lasàn imaginà li costelasiòns che Dante a ni'a descrìt, alòra i podìn vej na idea da la granda bielèsa da li corònis di lus che Dante a la jodùt; na idea, però, che, in paragòn, a'è cussì pisula e indistinta coma che il scori da l'aga da la Chiana (na ròja da la Toscana) al da na idea da la velocitàt dal Prin Mobil, il pì rapid daj cjelos. Insoma, na idea amòndi pìsula! [332] Ìn che in antìcs a cjantàvin in onòu di Apòl. [333] La Trinitat e, tal stes timp, l'unitàt tal so insièmit di divìn e di umàn. [334] San Tomàs. [335] Eva. [336] Crist, cu la so pasiòn e muàrt, a la sodisfàt li esigènsis da la gjustìsia divina. [337] Adàm e Crist. [338] Solomon, che, in ta la sapiensa, a no la vut compàj. (Q.v. X.109….) [339] Il verbo, o idea di Diu. [340] Il Diu pari. [341] A si fa in tre, coma tal originàl. [342] Il spirit sant. [343] I nòuf òrdins daj ànzuj, tacànt cuj Serafìns. [344] Scju rajs da la bontàt divina a pàsin in jù, da li sostànsis angèlichis, fin a "informà" che robis "contingentis" ca dùrin puc e ca son corutìbilis. [345] La so aparènsa fisica, coma la influènsa daj cjelos, a varièa a seconda daj càsus. [346] Robis o bestis o òmis (e feminis pur) a varièjn l'un da l'altri; però, dentri da la so specje, a si visìnin a l'idea esensiàl dal so èsi. Chì tant Platòn che San Tomàs a son d'acòrdu. [347] Vualtris i nasèis. [348] La perfesiòn ta na creatura a ven otegnùda sa si'a la mediasiòn dal spirit sant (vif amòu), dal fì (la clara vista) e dal pari (prima virtùt). [349] Tant Adàm (la cjera) che Crist a èrin perfès. [350] Salomòn (cf.X.114). [351] Cuant che Diu a ghi'a dita di domandà un regàl, Salomòn a la domandàt di vej la sapiensa di podèj governà cun gjustisia. [352] Ànzuj. (In altri peraulis, la conosensa teologica.) [353] Se do premèsis, una necesaria e una contingènt, a pòsin maj generà una conclusiòn necesària. (Conosènsa logica e teologica.) [354] Sa è pusìbul vej un motu no causàt da un'altri motu. [355] Il savèj sti robis al cumpuàrta na conosensa da la geometria e da la filosofia. [356] Tal vers X.114. [357] Ca no lè a la par cun n'altri. [358] Vers X.114. [359] Il Signòu. [360] Chista espresiòn, "piombo a'piedi," coma cal dis Dante, al parta in mins l'imàgin di un galeòt cu na bala di plomp incjadenàda ta un piè. [361] Un al varès da èsi amòndi stupit par afermà o negà na roba prin di vèjla studiada benòn, fin taj particolàrs pì pìsuj. [362] Granda veretàt: I nustri sintimìns a "informin" il nustri pensèj o intelèt o razonamìnt in ta manièris ca son fàsilis da jòdi [363] Un ca no lè preparàt par zì in sercja da la veretàt a si insiminìs di ideis ca pòsin èsi pezu dal so restà ignorànt. [364] Parmenide, cal crodeva che dut il mont al fos creàt dal cjalt e dal frèit; Melìs, cal crodeva che il motu al fos na ilusiòn; Bris, cal volèva scuadrà il sìrcul. [365] Sabelio: filosofo african dal ters secul cal negava il dogma da la trinitàt; Ario: fondatòu daj Ariàns, sèta ca negava la eternitàt di Crist; etc. (Robuschi) [366] Sìmilis ai impùls ca fan cori l'aga tal vas apèna descrìt: San Tomàs al parla dal sircul; Beatrìs dal centri. [367] Beatrìs a cognòs il pensèj di Dante--encja prima ca lu cognòsi Dante stes. [368] Dopo la resuresiòn daj cuàrps. [369] Di Beatrìs ca ju'a apèna preàs di sodisfà il pensèj (no encjamò nasùt) di Dante. [370] Da la grasia di Diu ca plòuf jù par sempri. (A è da notà che Dante stes al usa il vocàbul "ploia," derivànt dal provensàl ploja. Provensàl…furlàn: stesa roba!) [371] Dante a la "sempre vive" che, teologicamìnt parlànt, a la un significàt un puc diferènt. [372] La luminositàt di ogni un di chiscju spirs a varia a seconda da la grasia ca ghi'è stada conferìda--par merit. Cussì al dìs chel cal parla--Salomòn, ca la di vej un gran merit, gjudicànt da la so luminositàt, pi intensa di ogni altra tal sircul di dentri. [373] Cu la resuresiòn il nustri cuarp al sarà perfesionàt da la Gloria ca ghi è stada conferìda. (Nùja pì mal di cjaf o di zenòli o di schèna!) [374] Scju spirs luminòus a si mostrin ansiòus di rivestì i so cuarps muàrs. Chì a bisugna che se che Salomòn al dìs taj vers 56-57 al sedi vero, parsè che sinò al subentra un problemùt: A è indiscutìbil che tanta zent a'a cuarps ca no son par nùja roba da desiderà--ne da la zent ca ju'a ne da altris. Par podèj desiderà scju cuarps, chiscju beàs a'an di èsi tant sigùrs che al moment da la resuresiòn i so cuarps a saran tant mièj di chej ca'an bandonàt al moment da la so muàrt. [375] Chista cualificasiòn a risòlf, un puc, chel problema chi'ai esponùt ta la ultima nota: li màris, coma ben si sa, a no jòdin i difiès daj so fìs. [376] A no rivàvin a soportàlu par via dal so luzòu incandesènt. [377] La vision di Beatrìs a no ven data da Dante taj so particulars par via che scju particulars, insièmit a chej di tanti altris visions di lasù, a ghi son zùs da la memoria. [378] Ispiràs da la vision di Beatrìs. [379] Ta un stat di beatitùdin pì alt. [380] A è cussì clar che i ti ju rivistìs dut daj to rajs, o Eliòs (= soreli = Diu). [381] "Fa dubbiar ben saggi" tal original. La sostansa a è la stesa: filosofos e siensiàs a'an sempri pensàt ai mistèris dal cosmo cuant ca'an alsàt i vuj a li stelis da la via Latea. [382] Il sen da la cròus. [383] Da na punta a l'altra da la strica orizontàl, e dal punt pì alt a chel pì bas, da la cròus…. [384] Ombrena = zent. (La peraula chì a ritèn pur il so significàt normàl.) [385] Cussì tal original; un strumìnt musical coma una viola. [386] Chej, naturàl, di Beatrìs. [387] Dante a si acùsa, par scusàsi, di vej posponùt il plasèj di vuardà taj vuj di Beatrìs, dizìnt se cal dìs ta li ultimi righis. [388] Sclèt. [389] Ta la volontàt ca parta al mal. [390] Il coro daj beàs descrìs tal cjant precedènt. [391] La mins a va chì ta la figura di Diu cal tira e mola li rèdinis su dut se ca susèit. [392] Encja comprendìnt la disponibilitàt di scju beàs di fàni fiestis la sù cun lòu, Dante al somèa un puc durùt cun chej ca no'an che granda volontàt di resisti a li robis ca dan plasèj ta stu mont--e doma ta stu mont. [393] Cu la stesa premurositàt da la gema za minsonàda. [394] Secònt Virgilio, Anchise a lè zut di corsa a incuntrà Enea cuant che stu chì, coma Dante, a la visitàt il aldilà. [395] Chel cal parla a lè Cjasaguìda, un antenàt di Dante. I comentatòus a no son sigùrs dal parsè che Dante a lu fa parlà in latìn. (Ca sedi parsè che, al di fòu di luj stes e pus altris, la lenga "educada" prin di Dante a l'era il latìn?) [396] Doventànt beat, Cjasaguìda al veva za "jodùt" che stu momènt al sarès rivàt. [397] Beatrìs. [398] Diu. Tu, al dìs Cjasaguida, ti cros che il to pensèj al vegni rifletùt in me par volontàt di Diu, che dut al sa; e par chel i no ti mi domandis cuj chi soj. [399] I beàs a pòsin ducjus vuardà Diu, cal riflèt, coma un spièli, ducju i nustri pensèjs. [400] Il sintimìnt (afièt) e l'intelèt (sen). [401] Cul cjalt dal so amòu e cu la lus dal so infinìt savèj--e, al dìs Dante, l'intelèt e la caritàt di scju beàs a è da la stesa intensitàt. [402] Par via ca son indistinguìbij. [403] Voja e argumìnt: manifestasiòns dal afièt e dal intelèt, minsonàs pì'n sù, ca si esprìmin in manièris diferèntis. [404] Cjasaguìda al esprìn contentèsa di vej Dante coma so disendènt. [405] Cjasaguìda al varès gust se Dante, cu li so operis, al rivàs a scurtàighi il timp dal Purgatòri al so bisàvul. [406] Da scju murs antìcs al riva encjamò il sun da li cjampànis ca segnin il pasà da li òris--coma a San Zuan, po. [407] La me a'è forsi una pìsula esagerasiòn. Dante, o mièj Cjasaguìda, al dis doma che Firense a steva "sobria e pudica"--ca vorès dìzi che i so pecjadùs a pol vèju ben vùs. [408] Al contrari daj timps di Dante stes, cuant che secont un so contemporari (citàt da Vandelli) li frutis a vegnin sposàdis a dèis àjs o mancu e a ghi vegnèvin dàtis dòtis cuasi sfarsòsis che i puòrs genitòus a no podèvin permètisi sensa zi a robà! [409] Divièrsis interpretasiòns pusìbilis: palasàs cun tanti cjàmaris vuèjtis? Vuèitis par via daj vìsis daj pàris? Etc. [410] Encjamò no era rivada a Firense che corusiòn coma taj timps dal re Asiriàn Sardanapàl. [411] Dut chistu lodà da li virtùs da la Firense di na volta a mi parta in mins che righis da la Tempest di Shakespeare indula che il puòr Gonzalo, tontonàt da Antonio e Sebastian, al da la so visiòn di coma cal governarès l'isola se luj al ves di vèj l'oportunitàt: . . .Where I king on't, what would I do? I'the commonwealth I would by contraries Execute all things, no kind of traffic Would I admit, no name of magistrate. Letters should not be known; riches, poverty, And use of service, none; contract, succession, Bourn, bound of land, title, vineyard, none;… No occupation--all men idle, all; And women too, but innocent and pure;…. Chej altris, natural, a lu cjòlin in zìru; però la vision di un stat ideal a la lo stes, coma ca la Cjasaguìda di che sorta di Firense ca era na volta e che (i crot che Dante al pensi) a podarès èsi. A pòsia dàsi che Shakespeare al sèdi stat al curìnt di chistu tocùt da la Comedia? [412] Usielatòu: un pas di montagna da'ndà ca si jòt ben Firense; Montanàl: un pas da'ndà ca si jòt ben Roma. [413] Pur esìnt siòr, B.Berti a si vistìva a la buna; e la so femina pur a no si sbeletàva. (Il sugerimìnt chì, però, a lè che taj timps di Dante li feminis a si pituràvin coma vuèj!) [414] Famèis Guelfis siòris. [415] Na stranèsa. Par me, chi'ai vivùt la pì granda part da la me vita adulta in ta un ambient nordamericàn, chista oservasiòn di Dante a somèa na roba metaforica e basta, un par mòut di dìzi. Par me a è di pì cunfuàrt savèj indà chi vegnarài soteràt. Cal sedi Ashcroft, Powell River, Vancouver, o cualchi altri post, a fa pucja diferensa. A pensàighila, però, la zent di San Zuan (sens'altri che di na volta) a si sint solevàda dal pensèj di vignì soteràda tal semeteri di Pardapòs, indulà ca si cjatarà in compagnia di cussì tancju