[Transcriber's Note: This text is intended for users whose text readers cannot use the "real" (unicode/utf-8) version of the file. Characters that could not be fully displayed have been "unpacked" and shown in brackets: [Gh], [gh] (yogh) [&] (Tironian ampersand) [þ/] (thorn with stroke) [e,] (e with tail, "e caudata") [.y] (y with over-dot) [´æ] (accented æ) [-a], [-e]... (vowel with macron or "long" mark) [)a], [)e]... (vowel with breve or "short" mark) [a.], [b.]... (expunctuated letter, "under-dot") All but the first three are rare, or occur only in notes. Any other bracketed characters are in the original text. The form {} represents a half-width space, generally between prefix and main word. These are not always unambigous; readers should consult page images or a printed text. The {;} is a punctuation mark similar to a semicolon. A few selections use additional, very unusual letters that will be explained as they appear. In the last three selections, doubled ¶¶ represents the large C-like paragraph symbol. In Orm and earlier selections, ¶ is as printed. Italicized letters or parts of words, indicating expanded abbreviations, are shown in {braces}. Spaced-out text, used mainly for Latin quotations, is marked with _lines_. Boldface is shown with +marks+, while large initial capitals are shown with double ++marks before the letter. Superscript letters are shown with ^. The Notes were published in a separate volume, in preparation at the time this e-text was produced (August 2008). For each selection, the bracketed paragraph describing the MSS. has been summarized from these Notes; additions or omissions shown by ellipses or brackets according to the usual rules for academic quotation. Further details about the format of this e-text are at the end of the text. All notes in [[double brackets]] were added by the transcriber.] SELECTIONS FROM EARLY MIDDLE ENGLISH 1130-1250 Edited With Introductions And Notes by JOSEPH HALL M.A., Hon. D.Litt., Durham University PART I: TEXTS OXFORD At The Clarendon Press M CM XX OXFORD UNIVERSITY PRESS London Edinburgh Glasgow New York Toronto Melbourne Cape Town Bombay _HUMPHREY MILFORD_ Publisher to the University PREFACE Some of the texts in this book have already appeared in the Specimens of Early English edited by the Rev. Richard Morris. But Nos. i, ii, iv, vii, xiii and xv are new, the important shorter pieces, Nos. vi, viii, xvi, xviii, xxi and xxiii, are printed in full, and some, as Nos. viii and ix, are taken from additional or better manuscripts. The pieces are arranged tentatively in what appears to be the chronological order of their composition, but Nos. xix and xvii should have come before the Ancrene Wisse, and No. vii has been placed next to the Proverbs of Alfred, from which it appears to be derived. It is hoped that those who study the older book will find in the present one a useful supplement. The texts follow the manuscripts in all details. The syntax being comparatively simple, there is not much to be gained by modern punctuation, and that of the manuscripts has gained a fresh importance from theories which have been founded upon it. Where obvious mistakes have been corrected in the text, notice is always given in the footnotes. Additions are made within square brackets, and interlineations are printed between accents. My best thanks are due to the custodians of the libraries for the facilities which with uniform kindness they extended to me in the collation of the manuscripts. J. H. WOODSTOCK, _January, 1920_. TABLE of PIECES AND MANUSCRIPTS Page I. WORCESTER FRAGMENTS 1 Worcester Cathedral Library, 174. II. SAINT GODRIC'S HYMNS 5 British Museum, Royal 5 F. vii. III. THE PETERBOROUGH CHRONICLE (A.D. 1132-1154) 5 Bodleian, Laud Misc. 636. IV. CHARTER OF HENRY THE SECOND 11 B. M., Harleian Charter iii B. 49. V. A PARABLE 12 B. M., Cotton Vespasian A. xxii. VI. THE PROVERBS OF ALFRED 18 Jesus Coll. Oxford, Arch. E. 29. VII. MEMENTO MORI 29 Same as No. VI. VIII. POEMA MORALE 30, 31 Lambeth, 487. B. M., Egerton 613. Trinity Coll. Camb., B. 14. 52. IX. ANCRENE WISSE A 54, 55 Corpus Christi Coll. Camb., 402. Caius Coll., 234. IX. ANCRENE WISSE B 60, 61 Corpus MS., as before. B. M., Cotton Nero A. xiv, with passages from C inserted between asterisks. Variants upon MS. Nero from B. M., Cotton Titus D. xviii (without any indicating letter) and B. M., Cotton Cleopatra C. vi (= C). B indicates agreement of T and C as against N. X. IN DIEBUS DOMINICIS 76 Lambeth, 487. XI. HIC DICENDUM EST DE PROPHETA 79 Same as for No. X. XII. SERMONS FOR PALM SUNDAY AND EASTER DAY 82 Trinity Coll. Camb., B. 14. 52. XIII. VICES AND VIRTUES 88 B. M., Stowe 34. XIV. LA[Gh]AMON 94, 95 B. M., Cotton Caligula A. ix. B. M., Cotton Otho C. xiii. XV. ORM 112 Bodleian, Junius 1. XVI. SAWLES WARDE 117 Bodleian, 34 (to l. 339, p. 127). B. M., Royal 17 A. xxvii (from l. 339, p. 127 to end). XVII. SAINT KATHERINE 128 B. M., Royal 17 A. xxvii. XVIII. THE ORISON OF OUR LADY 132 B. M., Cotton Nero A. xiv. XIX. SAINT JULIANA 138, 139 B. M., Royal 17 A. xxvii. Bodleian, 34. XX. THE OWL AND THE NIGHTINGALE 148, 149 Jesus Coll. Oxford, Arch. E. 29. B. M., Cotton Caligula A. ix. XXI. THE BESTIARY 176 B. M., Arundel 292. XXII. GENESIS AND EXODUS 197 Corpus Christi Coll. Camb., 444. XXIII. KENTISH SERMONS 214 Bodleian, Laud Misc. 471. CORRIGENDA [Transcriber's Note: All corrections listed here have been made in the body of the e-text. The form as originally printed is shown in [brackets]. A few additional corrections have been added from the Notes volume.] 