parìncj' e cognosìns. Par chista zent l'idea di vignì soteràda ta n'altri paìs (no stin nencja parlà di un post lontàn coma il Canada) a è insoportàbil--roba da scumbusulàti la pas da la tomba! Cussì Dante a lè da cjapàlu a la lètera. [416] Cjasaguìda al para via a contà coma taj timps daj nònus di Dante, la zent (benestànt) di Firense a vivèva na vita regolar, a la buna; li feminis contentis a cjasa cuj so òmis, che encjamò a no zèvin in Fransa par afàrs. [417] Cjanghèla = una di ches; Saltarèl = un brigant. Chej altri doj a son esemplis di virtuositàt romana. [418] Il sigà paj dolòus dal part. [419] Chel di San Zuan (tal miès di Firense). [420] Ferara? Parma? Roma? [421] Coràt III di Svesia. [422] Chel pòpul al sarès il pòpul Maometàn; i pastòus a son i pàpis. (A è clar che sot il dominio di Bush la crocjata cuntra il mont Musulmàn a'è stada risusitàda e a è plena di salut!) [423] Chista peràula a no'è tal original, ma il sintimìnt al va d'acòrdu cun chel esprimùt da Cjasaguìda ta li so ùltimi peraulis a la fin dal cjant quindicèsin. [424] A mi recuardin i comentatòus che l'usu dal "vu" al veva vut inìsi e popolaritàt cuj Romans--e che in seguit a l'era stat puc usàt. Da frut, però, i'eri cussì abituàt a usà il "vu" cu la zent pì ansiana di me che, na volta stabilìt a Powell River, la usansa a'a continuàt, fin al punt che par àjs, conversànt cu na me visinànt furlana ca veva un dèis àjs pì di me, i no vevi vut il coragju di dàighi dal "tu" e, sicòma chi si parlàvin abastansa di frequent, a mi varès parùt amòndi stran il daighi dal "vu." Il risultàt di stu dilema a lè stat che par àjs i no ghi'ai dat ne dal tu ne dal vu. Epùr i soj rivàt a comunicà lo stes. No saj coma! [425] Na alusiòn, chista, a la storia ca lezèvin Pauli e Francesca, chej puòrs diàus! [426] Cuant chi eri frutùt. (Naturàl che i "àjs" chì a son da capì coma "condisiòns socjàls, etc.) [427] No--no chel nustri, ma chel di Firense. [428] No, i no crot cal vedi intindùt il furlàn. [429] Par Cjasaguida, chistu a lè il mòut di dìzi ca l'era nasùt dal 1106. (Mièj daighi na ocjàda ai comentatòus par capì li sutilèsis di chistu calcul stelàr--o planetàr. [430] L'originàl: "Li antichi miei e io nacqui…" Chel sens, da li voltis pezantùt, di colpa chi sint cuant che la me gramatica a è un puc cussì cussì--beh, chel sens lì a si lizerìs un bel puc cuant che encja Dante (ca si ten cussì visìn dal mestri di chej ca san) al usa espresiòns cussì! [431] A San Zuan (tal nustri San Zuan) stu "sest" chì i crot chi lu clamarèsin un "borc." Ta stu borc di Firense ogni àn a festegjàvin il dì di San Zuan cu na gran gara di corsa. [432] Coma ca dìzin i comentatòus, Dante a si contenta di mostrà che i so antenàs a èrin di Firense. [433] Dal Punt Vecju al Batistèri di San Zuan. [434] Tal sens di "artigjàn." I Cjamps, etc., a son esèmplis di zent ca vegneva dal di fòu di Firense. [435] Se Dante (o il so antenàt Cjasaguida) a la pensava cussì daj contadìns dal la zona di Firense, se'l pensarèsia di nualtris puòrs contadìns di San Zuan? [436] Tal sens di un tipo cualsiasi. [437] I comentatòus chì a jùdin a capì sti riferensis. La sostansa, però, a è che Cjasaguida al rinfuarsa la so idea che ai so timps Firense a l'era mièj di vuèj. [438] Contradis = sitàs (coma tal original "citade.") Sens'altri an dè di chej che vuèj a la pensin propit cussì cuant ca'an in mins i extracomunitàris. Par un coma me, però, ca la vivùt il pì da la so vita in Canadà, un paìs ca la una mistura di nasionalitàs, chistu concèt di Cjasaguida a no lè tant solid. [439] Sitàs, chistis, dùtis zudis in ruvìna. [440] In cualchi roba, coma na sitàt, ca dura un bel puc. [441] Èco, se Dante al fos stat di San Zuan invensi di Firense, chisti righis a sunarèsin cussì: Jodùt i'ai jò'i Culòs e'i Castelarìns, i Bàitas, Castìgas, Pisìns e Tamajòs, ca èrin zent in gamba, da tegni a mins. [442] Firense. [443] Ravignàns, Beluncjòns…famèis di bacàns di chej timps là. [444] Coma Cavalièr il Galigàj al veva tal so stema di cjasa una spada cul mani e pòmul di òru. [445] La famèa daj Piòj (Pigli) a veva un scudo cu na strica grisulìna ta un sfont ros. (Vandelli) [446] Staj (= staio): una specje di caretèl. Secònt i comentatòus la referensa chì a è che famèjs, coma i Gjàis, ca vèvin trufàt il cumùn cun scju caretèj di sal che, par via che a cualchidùn di lòu a ghi mancjava na doga, a no vèvin la cuantitàt di sal ca varèsin dovùt vej. [447] I Lambertos, ca ghi fèvin onòu a Firense. [448] Cun vena un bel puc ironica, Cjasaguida al para via cussì a contà da la degradasiòn da li usànsis fra i fiorentìns. [449] La zentùta. Mièj dàighi na ocjàda ai comentatòus par vej na idea clara da li relasiòns misnonàdis ta sti righis. [450] "Incredibil" parsè che, secònt i comentatòus, daj Pera a no è restàt sen, fòu che'l nòn da la puarta. [451] L'insegna dal "gran baron" (Ugo il grant) a è stada vuèj (taj dìs di Dante) cambiada cu na strica ornamentàl da Gjàn da la Bièla. (Par altri a mièj zì la daj comentatòus.) [452] I Bondelmòns, minsonàs un puc pì'n jù. [453] Invensi da sposà la fia di Amidei, Bondelmònt a la sposàt n'altra zòvina--roba ca'a causàt la division fra Guelfs e Ghibelìns. [454] Statua mutilada di Marte in banda dal Punt Vecju--indà ch'encjamò si jodèva ta chej timps . La pàs a era finida cul asasinamìnt di Bondelmònt propit ta stu post. A mi ven in mins che--cuj sàja?--forsi Marte che in chisti nòs di Avòst dal 2003 a si lu jòt cussì ben grant, a lè ros coma che flamis daj fòucs di ducju chej incendios ca stan bruzànt boscs dapardùt, encja chì a Ashcroft. Ca sèdin scju fòucs stas judàs da stu Diu guerèsc? [455] Il gilio--emblema di Firense--a l'era na volta blanc sù un sfont ros, e cussì a lè restàt, encja se i Guelfs a vèvin tentàt di cambialu da blanc a ros cun un sfont blanc. [456] Fetòn a la volùt esi sigùr che so pari a l'èra il soreli. Apol a la consentìt al desideri dal fì--cul resultàt disastròus ca si sa. E par chel i paris encja il dì di vuèj a si tiring un puc in davòu dal sodisfà dùtis li vòjs daj fioj. [457] Parsè ca è impusìbul. [458] Tal purgatòri e tal infièr. [459] Cjasaguida. [460] Chistu razonamìnt Tomìstic al rapresenta il "scolastic" tentatìf di armonizà la libertàt di asiòn dal individuo cu la "providensa" o onisiènsa di Diu. Il fat che Diu al sa belzà che jò i zaràj a copà Abèl a nol rint necesari il me fratricidi: i soj jò chel cal fa la decisiòn di copà il fradi. Lo stes, però, a si pos razonà che Diu al varès podùt cambia li robis prima ca rivàsin a chel punt critic lì. Al varès, par esèmpli, podùt acetà il regal che Caìn a ghi veva ufrìt cu la stesa contentèsa cal veva acetàt chel dal fradi. Tal casu da la nàf ca seguìs la curìnt, a è vera che na volta zuda ta la curìnt la nàf a vegnèva strasinàda ju--che Diu, ca la jodèva zì jù a no l'era luj ca la pocàva. A si podarès dìzi, encja chì, che prin che la nàf a si metès ta sta curìnt, Diu al varès podùt calmà la curìnt, o fa alc di sìmil. [461] Cjasaguida, cal jòt tal spièli di Diu, indà ca lè rifletùt dut se ca la da vignì, al jòt pur se ca ghi susedarà a Dante taj timps ca'an da vignì. [462] Ipòlit a l'era stat esiliàt par èsi stat acusàt di vej tentàt di sedùzi la madrigna, cuant che in realtàt (o almàncu secont Ovidio) luj al veva resistùt a li luzìnghis ca ghi veva fat ic. (E ben si sa se che li feminis a fan ta casus cussì, no? Dopodùt, "hell hath no fury like a woman scorned," no èse vera?) [463] L'esilio di Dante a lè stat contemplàt (a mi par di capi daj comentatòus) a Roma, indulà che'l papa Bonifàs VIII al veva pucja simpatia paj Blancs di Firense. [464] Una famea nobil ca veva simpatia par Dante. [465] L'acuila imperial. [466] Il sens al somèa di èsi che a Dante a ghi sarà ufrìda asistensa a colp, prin encjamò di domandàla. [467] Cjangrant da la Scjala, Siòr di Verona. [468] Marte. Ta scju dìs chì (vièrs la fin di Avòst dal 2003) sta "stela" a è propit fuarta--pì luminosa ca sedi maj stada taj ultins 60 000 àjs, secont chej ca san. Pero, al contrari daj efiès che Marte a la vut su Cjangrant, ta scju dis al sta creànt disastros ecologicos in Europa (incendios, temperaturis cussì altis che fra l'altri a'an copàt 10 000 di lòu in Fransa) e pur u chì (30 000 sfolàs da Kelowna, e un bel pùcjus encja chì a Ashcroft)! [469] Li sferis dal firmamìnt. [470] Encjamò prin che il Papa Clement V al invitàs Rico VII a vignì in Italia, par dopo zìghi cuntra, Cjangrant, a nòuf àjs al veva belzà mostràt li virtùs minsonàdis. Chì a si pos nota che, coma cal dìs Thomas Gray tal so famous poema "Elegy Written Upon a Country Churchyard," a son doma i grancj' ca pòsin mostrà disprès paj bès. Ai puors diàus daj puarès a no ghi ven maj dada l'oportunitàt! [471] Al savèva ben Dante, che la so fama a sarès duràda taj sècuj, mentri che che di chèj ca l'an costrèt a esilià, sa esist, a esist grasis a la fama che Dante stes a la. [472] Coma cal sarès il so trisnònu Cjasaguìda. [473] Un ca si lasa zì, ca si lasa domà da l'esilio, al ven distrùt. [474] Si no'ai il coràgju di ricognosi se ca è veretàt, una dì, cuant che il presènt al sarà doventàt timp antic, i vegnaràj dismintiàt dal dut. [475] Cuanta veretàt ca è ta sti righis! U chì, par esempli, a è tanta zent ca vorès che jò i la smetès di criticà chej disgrasiàs ca vòlin stabilì un altri deposit di imondìsis! [476] Purgatòri. [477] L'esilio. [478] Diu. [479] Beatrìs a lu sigùra che il plasèj celestial ca la vuardàt taj so vuj al pol cjatàlu encja al di fòu daj so vuj. [480] La brama di Cjasaguida di discori di nòuf cun luj. [481] Chel che Cjasaguida al minsonarà a si presentarà svelt coma na saèta. [482] Un'altri luzòu. [483] La stesa ambiguitàt (a l'ese il falcon cal svuala o il vuli dal falconèj?) a è encja tal original. [484] Ducju grancj'eròj medievàj, scju chi; fra di lòu, zent coma Gotfrèit a èrin eròj da li primi crocjàtis cuntra i saracèns. [485] Dante al vuarda taj so vuj e a ghi par pì bièla di sempri, roba che, considerànt i superlatìfs ca la usàt fin adès, a somearès impusìbul. [486] Dante a si necuàrs ca son adès ta la sfera di Gjove. [487] Beatrìs. [488] Pa la so vergogna, na fruta--a ni dìs Dante--a cambia colòu, dal ros al blanc, a colp. [489] La sesta stela a sarès Gjove, pì temperada di Saturno (frèjda) o Mars (cjalt). [490] La lus stesa a sta formànt ai so vuj li lèteris da la nustra lenga (ma i no crot dal furlan--purtròp!). [491] Una da li Musis. [492] Volèighi ben a la gjustisia vualtris chi gjudicàis la cjera. [493] "Dùtis ches" a si riferìs a li lucis ca si stan pojànt sul colm da la "M," fazìnt la "M" someà una sorta di gilio. Pal simbolismo da la "M" i sugerìs i comentatòus, ca la san pì lungja di me. [494] Diu. [495] Informa = tal sens daj antics scholastics: ca ghi conferìs la so vera sostansa o esènsa. [496] Il valòu simbolic a lè pì o mancu cussì: i spirs (ca pòsin esi jodùs coma la zent ca'a simpatia pa la monarchia fransèsa) a cambin cul so sfavilà il gilio, cal rapresenta la cjasa fransèsa, in ta la forma da l'acuila, simbul dal Impero, dimostrànt cussì che, tal livel simbolic la zent a preferìs--o a varès da preferì--l'Impero al dominio fransèjs. [497] Il sugerimìnt di Dante chì a lè che la corusiòn (fun) da la gjustìsia a deriva da la curia papal--cun Zuan XXII da Avignòn prin di dut. (Vandelli) [498] Coma cal veva fat il Signòu tal templi di Gjerusalem. [499] La guèra adès a ven fata daj Papis ca ùsin scomunichis o altri amonimìns cuntra i fedèj, e fazìnt cussì a ghi robin il pan spiritual che il Signòu al voleva prejòdi par ducjus. [500] Dante chì al sta apostrofànt, a si pensa, un daj papis (Clement V?) ca l'era stat acusàt di impòni scomùnichis doma par cancelàlis se un daj potentàs al ves vierzùt il so tacuìn! [501] La Glisia. [502] Il tu di sti righis a lè Zuan XXII (o un'altri papa coròt e cìnic). Stu papa a si riferìs a S. Pieri e a S. Pauli in maniera spresànt--e se ca gh'impuàrta a son doma i florins ca tegnin rafiguràda la figùra di San Zuan Batista. [503] Il splendòu daj beàs al somèa un'acuila--simbul che a Dante a ghi sta amòndi a còu, par razòns za presentàdis. [504] I mi cjoj encja jò la libertàt ca si'a cjolt Dante tal usà "rostro" (latìn: rostrum = bec, o musa) par significà la musa o bec da l'acuila. [505] La figura da l'acuila che cussì a si sta esprimìnt a è fata di chej tancju puntìns di lùs ca son i beàs ca ghi dan forma. [506] Li vòus di ducju i beàs a èrin concentràdis ta l'unica vòus da l'àcuila. [507] Taj òrdins daj ànzuj. [508] Il capucjo che il falconej a ghi ten sul cjaf. [509] Chel stupit di un Satanàs di Lusìfar. [510] Ogni creatura inferiòu a che daj ànzuj (Lusìfar in particular) a'è coma un vàs masa pìsul par capì l'infinìt savèj dal creatòu. [511] L'intelèt divìn. [512] L'intelèt uman a lè regal dal intelèt divìn: regal grant, a si sa; ma maj cussì grant coma chel da'ndà cal cjoj ispirasiòn--coma che se un siòr a ni regala mil dollars, mil dollars a son tancjus, si capìs; ma puc o nuja in confront al tesòu da'ndà ca vegnin. [513] Cupiditas radix malorum est--inta ducju i sens. [514] Puòr'on = puòr omp. [515] Domanda, chista, che ducjus a si son domandàs, prima o dopo. [516] Il cjadreòn di un gjudice. [517] Tal sens di èsi il contrari di sutìlis. [518] Sa si imedesimèa cu la volontàt divìna. [519] Fin a chel punt chì dal razonamìnt da l'acuila, il me dubit al restarès intàt. [520] L'acuila. [521] Vualtris umàns i no sèjs bojs di capì li sutilèsis da la gjustisia divina. A si'è tentàs da dìzi, chì, che forsi a no sarès tant na bruta roba se il creatòu a ni permetès di capì cuanchidùn daj so mistèris. Parsè no? Forsi, sa ni spalancàs chel barcòn cal fa jòdi se ca è la di fòu, tal so ort, par cussì dìzi, forsi i varèsin encjamò pì amirasiòn par luj e par dùtis li robis ca la tal so ort. Ma i saj ben che luj a lè ostinàt a insisti su la storia da la fede, sensa da la cual i no podarìn maj godi da la belèsa dal so ort. [522] Crist. E di che zent ca fa mostra di vej sempri Crist in mins an dè tanta, coma ca è tanta la ipocrisìa da la zent. [523] Danàs e beàs a si ju jodarà sfilà ta do filis: che daj beàs e che di chej zùs in malòra. [524] Imperatòu Berto da l'Austria. [525] Il cugnàt di Berto al zarà a pièrdi l'Austria entri pus àjs. (Cussì i comentatòus.) [526] Stu chì al sarès Filìp il Bièl, da la Fransa, che, secont i comentatòus, al veva falsificàt tanta monèda par podèj fa na guera. Filìp pì tars a lè zut a murì dopo èsi stat ferìt da un cinghiàl. [527] Ducju scju regnàns a'an una roba in comùn: la brama di vej e di otègni teritòri daj altris--l'inglèjs al volèva la Svesia; il spagnòu Gibiltèra (daj Morus); etc. [528] Ca sarès il stes che dìzi che par ogni virtùt che stu suèt a la, a la pur mil pècis. [529] Di stu re di Sicilia a basta dìzi puc--a l'era un omp plen di vìsis e basta. [530] Il barba di Federico a l'era Jàcu, re da la Majorca. Jàcu II, il fradi, a l'era re da l'Aragona. (Vandelli) [531] Rasia: una region ca includeva part da la Bosnia, Croasia, Serbia e Dalmasia. (Vandelli) [532] Il re di Rasia a si veva profitàt dal fat che la so monèda a ghi someàva a la monèda venesiana (I "matapan" venetos). (Vandelli) [533] I Pirenèj, ca podèvin difìndi il re di Navàra da la Fransa. [534] Il re di Cipro, fransèjs, a l'era un omp coròt e crudèl, secònt Dante e secònt i comentatòus. [535] I ghi domandi scusa; ma a si sa coma ca è, no? coma ca è, no? Cuant che la Mùsa a dìs "fa cussi," alòra i faj cussì, encja se forsi a sarès pì just fa culà. [536] Chej puntìns di lucis ca formin il vuli da l'àcuila a son pì brilàns (= di merit pì grant) daj altris ca ghi dan forma al rest da l'àcuila. [537] Re Davide, autòu daj Sàlmos. [538] La sostansa di sti righis a par ca sedi che il cjantadòu (Re Davide) al cognòs adès il gran premiu risevùt pa li so òperis. [539] L'Imperatòu Trajàn. [540] Cf.Purg. X.73] etc. [541] Il paradìs e l'infièr. [542] Ezechièl che, savùt da Zaìja cal sarès muàrt di lì a puc, a la domandàt di èsi lasàt vif par encjamò un puc di timp par podèj fa penitensa. (Robuschi) [543] Coma tal cazu di Ezechièl. [544] L'Imperatòu Costantìn ca la pasàt li lègis di Roma a l'àcuila, sen dal Impero, e a la al stes timp stabilìt Bisansio coma capital dal Impero. [545] La che la sèa dal vuli da l'àcuila a taca a zì'n jù. [546] Gulielmo il Bon, re da la Sicilia, planzùt taj timps di Dante, pì'ncjamò pal fat che chej ca lu vèvin suseguìt, Carlo e Federico, a èrin stas governàns da nuja. (Comentatòus) [547] A si mostra dut risplendìnt e colòu di òru. [548] Un daj trojàns ca vèvin lotàt cuntra i Grecs. Dante, naturàl, a si necuàrs a colp di sta straordinaria rivelasiòn: se'l fàja un ostia di un pagan u chì tal paradìs? [549] Cussì Shelley cuant che ta la so "To a Skylark" al sint tal cjantà da la lòdula un segnal di cualchicjùsa ca lè cussì tant pì bièl, pì melodiòus di cualsiasi roba ca è di sta cjera, e che di conseguènsa a ghi tocja èsi divìna. To a Skylark Hail to thee, blithe Spirit! Bird thou never wert, That from Heaven, or near it, Pourest thy full heart In profuse strains of unpremeditated art…. Sound of vernal showers On the twinkling grass, Rain-awaken'd flowers, All that ever was Joyous, and clear, and fresh, thy music doth surpass…. What objects are the fountains Of thy happy strain? What fields, or waves, or mountains? What shapes of sky or plain? What love of thine own kind? what ignorance of pain?… [550] Ogni roba tal mont a è creada in conformitàt cul volèj di Diu (il plasèj eterno). [551] Dante al usa sta espresiòn latina par significà la esènsa di na roba; e cussì i la usi encja jò, va su'l'ostia! In furlàn na peraula ca si visinarès a sarès "robitàt," ca sarès la sostansa di na roba, coma che in inglèis a si usa la espresiòn "whatness" o "thingness." [552] La viva speransa (ca la un omp coma Trojàn) di zì a cognòsi Diu a va a "vinsi" sul volèj (o amòu) divìn, ca ghi scolta a chej ca mostrin speransa. [553] Trajàn (la prima) e Trojàn (la cuinta) dùtis dos colocàdis ta la sèa da l'acuila. [554] Secònt i comentatòus, a lè stat San Gregorio a preà par che Trajàn al tornàs fra i vìfs par fa dal ben--ca l'era il so desidèri. [555] Voltàs: tal sens che in ta chistu momènt a là la nustra atensiòn. [556] Crist. [557] Tal vuli da l'àcuila, lì cal lus cuj altri beàs. [558] Il spirit di Rifeo il Trojàn. [559] Da grasia a grasia… [560] (Pur. XXIX. 121-) Li tre siòris minsonàdis chì a son la Fede, la Speransa e la Caritàt ca èrin cun Beatrìs visìn da la roda destra dal so cjar. Chisti virtùs a ghi'an servìt coma batièsin al Trojàn pì di mil àjs prin dal vigni dal redentòu. Coma ca dìs l'àcuila subit sot, a è inùtil che nualtris puora zent i provàni a capì il mistero da la predestinasiòn, cal contèn in se li razòns ca spiegarèsin--se doma i rivàsin a penetralu--stranèsis teologichis coma che dal casu di Trojàn. Lo stes, però, si si ategnìn al casu di Rifeo il Trojàn, a èse necesàri che un pagàn, dizìn un indiàn canadèis da la epoca pre-colombiana, al vedi vut li virtùs teologàls (caritàt, fede, speransa) e vej crodùt al vignì di Crist, etc., par vej podùt esi acetàt la sù, tra i beàs? O mistèri da la santa fede! [561] Diu stes, ca lè chel cal ten in motu duti li robis. [562] Par dìzi la veretàt, tal original Dante a la "s'affina," espresiòn ca mostra un perfet acòrdu fra il volèj daj beàs e il volèj di Diu. [563] Li sèjs daj vùj a si sbàsin e a si àlsin al stes timp, cussì coma l'intensitàt da li lucis tal vuli da l'àcuila a si alsàva o sbasàva in perfèta sintonìa cul parlà da l'àcuila. [564] Tal original i vuj di Dante a si fìsin su la "mia donna." Purtrop il furlàn a nol somèa vej l'ecuivalènt di chista espresiòn. La me femina? No. La me siora? Nencja. La me zovina? La me fruta? La me madona? La me biela? La me ninina? No. No. No. No e No.Il furlàn a no la nisùna peràula ca si visina a la "mia donna." La "mia donna" tal sens usàt da Dante a è espresiòn di gentilèsa, di rafinatèsa, di galanterìa--cualitàs di un mont social e romantic che, i crot, a no la maj parlàt furlàn. Il furlàn, almancu chel parlàt a San Zuan, a lè, tal scori da la storia, stat lenga dal contadìn e lì, a è da amètilu, espresiòns cavalerèschis coma la "mia donna" a son difìsilis da cjatàlis. [565] Semele, una amànt di Gjove, ca'a insistit di jòdilu tal so splendòu e, tal jòdilu, a si'a brusàt e di ic a no'è restàt altri che un grumùt di sinìza. [566] Cualsiasi altra femina (fiola, siora, zovina, ninuta o fruta ca sedi) a corarès il riscju di someà una di ches ca si vàntin da li so belèsis. Tal casu di Beatrìs, però, chistu aserimìnt che la so bielèsa a sta doventànt sempri pì luminòsa a no si pol clamàla vanitàt. Cussì a no è nencja just "perdonà" Beatrìs--coma che al inìsi i eri tentàt di fa.