1/17 [nu beoþ] [_printed without brackets_] 2/30 [fei][gh]e [[fei]ge] 11/1 {þ}urh MS kurh [_body text printed without italics; added linenote_] 12/15 alisendnesse [alisendnessee] 14/58 fi{lio} [fi{lii}] 17/162 d{escendi} [d{escendit}] 83/32 For v{iam} p{ro} read v{estimenta} p{rosternebant} 85/79 s{e}cla [s{e}c{u}la] 87/161 Omit words in brackets [_printed [his fleis [&] his blod.] at beginning of line_] 150/16 þat [þar] 152/57 wit [wiþ] 154/104 bysemar [bisemar] 160/183 nyht [niht] 160/185 vych [vich] 160/191 quaþ [qwaþ] 166/289 In footnote, Þule [_added footnote_] 167/289 In footnote, Þule [_no change_] 167/310 eue [eve] 168/336 Murehþe ilyche [Mureþe iliche] 168/339 holy [holi] 221/248 iheed _for_ ihee[r]d I. WORCESTER FRAGMENTS [[MS description from Notes volume: "Worcester Cathedral Library, 174.... Its contents are ... (2) the scrap here marked A; (3) the pieces B and C with five more fragments of the same poem. A completes the page on which the glossary ends, and B is on the verso of the leaf. The leaves have been slightly shorn at one side and reduced at top and bottom, but probably to no great extent: the conjectural complement, which is here printed within square brackets, is for the most part fairly obvious, the more so as portions of the lost letters often remain. The whole MS. is in the same large square hand, but the pieces in verse, which are written continuously, like prose, are less carefully executed. The handwriting is of the second half of the twelfth century, perhaps about 1180 A.D. The Latin headings are not in the MS."]] A. SICUT OUES ABSQUE PASTORE [++S]{an}c{tus} beda was iboren her on breotene mid us · [f. 63 r [&] he wisliche [writen] awende [þ/] þeo englis{c} leoden þurh weren ilerde · [&] he þeo c[not]ten unwreih · þe questiuns hoteþ · þa derne di[gh]elnesse · þe de[or]wurþe is · 5 ælfric abbod þe we alquin hoteþ · he was bocare · [&] þe [fif] bec wende · Genesis · Exodus · Vtronomius · Numerus · Leuiticus · þ[urh] þeos weren ilærde ure leoden · on englisc · þet weren þeos biscop[es þeo] bodeden cristendom 10 wilfrid of {R}ipum · Johan of beoferlai · Cuþb[ert] of Dunholme · Oswald of wireceastre · Egwin of heoueshame · æl[dhelm] of malmesburi · Swiþþun · æþelwold · Aidan · Biern of wincæstre · [Pau]lin of rofecæstre · S. Dunston · [&] S. ælfeih of cantore · buri · þeos læ[rden] ure leodan on englisc · 15 næs deorc heore liht · ac hit fæire glod · [nu is] þeo leore forleten · [&] þet folc is forloren · [nu beoþ] oþre leoden · þeo læ[reþ] ure folc · [&] feole of þen lorþeines losiæþ · [&] [þ/] folc forþ{}mid Nu sæiþ [ure] drihten þus · _Sicut aq{ui}la p{ro}uocat 20 pullos suos ad uolandu{m} · [&] sup{er} eo[s uolitat ·]_ þis beoþ godes word to worlde asende · [þ/] we sceolen fæier feþ [festen to him] · [Linenotes: 2. _writen_] [_bec_] Varnhagen. || 3. _englisc_] _englise_ MS. || 7. [_fif_] V. || 11. _Ripum_] _Sipum_ MS. || 13. _Paulin_] [_Cwiche_]_lm_ Wright. || 22. _þis_] _þus_ V.] B. HOMO PUTREDO ET FILIUS HOMINIS VERMIS en earde · [f. 63v [&] alle þeo isceæftan · þe him to [s]cu[l]en · [&] mid muchele cre[fte · þe]ne mon he idihte · [&] him on ileide · lif [&] soule · Softliche he heo isom[nede] · ac þær biþ sor idol · 5 [þ/] bodeþ [þ/] bearn : þonne hit iboren biþ · hit [woan]eþ [&] mænet þeo weowe · [&] þene seoruhfule siþ · [&] [þ/] sori idol · [þ/] soule schal [[&] li]came · sorliche idælen · forþon hit cumeþ weopinde · [&] woniende iwiteþ · 10 [swo D]eaþ mid his pricke · pineþ þene licame · he walkeþ [&] wendeþ [&] woneþ [oftes]iþes · he sæiþ on his bedde · wo me [þ/] ic libbe · [þ/] æffre mine lif dawes · þus [lon]ge me ilesteþ · for heui is his greoning · [&] seorhful is his woaning · 15 [Linenotes: 3. [_þe_]_ne_ Buchholz. [_þon_]_ne_ Haufe. || 7. _hit_ [_greoneþ ond woan_]_eþ_ B. || 9. [_[&] li_]_came_ H. | [_hire li_]_came_ Singer. || 11. [_D_]_eaþ_ H., B. | [_thonne D_]_eath_ S. || 13. _wome_ MS.] [&] al [biþ] his siþ · mid seorwe biwunden · him deaueþ þa æren : him dimmeþ [þa] i[gh]en · him scerpeþ þe neose · him scrinckeþ þa lippen · him scorteþ [þe] tunge · [him starkeþ his skin ·] him trukeþ his iwit · him teoreþ his miht · 20 him coldeþ his [siden ·] liggeþ þe ban stille · þonne biþ [þ/] soule{}hus · seoruhliche bereaued · [at] also muchele wunne · þe þer{}inne wunede · þus biþ þæs bearnes · [bod]unge ifulled · þeo moder greoneþ · [&] [þ/] bearn woaneþ · 25 So biþ þeo [bu]rdtid · mid ba`le´wen imenged · so biþ eft þe feorþsiþ · Mid seoruwen al bewunden · þonne þe licame [&] þe sowle · soriliche to[dæl]eþ : þonne biþ [þ/] wræcche lif · iended al mid sori siþ · þonne biþ þe [fei][gh]e · iflut to þen flore · 30 [Linenotes: 19. [_him ... skin_] no gap in MS. || 21. _þe ban_] perhaps _he stan_. || 23. [_at_] B., [_of_] H. || 27. In MS. the second half of this line is _sorhliche to dæl_... copied by mistake from the next line. || 30. [_fei_]_ge_ Zupitza, [_bodi_]ge S.] [[Partial word [_bodi_]ge italicized as shown]]] he biþ eastward istreiht · he biþ sone stif · he [col]deþ also clei · hit is him ikunde · Mon hine met mid one [gh]erde · [&] þa mol[de] seoþþen · ne mot he of þære molde · habben na{m}more · þonne [þ/] rihte imet · [rih]tliche tæcheþ · 35 þonne liþ þe clei clot · colde on þen flore · [&] him sone from [fleoþ] · þeo he ær freome dude · nulleþ heo mid honden · his heafod riht wen[den] · heom þuncheþ [þ/] hore