(Sa ves vut un momènt di comprensìbil debolèsa feminìl i la varès perdonàda a colp. Ma chì, se ca è da perdonà?) [567] Il siètin splendòu al sarès al sarès Saturno, indà ca son apèna rivàs. Ta la cjera adès a si sint l'inflùs di Saturno e da la costelasiòn dal Leòn. [568] Si capìn, no? [569] Saturno. [570] Saturno a l'era il re da la etàt dal òru, cuant che dut a era coma ca varès da èsi, no coma vuèj cuant che dut (o cuasi) a è coma ca è, e par sigùr no coma ca varès da èsi. [571] Beatrìs. [572] Ca jodèva dal jòdi di Diu stes. [573] Dante chistu a ghi lu dis a un daj spiris luminòus ca ghi stan in front. [574] Beatrìs. [575] Ta altris sferis celestis. [576] Tant il ridi di Beatrìs che il cjantà daj beàs al varès, u chì, una soavitàt cussì granda che Dante, in bròut di gjugjulis, a nol podarès apresà--ma a si insiminarès dal dut, par sigùr! [577] Cun che infusion di lus ca ven dal alt, la lus ca sta parlànt a pol jòdi in ta la esènsa di Diu stes. [578] Il me jòdi (inteletuàl) a si adeguèa a la lus divìna. [579] Coma dita subit sù, nencja i serafìns a rivaràn maj a capì ducju i segrès divìns. [580] Dante a la met cussì: "Tra due liti d'Italia surgon sassi…." I lu amèt: chistu al suna un puc mièj dal me mòut di esprimimi, almancu ta stu casu chì. Ma se si'aja da fa… A pensàighila ben encja Dante al varès aprovàt il pastrosès macaronic da la me riga, cu la so mistura di furlàn "clasic" e furlàn di San Zuan. [581] I comentatous a no son sigurs a cuj ca si riferìs. [582] A l'era cognosùt coma Pieri Pecjadòu tal convent di Santa Maria dal Puart. [583] U chì i comentatòus a pàrlin di un anacronismo (par via che ai timps di San Pieri Damiàn a no si usava encjamò chel cjapièl che i cardinàj a partin vuèj. A no'è la prima volta, a propòsit, che Dante (encja sal fa par bocja di San Pieri Damiàn) al mostra di èsi critic di scju ministros da la Glisia. [584] Cefàs = Cephas: San Pieri; il grant vasèl: San Pauli. [585] Miga mal, Dante, cuant ca si buta a l'ironia! [586] Cal sarès il flameà di San Pieri Damiàn. [587] A la mari. [588] Cf. Par. XXI. 4-12; 57-62. [589] Prin da murì. [590] Ànsi, il riguàrt cal sta mostrànt Dante di front di scju beàs, a lu rint pì'ncjamò meritèvul di vignì ricognosùt da Diu--ca lè il so objetìf. [591] Il monastèri cal cjòj il nòn di San Benedèt. [592] Zent pagana, ca no voleva savèighini da la nova fede. [593] San Benedèt a la fondàt il monastèri di Monte Casìn tal 528. [594] Il paganèsin. [595] Salt = saldu. I fràris u chì a ghi'an tegnùt dur a la so fede. [596] Dante al vòu jòdi il sant coma ca l'era, lìbar da che luminositàt ca lu ten, in ta un bièl sens paradosàl, platàt. [597] L'Empireo. [598] La sù tal Empireo dut a è perfet, coma ca lè sempri stat. [599] Tal Empireo il "èsi" a no lè na roba material, coma ca lè ta che altri sferis o u chì tal nustri puòr mont. I beàs a pòsin rivà fin la sù; roba ca no ghi è pusìbul a un puòr mortal coma Dante--almancu no a stu punt. [600] Cuant ca si veva insumiàt di vej jodùt na scjala ca si alsava fin tal cjel, cun ànzuj ca ghi zèvin sù e jù. [601] Puòr Svuàlt! Stu puòr Benedetìn a l'era propit lì, a partada di man, e cussì i lu'ai usàt. Colpa so sa lè saltàt fòu propit cuant chi zèvi in sercja di un Benedetìn cal rimàs cun salt! [602] Convènt, o monastèri. [603] Chel profitàsi da li renditis da la Glisia. (A si pensarès che la debulèsa umana daj predis e fraris di na volta, coma la debulèsa di chej predis dal dì di vuèj, acusàs di abusos coma chel da la pedofilia- -a si pensarès che sti pècis a varèsin distrùt la Glisia sècuj fa. E invènsi ic a para via--e abastansa benòn, secònt se ca si osèrva.) [604] Se ca custodìs la Glisia a no ghi apartèn ne ai parìncj' daj fraris e predis, ne a altris ca vòlin scuèdi. [605] San Francesco. [606] Miràcuj biblicos coma il spartì da li àghis o'l fa l'àga dal Gjordan zì cuntra curìnt a erin pì grandi maravèjs che un pusìbul intervènt di Diu di "corèzi" la corusiòn chi'ai apèna descrìt. [607] Par via che Beatrìs a ghi'a permetùt di "vinsi" la so gravitàt natural e di zì su svelt, coma un spirit. [608] Il sen dal Zodiac cal seguìs il sen dal Toru a lè la costelasiòn daj Zìmuj--e a è sot di chistu sen che Dante a l'era nasùt. [609] Il firmamìnt. [610] Il gran pàs al sarès la dificoltàt ca ghi resta a Dante di contà da li robis ca no la encjamò descrìt dal Paradìs. [611] I ànzuj. [612] Dante al sta oservànt la luna da che altra banda, la banda che nuàltris i no jodìn maj e ca no'à li màcis ca si jòdin da chì--da la cjera. [613] Pari dal sorèli. [614] Maja e Dion a èrin li maris di Mercurio e Venere--ca ghi zìrin atòr e visìn dal sorèli. [615] Gjove a lè tal miès di Mars e Saturno; un cjaldòn, e l'altri frejdùt. [616] Vandelli al nota che taj timps di Dante i astronomos a riferìvin ai poscj'indà ca èrin i pianès coma "cjasis." [617] Coma la usièla, Beatrìs a sta spetànt, duta ansiosa, par cualchicjusa di luminòus cal sta par spuntà da un momènt a l'altri. [618] Dut il frut cal ven fòu da la influenza daj cjelos, cal sarès dut il insièmit daj sans dal Empireo. [619] Parsè che li peràulis a no rìvin a descrivi dut chel splendòu. [620] Crist. [621] Miga mal, no, sta teoria medieval di coma ca nàs na saèta! [622] I si recuardàn ben che puc prin (Par.XXI.4+ e 62 + ) Dante a nol varès podùt jòdi Beatrìs in ta dut il so splendòu; ma adès ca la jodùt altri robis brilantis a lè pì preparàt a vuardà e apresà il ridi luminòus di Beatrìs. [623] Cuanti voltis chi vin vut ducjus chista esperiensa chì! Spes a susèit che cuant chi si sveàn a colp, ta miès di un sun, i dizìn: èco, bisùgna che stavolta i mi recuardi di se chi mi stevi insumiànt. Ma, nonostànt il proposit di recuardàsi daj particulars dal sun, puc dopo chi si sin ben sveàs il sun a lè zut su l'òstia e dut se ca ni resta a è la certèsa chi si sin insumiàs di cualchicjusa ca meretàva di èsi recuardàda. Tal casu di Dante, a sarès interesànt aplicà li teorìs di Freud--o di Schachtel. (Chist'ùltin a lè chel cal dìs che la razòn pa la cual i no si recuardàn daj suns a è par via che i suns di solit a partin a gala li robis che propit i vorèsin vej--tal casu di Dante chistu al somèa propit just--ma ca sarès cuntra i precès fondamentàj da la nustra cultura di podèj vej o otègni.) [624] Dante a nol rivarès a descrivi la bielèsa inefàbil dal ridi di Beatrìs--e dal rest dal so aspièt sant e luminòus--nencja sal ves la asistènsa di ducjus i poès ispiràs da dùtis li Musis. [625] Ca sarès la poesia di Dante. [626] La rosa = Maria; i gilios = i apòstui. [627] Il so vuli a no l'era encjamò abituàt--o dal dut preparàt--a jòdi visions luminòsis coma che ca sta par presentàsi al so vuli. [628] La causa a sarès Crist stes. [629] La presensa visìna--e di conseguensa tant luminòsa--dal Signòu a ghi varès impedìt a Dante di podèj jòdi i altri beàs, lòu stes esìnt luminòus. [630] Subit dopo che il Signòu, cu la so luminositàt, a si'a un puc distansiàt, Dante al pol concentrà il so vuli sul bièl flòu (Maria--la rosa mistica) representàt dal lustri pì intèns ca la davànt di luj. [631] In tant e in cuant: in cualitàt e in intensitàt. [632] Chista "flama" a sarès, secònt i comentatòus, che dal ànzul Gabrièl. [633] L'ànzul al "coronava" cu la so melodia chel gjojèl (zefìr) ca era Maria, e ic a so volta a feva dut il cjel risplìndi coma da la lus di un grant zefìr. [634] Il Empireo. [635] Il nonu cjel, o Prin Motu, cal imbràsa dut il rest dal mont. La so visinànsa a Diu a ghi permèt di godi pì da li altris sfèris il calòu cal ven radiàt da Diu e da li so asiòns divinis. [636] Maria e la so simìnsa (il Signòu) a son zus in sù cussì a la svelta che il vuli di Dante a no lè rivàt a seguìju. [637] Tal original: Sti ànimis a èrin tal semenà "buone bobolce." Interesanta la nota di Vandelli, cal sugerìs che "bobolce" a deriva da "bifolca," ca significarès "cjera" o "cjampàgna" in ta cers dialès dal nord. Al spiegarèsi, chistu, il significant di "bifolco," espresiòn cal usàva me Barba Toni (puarèt) cuant che, da frutùt, i vegnèvi da luj butàt par aria. Ca la vedi usada tal sens di "contadinàt" o di "vilàn" o di "salvàdi" tal sens di èsi un ca l'era coma li altri bèstis da la cjera? [638] San Pieri, ca lè stat vitoriòus sul mal. Il "concilio" al sarès il insièmit da li ànimis beàdis dal nòuf e dal vecju testamìnt. [639] La nustra fantasia a no riva a rindighi gjustisia a la soavitàt celestiàl di chistu cjant. [640] Cussì a ghi dìs San Pieri a Beatrìs. [641] Viru = Latìn (sanzuanizàt) par omp. [642] Dal paradìs. [643] Coma ca ni recuàrdin i comentatòus, San Pieri "ambulabat super aquam, ut veniret ad Jesum." (Matt.XIV.25-) [644] Un ca si prepara a afrontà un esam ca ghi vierzarà la strada al dotoràt. Chistu bacelièr a la di tegnisi pront a provà (no a determinà) la cuestiòn ca ghi ven proponuda dal mestri. [645] Mestri--San Pieri; la cuestiòn su la cual al vegnarà esaminàt: la fede. [646] San Pauli. [647] Pal significàt medieval e Tomistic di scju vocabuj i sugerìs i comentatòus. [648] L'intensiòn = il crodi (i crot), cal doventa sostansa, tal sens scolastic di veretàt. [649] Ca sarès il jòdi ta li veretàs eternis, aparèntis doma sa si è in paradìs. [650] Cun vigòu, cun pasiòn. [651] Al so stamp. [652] Gjojèl. [653] A è fede sensa limit chista. I lezèvi tal Vecju Testamìnt alsèra che righis ca contin di chel puòr diàu cal va taj cjamps di domènia in sercja di stecùs par tègnisi cjalt. E Diu a ghi dìs a Mosè: "Copàilu. Bisùgna cal vègni lapidàt." (Numars 15:32) Èco, a bisùgna vej una fede da leòn (cussì par dìzi, sicòma chi no soj tant sigùr di cuanta fede ca'an i leòns) par crodighi a la gjustisia di chistu Diu vecju. [654] Il Testamìnt vecju e chel nòuf a son chì tratàs coma componìns di un argumìnt silogistic. [655] Tal sens di opera divìna. [656] Ta sta metafora la natura a è paragonàda a un fabri ca no lè bon di scjaldà e di dàighi forma a robis ca son aldilà da li so capacitàs-- ca sarèsin i miràcuj. [657] Che robis consideradis miràcuj. [658] Il Te Deum laudamus…. [659] Secònt il Vanzèli di San Zuan, San Zuan a l'era stat il prin a rivà tal sepùlcri di Crist, ma San Pieri a l'era stat il prin a entràighi e crodi che Crist a si'era rifàt vif. [660] Tal sens che'l Spirit Sant su di lòu a si'a fermàt e cul santificàju a ghi'a cussì permetùt di risèvi la veretàt. [661] Si vin na sincuìna e na cuindizìna, parsè no na trina? [662] Ta l'analogìa: il siòr = San Pieri; il servo = Dante. [663] I vegnaràj incoronàt poeta, cu la corona di oràr, tal Batistèri di San Zuan indulà chi soj stat batezàt. [664] Coma che di fat, San Pieri a la fat a la fin dal ultin cjant. [665] San Jacu al veva il so sepolcri in Spagna (Galisia), indà che par jòdilu tancjus a pelegrinàvin. [666] San Jacu al veva comentàt su la bondansa di grasis dal cjelo (la nustra basilica--o la cjasa di Diu). [667] I tre, Pieri, Jacu e Zuan, a vègnin a rapresentà la fede, la speransa e la caritàt. [668] Cul incoragjamìnt di San Jacu al pol adès vuardà la granda luminositàt daj beàs che prin i so vuj a no èrin rivàs a sopuartà. [669] Di front di Diu e daj beàs. [670] Sal ves rispundùt luj al varès corùt il rìscju di someà vanitòus. Mièj lasà che ic a ghi fèdi i complimìns. [671] Coma ca dìs Beatrìs, a Dante a ghi è concedùt di vignì chì, ta sta Gjerusalem, par visionà la so realtàt prima di tornà tal mont e finì il so lotà ta la "Glisia militànt." [672] Scritòus da la Bibia, etc. [673] David. [674] Diu. [675] Salm IX.11: "Sperent in te qui noverunt nomen tuum," coma ca lezèvin na volta. [676] La speransa ca ghi è stada istilàda da San Jacu e Davide adès al pol luj stes istilàla in altris. [677] Al sinti li lodis di Dante, San Jacu al va propit in "bròut di gjugjulis"! [678] San Jacu al art di chel amòu ca ghi veva permetùt di afrontà il so martìri fin al momènt da la so muart. [679] Cuant che un al va in paradìs (da sta cjera) al varà sù doj vistìs: il so spirit e il so cuàrp. [680] San Zuan ta l'Apocalìs, cuant cal parla da la rsesuresiòn daj cuàrps. [681] Secònt chej ca s'intìndin, al tramontà dal sorèli (vièrs la fin di zenàr) a ven fòu la costelasiòn dal Cancri. E, Dante al dìs, se sta costelasiòn a varès na stela tant luminòsa coma ca lè chel lustri cal spunta fòu daj beàs ta stu moment--cal sarès San Zuan--alòra a sarès sempri dì par un mèis intèj. Chì jo, no volìnt èsi pignòu, i ghi làsi i particolàrs a chej ca san. [682] L'usièl = pelican = Crist. (Crist a ni ufrìs se stes coma che-- secònt la storia--il pelican a ghi ufrìs il so còu ai picinìns sos. [683] Dante al tenta di jòdi se San Zuan a lè dotàt di cuàrp. San Zuan al sodisfa la curiositàt di Dante cun se cal dìs pì'n jù. [684] Cuant che il numar daj beàs ca sù al dovènta compàj dal numar predestinàt da Diu di vignì "elèt" par rimplasà i ànzuj pierdùs che volta da la rivolta daj ànzuj capitanàda da chel tramàj di Lusìfar. [685] Doma Crist e Maria a son zus su tal Empireo cun cuàrp e spirit-- no San Zuan, al contrari da la legenda. [686] Par via dal splendòu di San Zuan ca lu tegnèva imbarlumìt. [687] Di San Zuan. [688] Beatrìs a no ghi'è tal dì di Dante: a no ghi'è pusìbul jòdila par via ca lè encjamò imbarlumìt. [689] Anania a ghi veva ridàt la vista a San Pauli cul tocjàlu taj vuj cu la so man. [690] Chel cal fa contèns i beàs u chì a lè il prinsìpit e la fin di dut se che l'Amòu (Diu) a m'insegna. [691] San Zuan al vou savèj in maniera pì particolarizàda coma che Dante a la imparàt a volèighi ben al Signòu. [692] Il ben (amòu) ca si ghi vòu a na roba al ven pì grant se pì granda a è la bontàt da la roba a la cual a si ghi vòu ben. [693] Diu stes--l'esènsa ca'a dut sè ca è di bon. [694] Aristotil? Platon? Altris? I studiòus a no son sigùrs. [695] San Zuan. [696] Secònt i comentatòus, chista a sarès na referensa a l'Apocalìs. [697] Ta l'Apocalìs, l'àcuil;a a è minsonàda coma sìmbul di San Zuan. (Apocal. IV.7.) [698] …Di se cal volèva chi contàs. [699] Dal Signòu. [700] Diu. ("Pater meus agricola est." Zuan XV.1) [701] Encja a vuj sieràs i si rindìn cont di una lus ca ni bat ta li sèjs e a voltis a ni svèa a colp. [702] Par dìzila justa, il gran Diu prima di Adam al veva creàt i ànzuj. Ma Adam a l'era sens'altri il prin omp creàt. [703] Tal sens di "frut." Tal original Dante al usa "pomo," intindìnt dìzi che Adam a lè l'unic frut che l'amòu di Diu a la creàt cuant ca l'era zà madùr. [704] Ogni femina a'è o fìja di Adam o a'è so nuàra par vej sposàt un daj so fiòj. [705] Il plasèj di Adam (il prin spirit) di contentà Dante a si pol jòdilu sot da la lus ca lu inglùsa. [706] Diu. [707] Il paradìs terèstri. [708] E i ti vus pur savèj, etc. [709] Il gustà dal frut dal àrbul proibìt. (Se Dante al ves podùt daighi na ocjada a che Eva ca ghi sta in bras dal Signou ta che famosa pitùra da la Creasiòn dal Omp, al varès jodùt che, almancu par Michelangelo, il frut dal àrbul proibìt a ghi'era sens'altri tal vùli di che cocolota di Eva lì, coma che ben a somèa da la sberlocjada ca ghi da a chel puarèt di Adam.) [710] La proibisiòn di no tocjà il frut, etc. [711] Adam al veva vivùt par 930 ajs. Dopo muàrt al veva pasàt tal limbo 4302 ajs. Cul vignì dal Signòu, Adam a l'era zut sù tal Paradìs. Si chè da la creasiòn dal omp al vignì dal Signòu a erin pasàs 5232 ajs. Si ghi metìn insièmit i 2004 ajs pasàt dal nasi di Crist al dì di vuèj, Adam a lè stat creàt 7236 ajs fa. Taj nustri timps, l'aritmetica da l'evolusiòn dal mont a'è cambiada un puc pì di un puchitìn. [712] La lenga di Adam a era stada parlada fin taj timps di chel cuarantavòt di Babèl. [713] Razonèvul. [714] "…Mobil, cual piuma al vento" a ven a mins. [715] A è natural che l'omp al parli, ma la lenga cal decìt di parlà a è na roba arbitraria ca decìt la zent di chì o di là. [716] Il limbo, cal circonda l'infièr. [717] "I" e "El" a sarèsin ducju doj nòns ca si riferìsin a Diu--il prin, secont i comentatòus, al da da intindi cualchicjusa di cabalistic (e il I stes a si riferìs al numar un Roman); il secont a lè Ebreo par Diu. [718] Ta 24 oris il soreli a si moveva tra cuatri cuadrans. La "prin'ora" chì a sarès il prin cuadrant, sì che Adam, esìnt stat tal Eden chel timp cal dura dal prin al secont cuadrant, al sarès restàt tal Eden par puc pì di sèjs òris. (I amèt chi saj puc di sti robis arcànis! Mièj zì là di chej ca san..) [719] Li musis di San Zuan, San Jacu, San Pieri e Adam. [720] San Pieri. [721] Lucìfar. [722] Tal infièr. [723] Daj timps da la pasiòn dal Signou. [724] La Glisia. [725] Una part: i Guelfs; l'altra: i Ghibelins. [726] Il Guascòn: il Papa Clement V; il Caorsìn: Zuan XXII (no il Papa bon--Zuan XXIII--ma chel tristàt daj timps di Avignon. (Dèjt pur n'ocjàda ai comentatòus.) [727] Domanda dut, sensa platà nùja. [728] Cuant che il sorèli a lè ta la costelasiòn dal "cuàr dal cjavròn" (Capricorn). [729] Mi tòcja inchinami al furlàn di la da l'àga (ma a lè doma un prestit). [730] Dèit na ocjàda vualtris ai comentatòus par capì chista arcana oservasiòn astrologica di Dante. Pal momènt a basta savèj che Dante al sta dizìnt ca son pasàdis sèis òris a cuant ca la par ùltin vuardàt la jù ta la cjera. (Cf. Par XXII. 128--) [731] Da lì ca lè Dante al riva a jòdi ta una banda il stret di Gibiltèra, indulà che la nàf di Ulìs a si veva infondàt; ta che altra la spiagja, ta la Fenicja, indà che Europa a veva morosàt cun Gjove. Chel can da l'ostia di Gjove a si veva trasformàt in toru--toru gentìl, si capìs--e a ic, secont Dante, a no ghi veva displasùt propit tant di vej dovùt soportà il so "dols car'c." [732] La nustra cjera. [733] Una costelasiòn. [734] "Cjar umana" a riferìs a la natura; "pitura" a riferìs a l'art." [735] Leda, coma ca conta la storia, a era stada seduzùda da chel scaltri di Gjove (ca li induvinàva dùtis). Savìnt che a Leda a ghi plasèvin i cignos, a si'a tramutàt ta un di chej usièj lì e da bièl usièl ca l'era doventàt, a la fat, beh, a la fat se ca la fat, cul risultàt che dal òuf di Leda a ghi son nasùs i doj zìmuj che adès a son lasù tra li stèlis. Dante, duncja, a ni sta dizint che ta stu moment la bielèsa divina daj vuj di Beatrìs a lu'a pocàt a vuardà in alt, viers il Prin Motu. A lè da notà, però, l'acopiamìnt da la soavitàt di Beatrìs (e Dante a lè mat par ic) a l'atrasiòn cal sint pal bièl nìt di Leda. Tant par gust i vorès sugerì che l'atrasiòn sintùda da Dante par Beatrìs a'a--o a'a vut--taj timps indavòu cualchicjùsa ca veva in se almancu un puc di tacadìs sensual ma che cul zì dal timp chista atrasiòn fisica a si'a sublimàt in ta che figura spiritual che Beatrìs a è doventàda, e di conseguensa in tal so viàs vièrs l'Alt. A mi ven in mins--ma cu na spunta un puc diferenta--una poesia di John Donne. Donne a si sintèva torturàt da che do costantis atrasiòns: il spirit da una banda e il cuarp da che altra. Benòn--ta una poesia al trata di un tipo coma luj, che volìnt sedùzi un bièla zovinùta, ma savìnt che luj al varès da tègnisi sodisfàt di una relasiòn spiritual, a la fin a si rasègna di otègni pur