honden · swuþe beoþ ifuled · Gif heo hondleþ þe[ne d]eade · seoþþen his dea[gh]es beoþ igon · 40 sone cumeþ [þ/] wrecche wif · þe [forh]oweþ þene earfeþ siþ · forbindeþ þæs dædan muþ · [&] his dimme e[gh]en · [þon]ne þet riche wif · forhoweþ þene earueþ siþ · for ufel is þeo wrecche lufe · [þari]nne þeo un{}blisse cumaþ · þonne besihþ þeo soule · sorliche to þen lich[ame ·] 45 [Linenotes: 32. [_col_]_deþ_ Z., [_hear_]_deth_ S. || 41. The last half of this line is due to l. 43. || 43. [_þonne_] H. || [_Ec_] B. || 44. _þarinne_] [_þon_]_ne_ S., [_In_]_ne_ H., B.] C. CONFABULABOR CUM AMARITUDINE ANIMAE MEAE [ ] þu me · þeo hwule þet ic wunede inne þe · [f. 64r for þu were leas [&] luti[gh] · [&] u[n]riht lufedest · Godnesse [&] riht · æfre þu onscunedest · hwar is nu þe[o mo]dinesse · swo muchel þe þu lufedæst · hwar beoþ nu þeo pundes · þurh [pa]newes igædered · 5 heo weren monifolde · bi markes itolde · hwar beoþ [nu] þeo Goldfæten · þeo þe Guldene · comen to þine honden · þin blisse is [nu] al agon · min seoruwe is fornon · hwar beoþ nu þine wæde · þe þ[u] wel lufedest · hwar beoþ [sibbe ·] þe seten sori ofer þe · 10 beden swuþe [gh]eorne · [þet] þe come bote · heom þuþte alto longe · [þ/] þu were on liue · for heo [we]ren grædie · to gripen þine æihte · [Linenotes: C 5. [_pa_]_newes_ Holthausen. || 7. _þe_] _e_ in darker ink. || 10. [_sibbe_] no gap in MS.] nu heo hi dæleþ heom imong · [heo] doþ þe wiþ{}uten · ac nu heo beoþ fuse · to bringen þe ut of huse, 15 b[rin]gen þe ut æt þire dure · of weolen þu ært bedæled · hwui noldest þ[u be]þenchen me · þeo hwile ic was innen þe · ac semdest me mid sunne · fo[rþon] ic seoruhful eam · weile [þ/] ic souhte · so seoruhfulne · buc · noldest þ[u lo]kien lufe · wiþ ilærede men · 20 [gh]iuen ham of þine Gode · [þ/] heo þe fo[re] beden · heo mihten mid salm songe · þine sunne acwenchen · Mid [ho]re messe · þine misdeden fore biddan · heo mihten offrian loc · leofli[che] for þe · swuþe deor wurþe lac · licame cristes · 25 þurh þæ{n}e þu were · alese[d] from helle{}wite · [&] mid his reade blode · [þ/] he [gh]eat on rode · þo þu we[re] ifreoed to farene i{n}to heouene · ac þu fenge to þeowdome · þ{urh} þæs de[ofles] lore · Bi þe hit is iseid · [&] soþ hit is on boken · 30 [Linenotes: 18. _semdest_] _scendest_ S. || 20. [_lo_]_kien_ S., [_ma_]_kien_ H., [_þe ma_]_kien_ B. || 24. _leofli_[_c_] B. || 26. _þæne_ Z., in MS. _þære_.] _Qui custodit diuitias ser[uus] est diuitiis_ þu were þeow · þines weolan · noldest þu nouht þær{}of d[ælen ·] for drihtenes willæn · ac æfre þu grædiliche · gæderedest þe more · lu[þer]liche eart þu forloren · from al [þ/] þu lufedest · 35 [&] ic scal wræcche soule [· weo]we nu driæn · eart þu nu loþ [&] unwurþ · alle þine freonden · nu ha{m} [þun]cheþ alto long · [þ/] þu ham neih list · ær þu beo ibrouht · þaer þu be[on] scalt · on deope sæþe · on durelease huse · 40 þær wurmes wældeþ · al [þet þe] wurþest was · füweles quale holde · þe þu icwemdest ær · Mid alre [þære] swetnesse · þeo þu swuþe lufedest · þeo swetnesse is nu al agon · [þ/] b[ittere] þe biþ fornon · [þ/] bittere ilæsteþ æffre · [þ/] swete ne cumeþ þe [næffre ·] 45 [Linenotes: 36. [_weo_]_we_ H., [_ece_] _we_ S. || 38. _nu ham_] _nu han_ MS. || 43. _þære_] [_kunde_] S., H., B.] II. SAINT GODRIC'S HYMNS [[MS description from Notes volume: "Royal 5 F vii, British Museum ... apparently an inserted leaf. This leaf ... belongs to the beginning of the thirteenth century...."]] A ++Sainte marie uirgine [f. 85r moder ih{es}u cristes nazarene onfo schild help þin godric · onfang bring he[gh]ilich wið þe in godes riche · ++Sainte marie xpistes bur 5 maidenes clenhad moderes flur · dilie min sinne rix in min mod · bring me `to´ winne wið þe selfd God. B Crist and sainte marie swa on scamel me iledde þat ic on þis erðe ne silde wid mine bare fote i{}tredie · 10 C ++Sainte Nicholaes godes druð · tymbre us faire scone hus · At þi burth at þi bare. Sainte nicholaes, bring vs wel þare. [Linenotes: II. 3. Over _onfo_, _onfong_ in later hand. || 4. _wið_] _w_ corr. out of _þ_. || 6. _maidenes_] _id_ corr. out of _rd_.] III. THE PETERBOROUGH CHRONICLE [[MS description from Notes volume: "Laud Misc. 636, Bodleian Library (MS. E).... A new hand begins with 1132 and continues to the end in 1155 A.D."]] [Headnote: The Anarchy] [Sidenote: M·C·XXXII.] f. 88v] ++Ðis gear co{m} henri king to þis land. þa co{m} henri abbot [&] uureide þe muneces of burch to þe king forþi ð he uuolde underþeden ð mynstr{e} to clunie. sua ð te king was wel neh be{}paht. [&] sende eft{er} þe muneces. [&] þur`h´ godes milce [&] þur`h´ þe b{iscop} of Seresb{er}i [&] te b{iscop} of linc{ol} [&] te oþre ricemen þe {5} þer wæron þa wiste þe king ð he feorde mid suicdo{m}. Þa he na{n} mor ne{}mihte. þa uuolde he ð his nefe sculde ben abb{ot} in burch. oc xpist it ne{}uuolde. Was it noht suithe lang þer{}eft{er} þatte king sende eft{er} hi{m}. [&] dide hi{m} gyuen up ð abb{ot}rice of burch. [&] faren ut of lande. [&] te king iaf ð abb{ot}rice an p{ri}or of S' neod Martin was {10} ge{}haten. he co{m} on S' pet{res} messe{}dei mid micel wurscipe into the minstre. [Sidenote: M·C·XXXV.] ++On þis gære for se king h{enri} ouer sæ æt te la{m}masse. [&] ð oþer dei þa he lai an slep in scip. þa þestrede þe dæi ouer al landes [&] uuard þe sunne suilc als it {15} uuare thre niht ald mone. an st{er}res abuten hi{m} at middæi. Wur`þ´en men suiðe of{}uundred [&] of{}dred [&] sæden ð micel þing sculde