il so cuarp, dizìnt che, dopodùt, cuant ca si trata dal spirit, beh, "the body is his book"! [736] Il Prin motu e il nonu cjel. [737] Ta cual post particular di stu cjel ca mi veva partàt. [738] L'Empireo. [739] Stu nonu cjel (il Prin Motu) a lè inglusàt da la luce e dal amòu ca forming il pensèj divìn, coma che il nonu cjel al inclùt in se stes ducju i altri vot cjelos. [740] "Mant" tal sens cal inglùsa il nonu cjel e ducju i altris. [741] A si jòt che il mestri di Dante a ghi veva insegnàt ben a jòdi i mistèris da la santa aritmetica: il miès di dèis (= 5) e il cuint di dèis (= 2) a son ducjus doj circoscrìs dal numar dèis; ma il dèis a no lè inglusàt da chej altris. [742] Il timp a la li radìs ta stu cjel, che dopo a si manifesta taj altris vot cjelos, fin a determinà il suseguìsi da li ròbis ta sta nustra cjera. A è da notà coma che chistu pensèj di Dante (che di sigùr al riflèt il pensèj Tomistic) a ghi fa èco a li teorìs modernis su la inseparabilitàt dal timp e dal spasiu e dal muvimìnt. Fra l'altri la metafora dal timp ca la li so radìs platàdis ta un vas a'a aplicasiòn ta cussì tanti ròbis di ogni dì. Basta pensà chi sin ducjus partàs a pasà gjudìsis su se che jodìn, ca si trati dal comportamìnt un puc stran di un nustri amìc o una gueruta come che dal imperatòu Bush, e via dizìnt, sensa tant pensà a li radìs di se chi stin jodìnt. [743] Il prin sen di na barba. [744] Parsè ca lè stuf di sintila tontonà. [745] Se chisti tre righis a'an un significàt un puc misteriòus, a son pì'ncjamò tal original. I studious a no son tant sigùrs sul coma interpretà il significant da la "fija." A pènsin, però, ca si trati di Circe--che ostia di na maga ca varès tant afasinàt l'Ariosto cualchi sècul dopo di Dante--che Circe, fija dal "Sol" (chel ca si fa jòdi a la matìna e al sparìs cul scur da la sera) che a ghi fa aparì cussì bièlis li robis dal mont che, par via di ches, un puc a la volta a si resta ducju imbrojàs. I blancs (o inocèns) a dovèntin neris (o coròs). A proposit, Dante al finìs la riga di miès cun "figlia." Jò, encja par esigensa di rima, i la finìs cun strea. Fazìnt cussì i ghi cjoj via un puc dal mistèri da la tersina, che forsi a no è tant na bièla roba. Ma se si àja da fa? [746] A mancja la guida da la Gloria e dal Impero. [747] Zenar = la nèjf dal unvièr. In altri peraulis, prin che l'unvièr al sedi dut finìt. [748] Chel centesin dal dì cal vegnèva pierdùt prima ca si fes avànt il calendàri gregoriàn. [749] Adventus veltri qui debe extirpare cupiditate de mundo. (Tal Vandelli) Il Veltro a lè stat zà minsonàt tal infièr. [750] Da la Glisia--che a la fìn a zarà pa la diresiòn justa. [751] Cu la veretàt. [752] Tal originàl: "che'mparadisa." Sta peraula inventàda da Dante a mi plàs--e a ghi va propit ben encja al furlàn. [753] Chistu puntìn di lus (Diu) a lè par nualtris fàsil da capì-- abituàs coma chi sin a magìjs coma la lus dal laser, ca è buna da svuarbà un ca la vuarda fìs par via da la so intensitàt. [754] Chel puntìn di lus (Diu) metùt visìn di na stela, coma che na stela a ghi sta visìn di n'altra stela, al somearès, in paragon, una luna. [755] Il concèt, chì, a lè dal sercli che ogni tant a si jòt atòr da la luna--e il soreli a lè tant visìbis cuant ca'è l'intensitàt dal splendòu da la luna. (Propit do seris fa i'ai jodùt un sercli biel e grant atòr da la luna di Ashcroft. I sin a metàt mars. Il sercli a l'era na roba da jòdi sul seriu.. Jò i'ai pensàt, "Se'l vòlia dìzi?" E cuant chi mi soj levàt la matina dopo il tre di mars dal 04, là di fòu i'ai jodùt un cuatri centimetros di nèif. Che il sercli al vedi volùt dìzi che? O cal vedi volùt dìzi che Lolli (la me cagna) a varà fra do setemànis una sgaravana di bièj cjanùs? Ma! [756] Il mont, ta stu casu, a lè chel cal inclùt ducju i cjelos che, concentricos, a zirin atòr da la cjera, fin al Prin Motu. Si chè il sercli atòr dal puntìn di lus (Diu) al zira pì svelt di ducjus. [757] L'arcobalèn (Iris). [758] Tal so splendòu, chistu sercli a ghi somèa pì daj altris a la lus divìna par via di èsighi pì visìn. E chì, coma ca ni dìzin chej ca san, i serclis apèna descrìs a rapresentin i òrdins daj ànzuj, tacànt cuj Serafìns, seguìs dai Cherubins, i Tronos, li Dominasiòns, li Virtùs, i Potentàs, i Principàs, i Arcànzuj e par ùltin i Ànzuj (puors Anzuj). [759] Beatrìs a'a subit jodùt che Dante a l'era penseròus, ca nol veva dut ben capìt. [760] Diu. (La fisica moderna a ghi è d'acordu a l'idea che dut a'a tacàt da un puntìn.) [761] Il centro, cal sarès la cjera secont il sistema di Tolomeo. [762] Esempli: il model; esemplàr: il modelàt. Il model al sarès chel mont di la sù--l'Empireo; il modelàt: il mont di ca jù--chel sensibil. Cussì a la pènsin i studious--e jò i ghi soj d'acòrdu. [763] St' intorgulamìnt di metaforis a no lè doma colpa me; un puc di colpa a bisugna pur dàjghila a che benedeta di Beatrìs. [764] "Stu chì" a lè il Prin Motu che, coma ca'è clar dal so nòn, a ghi da muvimìnt ai altri cjelos. E chistu a ghi corispònt pì di dut al sercli daj Serafìns. [765] A ogni cjelo a ghi corispùnt il so sercli angjelic. Cussì al nonu cjelo a ghi corispùnding i Serafìns; al otàf, i Cherubìns, e via dizìnt. [766] I comentatòus a ni dìzin che Borea a soflàva cun tre curìns: il Maestràl, da destra; il Tramontàn, dal miès; e il Grecàl da la banda sinistra. Ta stu casu al tira il Maestràl, il vint pì dols daj tre. [767] In tal sens, i crot, che il fièr cul cjalt dal cjarbòn ardìnt al doventa incandesènt. [768] L'efièt chì a lè chel di mostràmi il stragrant numar di sintìlis ca dan fòu i serclis celestiàj. [769] A tèntin pì ca pòsin di someàjghi a Diu (il punt) tal so splendòu. [770] Tersina. [771] Il vero al ven par prin comprendùt dal intelèt e in sèguit dal amòu--ca lu seguìs coma che na onda a ghi va davòu da un'altra. (Dante al usa la metafora dal "secondà" par esprimi chista idea.) [772] Il merit a lè generàt da la grasia divina e da la buna volontàt da la creatura. [773] Sempri pì'n sù, secònt il merit . [774] La grasia a para via a flurì encja tal secònt grup (di tre) ta la gerarchia daj ànzuj--e a no svanìs, coma che invènsi a smètin di flurì i flòus cul vignì dal autùn chì di nu, cuant ca si fa jòdi la costelasiòn dal Arièt. [775] I prins--chej che par prin a cjantusèjn sul finì dal unvièr. [776] Scju òrdins a son nominàs ta la tersina ca seguìs. [777] Dionìs l'Aeropagita, che na volta a crodèvin cal ves scrit il libri De coelesti hierarchia. (Comentatòus.) [778] San Pauli. [779] Apol e Diana (soreli e luna). [780] La sostansa di chisti righis a è che Beatrìs a sta sidìna par un momentùt--chel tant che soreli e luna, o li dos costelasiòns nominàdis, a son in ecuilibri. Pasàt l'ecuilibri, la luna a va jù e il soreli al ven sù. E a stu punt Beatrìs a taca di nòuf a parlà. [781] Beatrìs a'a jodùt ta la mins di Diu ta la cual si jòt ogni post e ogni timp. E, i dizarès, chì a si unìsin idèis medievàls e modernis tal ricognòsi la sintesi dal spasiu e dal timp e la impusibilitàt di separàju. [782] La bontàt di Diu a si'a cussì espandùt. A bisugna amèti, però, che ta la solitùdin da la so pre-angjelica eternitàt, encja stu bon Diu al veva bisugna di un puc di compagnia. Ma a bisugna sinti se cal dìs Dante ta li righis ca seguìsin: prima da la creasiòn Diu al esisteva ta un "ambiènt" ca nol veva ne un prin ne un dopo--un ambiènt ca l'era una eternitàt fòu dal timp. Roba, chista, chi faj un pu di fadìja a capìla, ma che però--coma apèna minsonàt--a somèa ca si visìni a li teoris di astrofisica modernis, ca dìzin che il timp e il spàsiu a son leàs l'un cun l'altri; e che tant l'un che l'altri a'an vut inìsi al moment dal Big Bang, coma che il timp e il spàsiu, secònt Dante, a'an tacàt tal momènt da la creasiòn. [783] Coma za sugerìt, a somèa che prin da la creasiòn Diu a nol vedi vut il timp di stufàsi. [784] Li tre frècjs a corispùndin a scju tre elemìns: la forma sostansiàl, la materia in se stesa, e l'insièmit "perfet" da la forma e materia. A una mins medieval coma che di San Tomas chista fusiòn a sarès stada comprensìbil e naturàl. Par me, chi'ai cualchi vansadìsa dal medievàl, a mi'è fàsil capì stu concèt si la pensi coma cal fa me fradi Flavio cuant cal va a sarpì ta la vigna. Il so impègnu al consist in tre fasis: prin l'idea di coma cal vòu ca sedi la vit na volta sarpìda; dopo, il sarpì stes--tac tac cu li fuàrfis di vit; e par ultin la contemplasiòn da la vit che a stu punt a contèn in se la forma e la materia e, tant par dìzila pì a la lungja, il potensiàl (il bon vin cal vegnarà da l'ùa da li vìs cussì sarpìdis). Propit cussì al fa chel lasù. Ma chistu a mi met in mins i me milusàrs la di fòu ca'an encja chej bisùgna di una buna dose di chel tipo di forma lì. Cussì a'è mièj chi làsi la pena e chi cjoli su li fuàrfis di vit! A mi tocja amèti che chel tipo di creasiòn chì a lè un bel puc different di chel ca si sta preparànt di fa la me puòra cagna Lollipop, ca'è cussì rotonda e sglònfa che o vuèj (17 mars 2004) o domàn a ti farà una sgaravàna di cjanùs. E a pensà ch'an dè di chej ca pènsin che la creasiòn a fos doma roba di na volta! [785] La pura forma, la pura materia, e la uniòn pura da li primi dos, coma za spiegàt. [786] La configurasiòn, l'insièmit da li sostansis (tal sens Aristotelic) che ta stu casu a sarèsin i ànzuj. [787] Sot da la sfera da la luna, indulà che dut a è corutìbil. Chì la materia a pol risèvi forma dal di sù. [788] Ta sta zona di miès a è la uniòn da la materia e dal pur àt divìn, ca si bràmin l'un cun l'altri e si tègnin sempri leàs. Chiscjus a sarèsin i cjelos. Un bel puc pi tars a mi par che Pico da la Mirandula al veva da vignì fòu cun l'idea che l'omp, esìnt tal pì alt da la zona corutìbil a la il podèj di zì in jù o di zì in sù cuj ànzuj. Mentri chi staj scrivìnt, però, a rìvin nuvitàs (che par dìzila justa a'an puc di nuvitàt) che a Bagdad a si sint bombardà di nòuf. Chista nuvitàt a seguìs