cum{en} her{}eft{er}. sua dide. for þat ilc gær warth þe king ded. ð oþer daei eft{er} S' Andreas massedæi · on norm{andi}. Þa wes treson a þas landes. for æuricman sone ræuede oþer þe mihte. {20} Þa namen his sune [&] his frend [&] brohten his lic to engle{lande} [&] bebiriend in Reding{e}. Godman he wes [&] micel æie wes of hi{m}. durste nanman misdon wið oðer on his time. Pais he makede men [&] dær. Wua{}sua bare his byrthen gold [&] sylure. durste na{n} man sei to hi{m} naht bute god. {25} [Linenote: 20. _þa wes treson a_ Emerson, in MS. _þa westre sona_.] f. 89r] Enmang þis was his nefe cumen to engle{lande} Stephne de blais. [&] co{m} to lundene. [&] te lundenisce folc hi{m} underfeng. [&] senden [e,]ft{er} þe ærceb{iscop} Will{el}m curbuil. [&] halechede hi{m} to kinge on midewintre{}dæi. On þis kinges time wes al unfrið [&] yfel [&] ræflac. for agenes hi{m} risen sona þa ricemen þe wæron swikes. alre fyrst Balduin {30} de Reduers [&] held Execestre agenes hi{m}. [&] te king it be{}sæt. [&] siððan Bald{uin} acordede. Þa tocan þa oðre [&] helden her castles agenes hi{m}. [&] dauid king of scotland toc to uuerrien hi{m} · þa þohuuethere þat here sandes feorden betwyx heo{m}. [&] hi to{}gædere comen [&] wurðe sæhte. þoþ it litel forstode. {35} [Sidenote: M·C·XXX`VII´.] ++Ðis gære for þe `k{ing}´ Steph{ne} ofer sæ to normandi [&] ther wes under{}fangen for{}þi ð hi uuenden ð he sculde ben alsuic alse the eo{m} wes. [&] for he hadde get his tresor. ac he to{}deld it [&] scatered sotlice. Micel hadde henri k{ing} gadered gold [&] syluer. [&] na god ne dide me for his saule thar{}of. {40} Þa `þe´ king S{tephne} to englal{ande} co{m} þa macod he his gadering æt Oxeneford. [&] þar he na{m} þe b{iscop} Roger of Sereb{er}i [&] Alex{ander} b{iscop} of lincol [&] te canceler Rog{er} hise neues. [&] dide ælle in p{ri}sun. til hi iafen up here castles. Þa the suikes under{}gæton ð he milde man was [&] softe [&] god. [&] na iustise ne dide. þa dide`n´ hi alle {45} wunder. Hi hadden hi{m} manred maked [&] athes suoren. ac hi nan treuthe ne heolden. alle he wæron for{}sworen and here treothes for{}loren. for æuric riceman his castles makede [&] agænes hi{m} heolden. [&] fylden þe land ful of castles. Hi suencten suyðe þe uureccemen of þe land mid castel weorces. þa þe castles uuaren {50} maked þa fylden hi mid deoules [&] yuelemen. Þa namen hi þa men þe hi wenden ð ani god hefde`n´. bathe be nihtes. [&] be dæies. carlmen [&] wi{m}men. [&] diden heo{m} `in p{ri}sun´ eft{er} gold [&] syluer. [&] pined heo{m}; untellendlice pining. for ne uuæren næure nan martyrs swa pined alse hi wæron. Me henged up bi the fet [&] smoked heo{m} · mid {55} ful smoke. Me henged bi the þu{m}bes other bi the hefed. [&] hengen bryniges on `her´ fet. Me dide cnotted strenges abuton here [f. 89v] hæued. [&] uurythen to ð it gæde to þe `h´ærnes. Hi diden heo{m} in quarterne þar nadres [&] snakes [&] pades wæron inne. [&] drapen heo{m} swa. Sume hi diden in crucethus ð is in an c[e,]ste þat was scort [&] nareu. [&] {60} un{}dep. [&] dide scærpe stanes þer{}inne. [&] þrengde þe man þær{}inne. ð hi{m} bræcon alle þe limes. In mani of þe castles wæron lof [&] gri{m}. ð wæron rachenteges ð twa oþer thre men hadden onoh to bæron onne. þat was sua maced. ð is fæstned to an beom. [&] diden an scærp iren abuton þa mannes throte [&] his hals. ð he `ne´ myhte nowiderwardes. {65} ne sitten ne lien ne slepen. oc bæron al ð iren. Mani þusen hi drapen mid hungær. J ne can ne i ne mai tellen alle þe wunder ne alle þe pines ð hi diden wreccemen on þis land. [&] ð lastede þa ·xix· wintre wile Stephne was king [&] æure it was uuerse [&] uuerse. Hi læiden gæildes o`n´ the tunes æure u{m}wile [&] clepeden it tenserie. þa {70} þe uureccemen ne hadden na{n} more to gyuen. þa ræueden hi [&] brendon alle the tunes. ð wel þu myhtes faren al a dæis fare sculdest thu neure finden man in tune sittende. ne land tiled. Þa was corn dære. [&] flec [&] cæse [&] butere. for nan ne wæs o þe land. Wrecce men sturuen of hungær. sume ieden on ælmes þe waren su{m} wile {75} ricemen. sume flugen ut of lande. Wes næure gæt mare wre`c´ce{}hed on land. ne næure hethen men werse ne diden þan hi diden. For ouer{}sithon ne for{}baren `hi´ nouther circe ne cyrce{}iærd. oc nam{en} al þe god ð þar{}inne was. [&] brenden sythen þe cyrce [&] alte gædere. Ne hi ne forbaren b{iscopes} land ne abb{otes} ne preostes. ac ræueden {80} munekes [&] clerekes. [&] æuricman other þe ouer myhte. Gif twa men oþer ·iii· coman ridend to an tun. al þe tunscipe flugæn for heo{m}. wenden ð hi wæron ræueres. Þe biscopes [&] leredmen heo{m} cursede æure. oc was heo{m} naht þar{}of. for hi uueron al forcursæd [&] for{}suoren [&] for{}loren. War sæ me tilede. þe erthe ne bar nan corn. for þe land {85} was al fordon. mid suilce dædes. [&] hi sæden openlice ð xpist slep. [&] his halechen. Suilc [&] mare þanne we cunnen sæin. we þolenden xix· wintre for ure sinnes. [f. 90r] On al þis yuele time heold Martin abbot his abbotrice ·xx· wint{re} [&] half gær [&] viii· dæis. mid micel suinc. [&] fand þe munekes [&] te gestes al þat heo{m} be{}houed [&] heold mycel {90} carited in the hus. [&] þoþwethere wrohte on þe circe [&] sette þar{}to landes [&] rentes. [&] goded it suythe. [&] læt it refen [&] brohte heo{m} into þe neuuæ mynst{re} on S' PETRES mæsse dæi mid micel wurtscipe. ð was · anno ab incarn{atione} d{omini} · M·c·xl. a co{m}bustio{n}e loci ·xxiii· [&] he for `to´ Rome. [&] þær wæs wæl under{}fangen fra{m} þe pape {95} Eugenie. [&] be{}gæt thare p{ri}uilegies. an of alle þe landes of þabbotrice. [&] an oþer of þe landes þe lien to þe circewican. [&] gif he leng moste liuen alse he mint to don of þe horderwycan. And he be{}gæt in landes þat ricemen hefden mid strengthe. Of Will{el}m malduit þe heold Rogingha{m} þæ castel. he wan Cotingha{m} [&] Estun. [&] Of hugo of {100} Walt{e}uile he uuan hyrtlingb{eri} · [&] Stanewig. [&] lx · sol. of Aldewingle `ælc gær´. And he makede manie munek{es} [&] plantede winiærd. [&] makede mani weorkes. [&] wende þe tun betere þan it ær waes. [&] waes god munec [&] god man. [&] forþi hi{m} luueden god [&] gode men. {105} [Linenotes: 41. _Þa_] no paragraph in MS. || 46. After _maked_ erasure of two letters. || 56. After _þumbes_, _[&]_ deleted. || 81. _þe ouer_] _þeouer_ MS. || 97. After _moste_, _alse_ erased. || 99. _strengthe_ corrected out of _strengthre_.] Nu we willen sægen su{m}del wat belamp on Steph{nes} kinges time. On his time þe iudeus of Noruuic bohton an xpisten cild be{}foren estren [&] pineden hi{m} alle þe ilce pining ð ure drihten was pined. [&] on langfridæi hi{m} on rode hengen for ure drihtines luue. [&] sythen byrieden hi{m}. wenden ð it sculde ben for{}holen. oc ure dryhtin {110} atywede ð he was hali m{arty}r. [&] to munekes hi{m} namen. [&] bebyried hi{m} heglice in þe minst{re}. [&] he maket þur[h] ure drihtin wunderlice [&] manifældlice miracles. [&] hatte he S' Willelm. [Sidenote: M·C·XXXVI`II´.] ++On þis gær co{m} dauid king of Scotl{and} mid ormete færd to þis land. wolde winnan þis land. {115} [&] hi{m} co{m} togænes Will{el}m eorl of Albamar þe þe king adde beteht euorwic [&] to other æuez men mid fæumen [&] fuhten wid heo{m}. [&] fle{m}den þe king æt te Standard. [&] sloghen suithe micel of his genge. [f. 90v] [Sidenote: M·C·XL.] ++On þis gær wolde þe king Steph{ne} tæcen Rodb{er}t eorl {120} of gloucestre þe kinges sune · Henries. ac he ne myhte for he wart it war. Þer{}eft{er} in þe lengten þestrede þe sunne [&] te dæi. abuton non tid dæies. þa men eten. ð me lihtede candles to æten bi. [&] þat was ·xiii· k{alend}. Ap{ri}l'. wæron men suythe of wundred. Þer{}eft{er} fordfeorde Will{elm} ærceb{iscop} of cantwarb{eri}. {125} [&] te king makede Teodbald ærceb{iscop} þe was abbot in the bec. Þer eft{er} wæx suythe micel uuerre be{}tuyx þe king [&] Randolf eorl of cæstre noht for{}þi ð he ne iaf hi{m} al ð he cuthe axen hi{m}. alse he dide alle othre. oc æfre þe mare he iaf heo{m}. þe wærse hi wæron hi{m}. Þe eorl heold lincol agænes þe king. [&] be{}na{m} hi{m} al ð he {130} ahte to hauen. [&] te king for þider [&] besætte hi{m} [&] his brother Will{el}m de R[om]are in þe castel. [&] te æorl stæl ut [&] ferde eft{er} Rodb{er}t eorl of gloucestre. [&] brohte hi{m} þider mid micel ferd. [&] fuhten suythe on Candel masse dæi agenes heore lauerd. [&] namen hi{m} for his men [h]i{m} suyken [&] flugæn. [&] læd hi{m} to Bristowe [&] {135} diden þar in p{ri}sun [&] [fe]teres. þa was al englel{and} styred mar þan ær wæs. [&] al yuel wæ[s i]n lande. Þer{}eft{er} co{m} þe king{es} doht{er} henries þe hefde ben emp{er}i[ce] i[n A]lamanie. [&] nu wæs cuntesse in Angou. [&] co{m} to lundene [&] te lundenissce folc hire wolde tæcen. [&] scæ fleh [&] forles þar mic[el.] Þer eft{er} þe biscop of Wincestre henri {140} þe king{es} brother Steph{nes} spac wid Rodb{er}t eorl [&] wyd þe{m}p{er}ice [&] suor heo{m} athas ð he neure ma mid te king his brother wolde halden. [&] cursede alle þe men þe mid h[i{m}] heoldon. [&] sæde heo{m} ð he uuolde ííuen heo{m} up Wincestre. [&] dide heo{m} cumen þider. Þa hi þær inne wæren. þa co{m} þe king{es} cuen [mid al]hire strengthe. {145} [&] besæt heo{m}. ð þer wæs inne micel hungær. Þa hi ne leng ne muhten þolen þa stali hi ut [&] flugen. [&] hi wurthen war wid{}uten [&] folecheden heo{m}. [&] namen Rodb{er}t eorl of glouc{estre}. [&] ledden hi{m} to Rouecestre. [&] diden hi{m} þare in p{ri}sun. [&] te emp{er}ice fleh in{}to an minstre. [f. 91r] Þa feorden þe wisemen betwyx þe kinges {150} freond [&] te eorles freond [&] sahtlede sua ð me sculde leten ut þe king of p{ri}sun for þe eorl. [&] te eorl for þe king. [&] sua diden. Sithen þereft{er} sa`t´hleden þe king [&] Randolf eorl at Stanford. [&] athes suoren [&] treuthes fæston ð her nouþer sculde be{}suiken other. [&] it ne for{}stod naht. for þe king hi{m} sithen na{m} in ha{m}tun. þurhc wicci {155} ræd. [&] dide hi{m} in p{ri}sun. [&] ef{}sones he let hi{m} ut þurhc wærse red. to ð forewarde ð he suor on halido{m} [&] gysles fand. þat he alle his castles sculde íiuen up. Sume he iaf up [&] sume ne iaf he noht. [&] dide þanne wærse þanne he hær sculde. Þa was engleland suythe to{}deled. sume helden mid te king. [&] sume mid þe{m}p{er}ice. for þa þe {160} king was in p{ri}sun þa wenden þe eorles [&] te ricemen þat he neure mare sculde cum{en} ut. [&] sæh`t´leden wyd þe{m}p{er}ice. [&] brohten hire into Oxenford. [&] iauen hire þe burch. Þa þe king was ute þa herde ð sægen. [&] toc his feord [&] besæt hire in þe tur. [&] me læt hire dun on niht of þe tur mid rapes. [&] stal ut. [&] scæ fleh [&] iæde on fote to {165} Walingford. Þær eft{er} scæ ferde ouer sæ. [&] hi of normandi wenden alle fra þe king. to þe eorl of Angæu. sume here þankes [&] sume here unþankes. for he be{}sæt heo{m} til hi aiauen up here castles. [&] hi nan helpe ne hæfden of þe k{inge}. Þa ferde Eustace þe king{es} sune