la nuvitàt da la distrusiòn di un hotel a Bagdad doj dìs fa, e dal masàcri di 200 spagnòi l'altra dì a Madrid, e via dizìnt, ad nauseàm. E chista, naturàl, a mi fa vignì in mins ch'an dè pì di na frigùja di ironìa tal clamani "potensa pura" nualtris puora zent chi stin garegjànt par jòdi cuj cal mostra pì furbìsia tal distrùzi e copà. Encja Pico, i crot, al sarès tentàt di rivisionà li so idèis--se pì ca nol ves da vignì a jòdi la me cagna Lolli che stanòt pasàda a'a vut sièt Lolùs. Ic, besòla, mentri ca ti vegnèvin fòu a ti'u lecàva e sburtàva e rodolàva fin ca ti vierzèvin la bocjùta e a tacàvin a cainà- -no saj propit se cun contentèsa par èsi rivàs ta stu mont, o cu na lamentèla, ca sarès comprensìbi, par esi stas intrometùs ta'un mont ca la duti che asurditàs ca ghi dan cussì tant da fa a li CNN di stu mont. Ma encja sa ven da pensà che i cjanùs a si stèdin lagnànt, una roba a no'è da dubità--e che a è il comportamìnt di Lolli che ta la straordinaria maniera ca sta tegnìnt cont daj so cjanùs a si sta sul seriu levànt da "potensa pura" a cualchicjùsa di angjelic. [789] San Tomàs, secònt Vandelli, al dìs però che San Geronimo a si basàva suj vecjus antìcs ca dizèvin che "angeli sunt ante mundum corporeum creati." [790] Tant par da un esempli: "In principio creavit Deus caelum et terram…." [791] I ànzuj, esìnt i "motòus" daj cjelos, a no podarèsin esi perfès sa ghi mancjàs chel stes ca son ca son stas creàs par movi. Di conseguensa, ànzuj e cjelos ( e dut il rest ca ghi dipìnt) a'an di esi stas creàs tal stes timp. QED. [792] Ca sarès il stes che dìzi, cun pi o mancu precision, che chej osteàs di ànzuj malcontèns a son vignùs chì a rompini li scjatulis. [793] Di zighi atorotòr di chel punt ca lè Diu. [794] Coma ca nòtin i comentatòus, la supiàrbia di Lusìfar a'è metùda in oposisiòn a la modestia daj ànzuj ca son restàs fedèj a Diu. [795] Par grasia divina e par merit so, a no pòsin pì vignì coròs dal mal. (E a Lusìfar se ghi vèvia mancjat? Forsi nùja. Forsi il contrari. Forsi Diu al veva vut na debolèsa par luj, pensànt cal fos stat mièj di chej altri ànzuj--forsi al spendèva un puc di pì par luj che paj altris, se sàju jò. Roba chista ca sarès comprensìbil. Dopodùt a susèit spès che un pari o na mari a vedi un preferìt fra i so fijòj. Chista preferensa, però, a pol vej vut un efièt negatìf: la genesi da la supiàrbja di Lusìfar a pol ben derivà da lì.) [796] E chistu afièt Lusìfar a la di vèjlu sintùt mancu daj altris--par via, forsi, da la razòn chi'ai apèna sugerìt. [797] Daj insegnamìns fas ta li "scuèlis" minsonàdis subit sù. [798] Par via ca dìzin il fals savìnt di dìzi il fals. [799] In altri peràulis, dal momènt ca no pol dàsi che na eclìs a sèdi susedùda par dut, l'oscuramìnt dal soreli a la di esi stat dovùt a un miràcul. [800] Secònt i comentatòus, Lapos e Bindos a èrin nòns ca si'u cjatàva par dut ta la Toscana daj timps di Dante. [801] "Ignorance," a si dìs in inglèjs, "is bliss." Ta stu casu a somèa ca sedi il contrari--almancu secònt Dante. Ma jò i no soj cunvìnt al sent par sent che la posisiòn di Dante a è che justa. I staj pensànt a un puòr contadìn di chej timps là che, sensa nisùna scuela, dut se cal sa al sa par via dal plevàn dal so paìs e di se ca ghi conta. Se stu plevàn a ghi dìs che sa nol vòu che la so anima a zèdi a finila ta chel fòr ca lè l'infièr, alòra a bisùgna ca ghi fedi na ofèrta al plevàn e cal otègni stu tocùt di tela che il plevàn a lu sigùra ca è un tocùt da la vela da la barcja di San Pieri, e che chistu tocùt di tela a bisùgna ca lu impìcj insìma dal so armàr e ogni sera a ghi dìzi un paternoster o doj. In ta stu casu se l'àja da fa stu puòr contadìn? Al crompa la tela e ogni sera a ghi dìs il so paternostri o avemaria. Adès, secònt Dante e, i crot, secònt chej san Tomàs prima di luj, stu contadinàt a nol va a pièrdi doma i bès ca ghi'a dat al plevàn, ma encja la so puòra anima. A mi par che chistu puòr disgrasiàt al ven--par dìzila cun delicatèsa--freàt do voltis, e a la granda! [802] Cal sarès, com'che ben si sa: "Euntes in mundum universum praedicate evangelium omni creaturae." (Grasie, Vandelli.) [803] A ven in mins una da li storiutis di Chaucer ("The Pardoner's Tale") ca conta di un di scju predicjadòus cal fa tintinà li monèdis di arzènt ta li so sachètis contànt strambolòs dal zènar. [804] Scju fraris (di Sant'Antoni) e altris a si profitàvin da la semplicitàt da la zent cul vèndighi "indulgensis falsis." ("Ca jòdi chì, sjòra: chistu vuesùt--che in realtàt a l'era un vuesùt di na puòra bestia apèna pursitàda--a lè na relìcua di San chistu o di San chel altri. Chel che, furtunàt, a lu'a al zarà a pasà di sigùr cualchi bièl àn di mancu tal purgatòri. Ca lu crompi, su, pa la salvasiòn da la so puòra anima." E la sjorùta, benedèta, coma fàja a resistilu?) A proposit, la me puòra mari a ghi voleva un ben dal mont a Sant'Antòni, chel di Padova e chel di Versuta. A ghi voleva cussì tant ben che cuant che, da pìsul, me fradi Esio--puarèt--al sufriva di epilèsia, a lu'a vistìt cul àbit di un frarùt di Sant'Antòni e tegnùt vistìt cussì par un àn a pat che Sant'Antòni a lu vuarìs. E Sant'Antòni a lu'a vuarìt. Che volta lì la "moneda" a no somèa ca sedi stada falsa, par via che fin in ùltin il Barba Esio a no si veva pì malàt. Puòra mari e puòr barba Esio--requiescat in pacem! [805] Il timp esìnt curt, i vin da siguràsi che il discors a si limiti al timp ca ni vansa. [806] La mins dal omp a no riva fin la sù. [807] "Miàrs e miàrs a lu servìvin; dèis mil voltis dèis mil a ghi stevin in front." (Danièl 7:10.) [808] La infinitàt di ànzuj za minsonàda. [809] Tronos, chì, a lè da intìndisi tal sens coletìf di ànzuj. [810] L'amòu che i ànzuj a esprìmin pa la prima lus (Diu) ca ju iradièa a varia, dipendìnt da la capacitàt di amà dimostràda daj ànzuj--che coma chi vin jodùt a no son ducjus compàjs. [811] Encja sa si divìt in ta un numar infinìt di spièlis angèlicos, al resta sempri un--coma prin ca ju creàs. [812] Il mizdì. [813] Cul rivà da l'aurora cualchi stela la sù a sta svanìnt. [814] L'aurora. Pì ca dovènta dì e pì il cjelo a si siera, fazìnt scomparì li stelis, fin a la pì luminòsa. [815] Il insièmit daj ànzuj--i nòuf ordins ca zìrin atorotòr dal punt. [816] Tal sens di imbarlumìt. [817] Il punt (Diu) a l'era inglusàt da chel che luj stes al inglusàva- -tal sens ca ghi conferiva il so splendòu. [818] La bielèsa di Beatrìs a va cresìnt cussì tant che encja si usàsin dùtis li làudis chi ghi vin fat fin chì, a no sarèsin asàj par descrìvi nencja una pisula part da la so luminòsa bielèsa. [819] Da chel chi mi recuardi jò, cuant che a San Zuan i jodèvin una biela fruta e i volèvin usà il pì grant cumplimìnt par descrivila, i vegnèvin fòu cul superlatìf "Ma a è propit na roba da jòdi!" Chistu i dizèvin, si rivàvin a sierà la bocja ca ni restava spalancàda tal jòdila. [820] Comic o tragic: un scritòu di na comèdia o di na tragedia. [821] Un ca la la vista debulùta. [822] In realtàt, che il surìdi di una fantasùta al insiminìsi un fantàt a no'a di pari roba strana. Tal casu di Dante, però, l'insiminimìnt a lè adiritùra un turbo-insiminimìnt. [823] L'Empireo (il cjel di pur luzòu). [824] Tal Empireo Dante al jodarà i beàs e i ànzuj (li do milìsis). I beàs a ghi vegnaràn mostràs coma ca somearàn tal dì dal judìsi universal, cuant che li animis a cjolaràn su di nòuf i so cuàrps. [825] A si è necuàrt che adès al veva na capacitàt da jòdi tant pì granda da la so solita capacitàt. [826] Si si recuardàn coma che la Comedia a taca, cun Dante pierdùt ta la foresta, sensa pì la capacitàt di cjatà la strada justa, alòra i podìn ben capì ca la a la fin cjatàda sta strada. [827] Il flun, li faliscjs, i flòus ta li rivis--dut chistu a lè un preavìs di se cal vòu dìzi. [828] L'idea, sedi se ca sedi, a'è che di da l'idea di un cal ingropa li sèjs cuant cal fa il sfuàrs di pensà, o di jòdi se ca no è normal di jòdi. [829] A stu punt a ghi'a parùt che l'onda a no fos pì dreta e lungja coma un flun, ma ca ves forma circolàr. [830] Se un a si gjava la so mascara al somèa se ca l'era prin di meti sù la mascara. [831] I ànzuj e i beàs. [832] I comentatòus a ni recuardin che il sircul a lè, tra l'altri, simbul da l'eternitàt, di na roba ca no'a nè inìsi nè fin. [833] Clif = rivòn di culìna = clivo tal talian di Dante (Vocabolario della lingua friulana, di Maria Tore Barbina). L'interesànt chì a lè il fat che encja in inglèjs a si dis "cliff" par significà un straplòmp, o rivòn. A pol dasi che la etimologia da li do peraulis a sedi diferenta. Il inglèjs "cliff," al deriva dal inglèjs antic, mentri che i pensi che il clif furlàn = clivo italian al derivi dal latìn. Ma i no esclùt che tant l'un che l'altri a vèdin la stesa radìs. [834] Beatrìs a ghi mostra il grant numar daj beàs ta sta rosa. [835] Il paradìs. [836] Il numar daj beàs a lè cuasi complèt. A mancja puc post taj scjalìns di stu empireo. [837] Il zì in paradìs a lè paragonàt al zì a na fiesta di nòsis. [838] Rico VII a la, di fat, intivàt a vignì in Italia cun l'intensiòn di regolà li robis, ma, secont i comentatòus, a la cjatàt tanta ostilitàt tra i Guelfs e altris che i so bojs proposis a son zus a mont. [839] Ta stu periodo il papa al sarà Clement V che, par di fòu, al farà fenta di zi d'acòrdu cun Rico VII; ma di sot al farà coma il vièr, cal guasta se che l'imperatòu al vorès fa. [840] Simon Magu a si veva meretàt un postùt tal sercli otàf dal infièr; cussì tant Clement V che Bonifàs VIII (chel d'Alagna) a vegnaràn butàs encja pì'n sot! [841] I beàs. [842] La compagnia daj ànzuj. [843] Descrìt chì a lè un sbuzighès di às ca van e vegnin daj flòus e daj poscj' indà ca làsin la so mièl. [844] Diu. [845] Pì di chel tant dovùt a li variasiòns dal merit. [846] A mi ven in mins la situasiòn dal Irak che, mentri chi scrif (16 di Avrìl dal 04) a somèa ca stedi doventànt sempri pèzu. Tant par da un par di esèmplis: un daj cuatri ostagjos italians a lè stat gjustisiàt qualchi dì fa e i altris a pol dàsi ca vègnin fas fòu taj prosins dìs; i americans a'an pierdùt una otantìna di soldàs ta li ultimi dos setemànis, sensa contà chel numar amondi pì alt di irakens ca son stas fas fòu tal stes timp--un milesincsent, pì o mancu. Èco, la comunitàt internasionàl a vorès ristabilì l'ordin, la pas, ta sta nasiòn disgrasiàda e introdùzi libertàt e democrasia. Ma libertàt e democrasia--un vivi pì o mancu normal e godìbil, insoma--a no lè pusìbul fin ca no vègnin ristabilìdis l'ordin e la pas. A'è par na razon coma chista che Dante al dìs che il "gjoldi" tal post celestial cal sta descrivìnt al pol èsi realtàt doma se il post stes a lè "sigùr." [847] Ta stu nustri mont--in particular, Firense. [848] Enìs = la orsa granda; so fì = l'orsa pìsula. Sti dos costelasiòns a si li jòdin sempri insièmit ca fan il so ziru atòr da la stela polar. [849] Roma di bielèsis di stu mont an davèva pì di ogni altri post. [850] Di Diu. [851] Stu pari a lè San Bernart di Clairvaux. A lè chì coma simbul da la contemplasiòn. [852] Beatrìs a è metùda tal ters scjalìn. Tal pì alt a è Maria, tal secont Eva, tal ters Rachel, e cun ic Beatrìs. Chì--secont i comentatòus--a si jòt dut un incrosamìnt di artimetica simbolica. (Il tre a lè la radìs dal nòuf; e sta radìs a rapresenta la trinitàt, e Beatrìs a ghi fa part dal nòuf, che ta stu lavoru a la tanti corispondènsis ca sugerìsin la perfesiòn.) [853] Il paragon chì a lè che luj a lè tant lontàn da la visiòn di Beatrìs la sù tal alt di luj, coma che pur un sprofondàt tal mar a è la visiìn dal mont indà ca "tona." [854] Tal Limbo, prin sercli dal Infièr, a era zuda par suplicà Virgilio cal judàs Dante. [855] Servo dal pecjàt. [856] Encjamò. [857] San Bernart di Clairvaux. [858] Coma ca ni dìzin chej che di latìn e di grec a s'intìndin, Veronica a vòu dìzi "figura vera." Si chè, la Veronica a sarès chel sujamàn, usàt da Crist zint su tal Calvari, ca la ritegnùt la imàgin da la musa dal puòr Signòu, imàgin ca è encja il dì di vuèj conservada ta la basilica di San Pieri. La Croasia ta chej timps la a era un post na vura lontàn. Vuèj, par significà la stesa roba a si dizarès, forsi, che par jodi sta Veronica a vègnin fin "da li 'mèrichis." [859] A esìst na storiuta ca dìs che una dì un a la scuntràt San Bernàrt cal cjaminàva besolùt ta la banda di un bièl lac. "Bun dì, Siòr Bernàrt," a ghi'a dit stu chi. "A no l'èse amondi bièl stu lagut?" San Bernart a la scjasàt il cjaf e vignìnt fòu da li nùlis a la rispundùt: "Lagùt? Se lagùt?" [860] Maria. [861] Ca sarès il post indà cal va jù il sorèli. [862] Una part dal scjalin pì alt, indà che Dante al jòt il splendòu di Maria. [863] Stu post indà ca sta par spuntà Maria a lè pì luminous di cualsiasi altra banda dal scjalìn, o almancu cussì a mi par di capì. [864] Chista, a mi par a mi, a è una da li rari voltis che Dante al usa un paragon ca nol somèa adàt a la situasiòn. Tal casu di Maria il lustri a lè una roba da desiderà; tal casu di Fetòn, il lustri cal ilùmina il timòn a lè un lustri cal parta il puòr Fetòn a la so distrusiòn. [865] I comentatòus a jòdin sta oriflama coma na antica bandiera di combatimìnt fransèsa, colorada di ros e di zal. Ta stu casu, la lus di Maria. [866] Ca è doma just, par via che Bernart a lè partàt a la contemplasiòn. A'è da notà da l'ultima riga che encja Dante al sta otegnìnt chista capacitàt. [867] Grasis a Maria, la ferida lasàda tal omp dal pecjàt originàl a'è stada metuda in via di guarigjòn. [868] Eva. [869] Il cjantòu (o cjantadòu) a lè David, cal veva cometùt il fàl di fa copà Uriah par imposesàsi da la so femina, Betseba. La bisàvula di David a era Ruth. [870] La rosa. [871] Il mur cal divìt i òrdins daj beàs--chej dal Vecju Testamìnt e chej dal Nouf Testamìnt. [872] Plen, complèt. [873] Scju poscj' a no son encjamò stas ocupàs da beàs ca'an da vignì. [874] La separasiòn a è tra chej--inclusis li feminis ebrèjs--che crodùt a ghi vèvin a un Crist futùr e chej, sot di lòu, ca ghi vèvin crodùt a un Crist za vegnùt. [875] San Zuan Batìsta e i sans ca vegnaràn subit nominàs a segnin la granda separasiòn no doma fra il Vecju e Nòuf Testamins, ma a mostrin pur la corispondensa fra li feminis e i òmis. [876] Ta chel interval di doj àjs fra la so muàrt e la muàrt di Crist, San Zuan a la lambicàt--se lambicà a è pusìbul--tal limbo. [877] An dè di comentatòus ca si gratin il cjaf pensànt a stu pensèj. A èse pusìbul che il numar daj "elès" al sedi il stes tant par chej ca'an vivùt prin di Crist che par chej ca'an vivùt dopo la muàrt di Crist--e ca pàrin via a nasi e a vivi in numars sempri pì als? Jòi i crot che scju comentatòus a'an ogni razòn di gratàsi il cjaf, ma i'ai il timòu che cul tant gratà a pierdaràn ducju i so cjavièj, e a la fin a no ghi ni savaràn ne pì ne mancu di prima. [878] Par via di esi muàrs prin di vej savùt distìnguj fra ben e mal. [879] Chej che pì'n bas a sarèsin chej nuars da frutùs che se di merit an dàn, a lu'an par via daj genitòus. [880] I varès preferìt il paragon cal fa Dante fra la inevitabilitàt e gjustisia di dut se ca è cu la curispundensa fra dèit e anèl. Ma stu paragon a no la curispundùt a li me esigènsis di rima. E alòra a bisùgna contentàsi di cussì. [881] Di latinismos l'originàl an da encjamò di pì! (La zent imprimurìda--"festinada" par Dante--a sarès che rivàda chì prima dal so timp: i frutùs.) [882] Sta peraula i no l'ai cambiada par nùja: il furlàn a ghi torna ùtil encja a Dante ogni tant! [883] Diu, al spiega San Bernart, al conferìs li so grasis coma cal vòu luj. Li so razòns a son se ca son. A Dante--e al rest di nualtris--a ghi basta jòdi l'efièt da li grasis conferìdis: a no ocòr cal savèdi li razòns. [884] Esau e Jacu (Gen. XXV: 25) a vèvin mostràt di odiàsi cuant ca èrin encjamò dentri di so mari. [885] Ta la prima etàt--che da Adam a Abram. [886] Coma che la circuncisiòn a ghi conferìs virtùt ai mascjus a mi'è difisilùt capì. [887] L'Arcànzul Gabriel. [888] Maria, chì clamada Augusta pal fat che ic a regna ta stu impero. I doj minsonàs a son Adàm e San Pieri. [889] San Pieri, sintàt a la destra di Maria, al ven fat risaltà da Dante pì di Adàm, sintàt a la so sinistra. [890] San Zuan l'Evangelista, cal veva vut la vision daj momèns brus che la Glisia a varès vut da afrontà taj timps da vignì. [891] Visìn di San Pieri. [892] Mosè, sintàt visìn di Adàm. [893] Àna, la mari di Maria. [894] Lusia a ghi veva racomandàt di judà Dante tal so momènt di pì grant avilimìnt. [895] Vut = risevùt. Il sartòu a si adàta a fa'l so indumìnt cu la stofa ca ghi è stada data. Cussì San Bernart a si adàta a la capacitàt di scoltà e capì ca la Dante. [896] Maria. [897] Su li cualitàs di Maria, descrìtis chì taj tre paradòs di stu tersèt, i sugerìs di consultà i comentatòus. [898] Tu i ti sos chè che…. [899] N'altri paradòs: il fatòu di Maria a si a fat fa da chè che luj a la fat. [900] La "rosa candida" dal Empireo. [901] Tal sens di lus dal mizdì, cuant che il soreli a lè tal punt pì cjalt. [902] Pal me jòdi. San Bernart, coma ca si jòt, al fà dut il pusìbul par judà Dante. [903] Ta la so maniera silensiosa, encja Beatrìs e i altris beàs a stan supplicant Maria, coma cal sta fazìnt San Bernart. [904] I pensi che Dante al intìnt dìzi che Maria a gradìs il preà di ducjus--no doma daj beàs. Ma a pensala ben, nualtris ca jù cuant chi preàn i preàn pa l'intercesiòn di chistu o di chel altri sant o beàt. Si chè, a la fin daj cons, i no sin propit tant lontàns l'un dal altri. Si no a no ni resta che sperà che cualchi sant o beàt la sù a ni perdoni. [905] Tal alt di Diu stes. [906] La lus di Diu a è sostansa in se stesa, mentri che ogni altra lus a no'è che riflesiòn di chista. [907] I oràcuj da la Sibila, scris su fuèjs, a vegnèvin spierdùs dal vint. [908] S'interna…si scuadèrna: stes vocàbuj dal original. La metafora a funsiona tant ben tal furlàn che tal taliàn. [909] Espresiòns tomistichis: sostansis = se ca è in se stes; acidèns = manifestasiòns (variabilis) da li sostansis. [910] La "naf" daj argonautos a ghi veva fat ombrena al oceano, roba ca veva lasàt Netùn a bocja vierta. Che tersina chì a è comentada a lunc da Vandelli e altris. Jò i interpreti l'espresiòn "letargu" coma na maniera di dìzi di Dante che ta stu moment, jodìnt la conesiòn universal fra sostansis e acidèns, roba che nencja i pì grancj' filosofos a jòdin cun clarèsa, a si sint cussì esaltàt da restà sensa peràulis, a bocja vierta, coma ca l'era restàt Netùn stes tal jòdi, pa la prima volta, un'ombrena insima di luj. E par via da la straordinaria importansa di sta visiòn, Dante al pensa che un istant (punt) e basta di straviamìnt (letargu) al sarès l'ecuivalènt di vincjasìnc sècuj di straviamìnt da chel altri straordinàri momènt, chel di Netùn e Argos. [911] Diu al restàva il stes ta la so eterna imutabilitàt; ma jò, cul vuardàlu, i rivàvi a jòdighi aspiès chi no vevi maj jodùt prin di adès. [912] Iris = l'arcobalèn. (Iris = il Fì; ir's = iris = il Pari.) [913] L'altri ziru (il ters) al sarès il Spirit Sant. [914] Paragonàt a la realtàt di chel che jò i'ai jodùt, chel chi'ai jodùt a no lè che puc e nuja rispièt a la realtat di se che jò i'ai jodùt. Esempli: I faj na corsa fin jù in paìs cu la machina. Pa la strada i jot na fantasìna ca mi par cussì tant bièla da fami zirà il cjaf e cuasi cuasi zì tal fosàl. Eco, Dante a mi dizarès che la vision chi'ai vut di sta fantasìna a no si visìna nencja un puc a la so realtàt. Alòra jò i pensi: ma òsti, se la vision stesa a'a cuasi cuasi bastàt a fami zì fòu di strada, se susedarèsia si ves da jòdi la realtàt stesa di sta bièla nina? ‘Cramènt, i zarès a fracasàmi! [915] Secont i comentatòus, ta la apostrofe di sta tersina a è una definisiòn di Diu e da la Trinitàt. Jò, che chista tersina i stenti a capìla benòn, i sugerìs i comentatòus, ch'an san di pì di me. [916] E ca no podèvin cjatà.