to france [&] na{m} þe king{es} suster of france to wife. wende to bigæton {170} normandi þær þurh. oc he spedde litel. [&] be gode rihte for he was an yuel man. for ware se he [com he] dide mare yuel þanne god. he reuede þe landes [&] læide mic[ele gilde]s on. He brohte his wif to engle{}land. [&] dide hire in þe caste[l of Can]teb{eri}. God wi{m}man scæ wæs. oc scæ hedde litel blisse mid hi{m}. [&] xpist ne wolde ð he sculde {175} lange rixan. [&] wærd ded [&] his moder beien. [&] te eorl of Angæu wærd ded. [&] his sune henri toc to þe rice. [&] te Cuen of france to{}dælde fra þe king. [&] scæ co{m} to þe iunge eorl henri. [&] he toc hire to wiue. [&] al [f. 91v] peitou mid hire. Þa ferde he mid micel færd into engle[la]nd. [&] wan castles. [&] te king ferde agenes hi{m} mid {180} micel mare ferd. [&] þoþwæthere fuhtten hi noht. oc ferden þe ærceb{iscop} [&] te wise me`n´ betwux heo{m}. [&] makede ð sahte ð te king sculde ben lauerd [&] king wile he liuede. [&] æft{er} his dæi ware henri king. [&] he held`e´ hi{m} for fader [&] he hi{m} for sune. [&] sib [&] sæhte sculde ben betwyx heo{m}. [&] on al engleland. Þis [&] te othre foruuardes {185} þet hi makeden. suoren to halden þe king [&] te eorl [&] te b{iscopes} & te eorles [&] ricemen alle. Þa was þe eorl under{}fangen æt Wincestre [&] æt lundene mid micel wurtscipe. [&] alle diden hi{m} manred. [&] suoren þe pais to halden. [&] hit ward sone suythe god pais. sua ð neure was here. Þa was þe k{ing} strengere þanne he æuert her was. [&] te eorl {190} ferde ouer sæ. [&] al folc hi{m} luuede for he dide god iustise [&] makede pais. {192} [Linenotes: 135-45. MS. rubbed here. || 172. MS. mutilated here.] [Sidenote: M·C·LIIII.] ++On þis gær wærd þe king Steph{ne} ded [&] bebyried þer his wif `[&] his sune´ wæron bebyried æt fauresfeld. þæt minst{re} hi makeden. Þa þe king was ded. þa was þe eorl {195} beionde sæ. [&] ne durste nan man don oþer bute god for þe micel eie of hi{m}. þa he to engleland co{m}. þa was he underfangen mid micel wurtscipe. and to king bletcæd in lundene on þe sunnen dæi be{}foren midwint{er} dæi. [&] held þær micel curt. Þat ilce dæi þat Mart{in} abb{ot} of burch sculde þider faren. þa {200} sæclede he [&] ward ded ·iiii· Ñ. iañ. [&] te munek{es} innen dæis cusen oþer of heo{m} sælf. Will{el}m de Walt{e}uile is gehaten. god clerc [&] god man. [&] wæl luued of þe k{inge} [&] of alle godemen. and o[n cyric]en byrie{den} þabb{ot} hehlice [&] sone þe cosan ab{bot} ferde [&] te muneces [mid him to] oxenforde to þe k{ing} [[&] he] iaf hi{m} þat abb{ot}rice. [&] he {205} ferde hi{m} son[e to linc]ol [&] was þ[ær bletcæd to] abbot ær he ham come. [&] [sithen] was under fangen [mid mic]el [wurtscipe at] burch. mid [mice]l p{ro}cessiun. [&] sua he was alsua at Ramesæie. [&] at Torn{ey}. [&] at . . n [&] Spall{ding} [&] at {S. l.} bares. [&] . . . [&] [he nu is] abbot. [&] fa[ire] haued begunnon. xp[ist] him un[ne gode endinge]. {210} [Linenotes: 203. MS. mutilated and defaced from this place onward. || 204. _byrie^d_ in MS.] IV. CHARTER OF HENRY THE SECOND [[MS description from Notes volume: "Harleian Charter III B. 49, British Museum.... The document is in a French record hand, and the writer was evidently little versed in the insular script. He uses both þ and th, [wynn] and w."]] ++H' [þ]urh godes [gh]efu ænglelandes king gret ealle mine bissceopas [&] ealle mine eorlas [&] ealle mine scirereuan [&] ealle mine þeinas frencisce [&] englisce · on þan sciran þe teobalt erceb{isceop} [&] se hiret æt xp{ist}es chyrchen on Cantuarabir[gh] habbad land inne freondlice [&] ic keþe eow [þ/] ic hebbe heom geunnon [þ/] hi beon ælc þare lande wurþa {5} þe hi eafdon en Edwardes kinges de[gh]e · [&] on Willelmes kinges mines furþur ealdefader · [&] on Henrices kinges mines ealdefader · [&] saca [&] Socne · on strande [&] on Streame. On wudan · [&] on feldan · tolles [&] theames · grithbriches · [&] hamsocne · [&] forstalles · [&] i{n}fangenesthiafes · [&] fleamene frimtha · ofer heore agene men · binna{n} Burgan [&] butan · {10} swa ful [&] swa ford swa mine agene Wicneres hit sechan scolden · [&] ofer swa fele þeinas swa ich heom to{}leten habban. And ic nelle [þ/] eni{}man enig{}þing þer{}on theo · butan hi [&] heara wicneras · þe hi hit bitechan · willað · ne frencisce ne englisce · for þan þi{n}gan þe ich habbe criste þas gerichtan forgifan minre Saule to ech{er}e alisendnesse [&] ic {15} nelle geþauian [þ/] enig{}man þis abrece bi minan fullen frenscipan. God geau gehealde. [Linenotes: 1. MS kurh || IV. 4. _Cantuarabir[gh]_] last letter _[gh]_ or _g_; the one has been corrected out of the other: so too in _de[gh]e_, l. 6. || 14. _þingan_] _þimgan_ MS.] V. A PARABLE [[MS description from Notes volume: "Cotton Vespasian A 22, British Museum. It is composite; a second MS., 224 × 153 mm. in two columns, begins at f. 54 with the pieces printed in OEH i. 217-45. It is written in a small and crabbed hand unlike that of a professed scribe. The use of the contraction marks is unsystematic and the readings are sometimes uncertain."]] REX SUOS IUDICANS [[The section from _¶[N]u gode menn_ to end was printed as a single paragraph. It has been broken up for this e-text.]] [f. 56v¹] [++H]it [gh]elamp [þ/] an rice king wes. strang [&] mihti. his `land´ gélest wide [&] side. his folc was `swiðe´ ærfeðtelle. his under{}þéoden [gh]éwer on his cyne{}rice wuneden. Þa be{}fel hit swa [þ/] hi{m} a þance beféll · to under{}[gh]eíte wá an alle his cyne{}rice hi{m} were frend oðer fend. hold oðer fá. [&] he nam hi{m} tó rede [þ/] heo{m} wolde {5} [gh]earceon anæ grate laðienge. [&] þider [gh]eclepíen all his underþéod. [þ/] hi bi éne féce to his curt `berie´ come sceolde [&] sette ænne dé[gh]ie. [þ/] hi alle be þe látst to þa d{e}[gh]`i´e. þer were. Ac þis [gh]esceod he hadde isétt bi{}tweone frend [&] fend. [þ/] þan hi come mistlice to bérie. [gh]ef he frend wére. me hine sceolde derewrlice forð{}clepien. [&] do hine wasse. {10} [&] [gh]iéfe hi{m} hís formemete. [þ/] hi{m} to la{n}g ne þuhte to abiden of {s}e laford to þe none inn come. Gief he fend wére. me sceolden ánon eter gat [gh]emete mid gode repples [&] stiarne swépen. [&] stiarne híne besíé. [&] binde hi{m} hand [&] fétt. [&] do hine in{}to þiest{er}nesse. [&] þer abide of all his [gh]eferen were [gh]egadered. [þ/] hi alle clone. símle {15} belócen were. Þa sende se king his ærndraches of fif ceðen to alle his under{}þeoden. to [gh]elaðie þis folc. hwet bute ícome súm cófer su{m} láter`su{m} frend su{m} fend´. [&] was idon bí ha{m} al swá ær cweðe [we] [þ/] isett was. Þa hit þer to co{m}. [þ/] se hlaford in{}to þar halle come. mid his dierewur{ð} [gh]eferede. mid [´æ]rlen [&] aldren. mid cn`i´hten {20} mid þeínen. þa cweð se hlafor to his. Æér þan{n} we mid ure frienden toðe mete gó. sce{w}ie we þes uncoðe mæn ur [gh]efó. þa hi to for hi{m} cóme. þa wénte he hin to ha{m} [&] þus cweð. Un [f. 56v²] wraste man wat lacede [gh]éu an alle míre rice þat [gh]íe hatrede [&] wid{er}wardnesse a[gh]énes me [gh]e win[ne] sceolde. [&] to mine `fá´ [gh]ebugon. Swá ibrúce ic mine {25} rice ne scule [gh]íe mine mete ibite. ac scule þa þe hit mid mire lufe [gh]earnede. Þa þis was iségd. þa were cofe abruden into þest{er}nesse. þe hi sturfe hungre. [&] se hlaford nam {w}iði{nne} to is frenden [&] et [&] dranc [&] macede hine wel bliðe mid his `[&] þer hi hadden brad [&] win. [&] vii. sandon´. {30} [Linenotes: V. 11. _se_] _fe_ MS. || 18. _sum ... fend_ added on margin. || 20. _dierewurð_] _dierewurd_ MS. || _[&] aldren_ over an erasure. || 21. _þeínen_ over an erasure. || 22. _scewie_] _scepie_ MS. || 28. _wiðinne_] _hit h[-i]_ MS. || 29. _[&] þer ... sandon_ added lengthwise on margin.] [[_"sum ... fend" printed as shown in text, without leading space_]] ¶[N]u gode menn understandeð þis bispel. Þes king is ure hlaford almihti god þe is king ofer alle kingen. [&] hlaford ofer alle hlafordé. S[t]rang he his [&] michti. for he [gh]esceop alle þing of nahte. [&] na þing ne má[gh]i á[gh]enes his wille. ne hi{m} wiðstande. for{}þan hi{m} séigd se wítí[gh]e. _Qui celor{um} {con}tines t{ro}nos_ [&] c. [þ/] is. hlaford `of mihte´ {35} þe {h}alst hefenen þri{m}settles. [&] tó neowelnes`se´ þe und{er} eorðe is be{}locést. ·iii· p{r}ou. þe dunan þu a`wiðhst´ mid þina hand; he is íwiss mihti for{}þ{an} þe non mihté nis buto{n} fra{m} him. His land is all þes middenard. for he alle [gh]esceop. [&] all dihte wið ute swince. He us is · king · [&] sceppend. [&] fader. [&] hlaford. King for he mid rihtwisnesse {40} diht `man [&] engel god [&] euel´. sceppende. for he us machede lichame [&] sawle ableow. feder for he us fett [&] scred. [&] forðteh alse is cyldren. hlaford forþa{n} þe is [gh]éie [&] drednesse is ofer hus. [&] `þas´ áh to bie{n}ne. He is hure fad{er}. he lenð us his eorðe tó tolie. h{is} corn to sawe. his eorðe us werpð corn [&] westm. níatt. [&] dierchin. his loht leóem [&] lif. {45} his wát{er} · drench [&] fisc[.y]nn. his fér manifeald þenínge. his sónne. mone. sterren. rien. dáw. wind. wude. `unitald fultume´ al [þ/] we habbeð of þése feder we habbeð. of wa{m} we alle [&] us siel{f}e habbeð. Mú[gh]e we ahct clepeien hine mod{er} wene we. [gh]íe mu[gh]e we. hwat deð si moder hire bearn. formes[t] hi hit che{r}eð [&] blissið be þe lichte. [&] {50} seþe hi dieð und{er} hire árme [f. 57r¹] oðer hi`s´ hafed heleð to don hi{m} slepe. [&] reste. [Linenotes: 35. _of mihte_ added on margin. || 36. _halst_] MS. _alste_. || 37. _awiðhst_] the last six letters on margin. At beginning of following line _hst eorðe belucst mid_. || 38. _þan_] MS. _[þ/] = þat_. || 44. _his_] _he_ MS. || 48. _sielfe_] _sielþe_ MS. || 50. _chereð_] _cheteð_ MS.] Þis deð all [gh]íure drihte. he blisseð hus mid d[gh]éies licht. h[e] sweueð hus mid þiestre nicht. Gíet for an oðre þing god [gh]escop þa niht. He wat wel [þ/] maní[gh]e men bieð sa ful of [gh]éscung. mihti efre ísí. Ná [gh]ewóld ha{m} selfe. to bigeten wrldlic échte. þer{}for {55} god haf{ð} [gh]escepe ha{m} reste. súme `wile´ hare`s´ u{n}þances. [gh]eíet he cweð a wunder word to þar sawle bi þa witíe ysaia{m}. _Nu{m}q{ui}d pot{est} mulier obliuisci infante{m} s{uum} u{t} n{on} m{isereatur} fi{lio} u{teri} s{ui}._ [þ/] is la líef ma[gh]íe wima{n} for[gh]ete{n} his oge cild. [þ/] hi ne milsi. hire bárn of hire ogen innoð. [&] [gh]ief hi for{}[gh]iet þah{}hwéðer nell íc {60} for{}[gh]ete þe cweð drihte. be þa{m} þe he fad{er} is [&] lafórd he hi{m} sel{f} cwe{ð} be þe witíe. _Si ego p{ate}r u{bi} {est} honor m{eus}. si d{ominus} u{bi} {est} ti{m}`or´ m{eu}s._ [þ/] is. gif ic fader ha{m}. wer his mi ma{n}scipe. [gh]if ic. hlaford wer hís mine a[gh]éíe? þer{}fore. G. m. ure king. we o[gh]eð wr`h´mint. hur sceappend al þat we bieð. ure fader soðe lufe. ur h`l´aford {65} drednesse. [&] þis is séo king þe wile wíte an alle his und{er}þeode wá hine lufeð [&] hwa hine hateð. hwá hi{m} is frend oðer fend. [&] þer{}for he hað [gh]elaðed alle fol[c]. to ane d[gh]éíe. [þ/] is dome`s´ d[gh]eíe. [þ/] hi alle þer beon be þe latst. hwé seden ærst [þ/] þes ærndraces wer isent of fif cheðen. swa ibeoð. þas fif cheðen beoð fif lágan. for{}þan þe god is {70} þurh þesen [gh]ecnówé. [Linenotes: 56. _hafð_] _hafd_ MS. || 57. _word_] _worder_ MS. || 61. _self cweð_] _selþ cwed_ MS. || 71. _þesen_] _þ_ corr. out of _p_.] Si forme lage [þ/] is si [gh]écénde lage. þe god sett formest an þes ma{n}nes heorte. [þ/] is þat non man ne don oðere. buton [þ/] þe he wolde [þ/] me ded[e] hi{m}. [&] don his nixta{n} al [þ/] he wolde [þ/] me ded[e]hi{m}. Wið{}ute þeser láge ni`s´ man þe [gh]escod habbe. Ærndraces of þisser lage wer abel. Seth. enoc. Nóe. [&] swíce gode {75} man. Seðe þes mid{de}nard was [gh]estaþeled fra{m} þa forme man to þa latst þe wrð ét þes [f. 57r²] wrldes ende. nas tid ne týme ne ne wrð. [þ/] god ne send gode mænn his folc forte [gh]elaðie to his rice. Ac si láge sóne adiligde. þurh unwreaste leahtru{m} [&] manifald sénne. Þer{}efter arerde god þas lage þurh mo[.y]se{n} þe heretoche of his {80} folce þe he þa [gh]ecás. [&] wráte his hi{m} self in stanene wax{}br`e´dene. [&] si [gh]eleste sume wíle. [&] þer{}of were larþawes [&] [gh]elaðieres Moises [&] aaro{n}. [&] samuel. [&] fele oðre. Swa la{n}ge [þ/] si alswa swið[e] abreað. [&] adili[gh]ede. þurh unhersa{m}nesse. wat hit co{m} to þa time þe god sende þe halie witíge. [&] hi þa arérdon mid hare wríte þurh þes halíe gastes {85} gífe `þa´ god lage. [&] rihtleceden [þ/] folc swa se hi mihte{n}. [&] bodeden ure`s´ hlafordes to{}cýme ses helendes ih{es}u c{ri}stes. þe sceolde his a[gh]én wille. þurh his gastes [gh]ífe in ure heorte wríte. [&] don ús mid his mihte [þ/] stef{}creft ne mihte. [&] an þesser lá[gh]e of þe wit[gh]in. wer laðieres móche. [Linenote: 89. _ne_ corr. out of _na_.] Eft bine fece [&] þes lare [&] lage swiðe acolede þurh manifea[l]d {90} {s}énne. [&] hur [&] hur þurh false gódes þe ælc þiode ha{m} selfe macéde. sume of golde. súm of silure. of treowe. of stane. [&] awente godes lof [&] wrhminte fra{m} þe sceappende to þare [gh]esceafte. swa [þ/] þa ure halende wes accenned of þa{m} unwe{m}mede mede sante Marie. al se midde{n}nard was mid senne begripe. [&] al fol`c´ [gh]ede i{n}{}to þe`s´ diefles muðe. buto{n} {95} wel feáwe of wa{m} his lefe moder wes istriened. he þa arerd alle godnisse. [&] sette his halíe láge. [&] þat þe móre his. [gh]iaf miht [&] stre{n}cþe þur{h} þe gief of his gaste his hesne to fulforðie. [þ/] non oðre la[gh]e ne mihte. [&] understandeð hwu. Þri ampres were an mancyn ær his to cyme. Ure acenneng wes ful. u{r} lif unwreast. ur deað grislic. he {100} co{m} [&] brochte þri þi{n}[g] þ{er} a[gh]én. he wes acénde of þe clene mede. þe efer þurh lefede mede. hi`s´ lif was hali[gh]e. his deað ful of milce. his clene acennende clé{n}séde ure fule acenne{n}de. his hali lif rihtlecede ure unwreaste lif. his admoded deað ofer{}co{m}. [&] fordede ure sori[gh]e [&] [gh]elice deað. þís is [f. 57v¹] si fierðe láge. [Linenotes: 90. _manifeald sénne_] _manifead fénne_ MS. || 98. _þurh_] _þurl_ MS. || 100. _ur_] _un_ MS.] An þisser were ærndraces [&] {105} [gh]elaðieres þa ap{ost}les [&] þe leorni{n}ch[n]ihtes. þer{}efter ures helendes upstí[gh]e to heuene. þa ap{ost}les [&] hare íunglenges þe[r] efter come halíe men [&] þe hafedmen þe nu beoð in halíe cyrce. [&] wrðeð of domes dé[gh]e. þurh þes hali gastes [gh]ífe. [&] al{}swa ure helende ha{m} leórde. maní[gh]e þing [t]ehten þa folce to freme. [&] þis is si fifte lage. An þisser beoð bedeles {110} [&] laðieres to b{e}rie archebisc{opes}. [&] biscop{es}. prestes. [&] hare [gh]egeng. Ac þah we fif næ{m}míe. alle hi [beoð an] on godes wille. [&] élc of ha{m} [gh]estrenð [&] fulfellþ oðre. Of þeses fif ceþen [&] of hare bedeles we habbeð [gh]éu [gh]éséd. Of þe folce we siggeð [þ/] hit cu{m}þ fastlice. fram middenardes anginn alse fele alse deade beoð alse fele beoð to b{er}ie ícóme. wat frend. {115} wat fá. [&] elce dé[gh]íe þícce þringeð. Ac [gh]ief [gh]é habbeð und{er}stande [þ/] we [gh]íu er séde. eter gate me his scýft. [&] þer me hi to [gh]esceodeð. Si gate [þ/] is elces mannes endedeíe. þ{an} he stepð ut of þese life into þan oðre. Ac we sede [gh]ehw. [þ/] [gh]ief he frend were me sceolde [gh]ief hi{m} his mór[gh]e mete [þ/] he þe bet mihte abide þan{n} more mete. [Linenotes: 112. _hi_] _hit_ MS. || 118. _þan_] _[þ/]_ MS. || _oðre_] _ooðre_ MS.] Swa hit is here. {120} þ{an} se gode man þe godes lufe hað [gh]éfolged to is ende cu{m}þ. wite{r}lice wið{}ut uúantruce þer cumeð þe hali engles hi{m} tó. [&] [gh]éf hað ahte uniwasse oðer hit wrð [gh]ewasse iþer pine of þe deaðe þe he her þáleð. oðer efter mid eðelice lette. [&] þ{an} lat me þa sawle to merchestowe. [þ/] his se mor[gh]emete si blisse þe he hað an þar sawle. þat wite [gh]e wel. {125} nan halege nað his fulle blisse er he under{}fó adomes deíe his licame. [þ/] wrð se fulle mete. þa{n} se mann mid sawle [&] mid licame und{er}-fangð sicernesse of écer blisse. [&] wat beli{m}pð hit [gh]ief he fend his `þe´ to þare gate cu{m}þ? God þurh his [f. 57v²] mucele milce ne letes us nefer fandie. Ac naþeles [gh]ief he fend his an unwreast mann þer beoð {130} anú [gh]eréd`i´e. þe weregede gastes þe hine uniredlice und{er}fangeð mi{d} stiarne swupen. Alse fele unþeawes alse hade upe him [&] sennenn. al swa fendes he þer [gh]emet. h[-i]ne to und{er}fó. [&] to don h[-i]ne into þiesternesse. oft a domes d[gh]éi alle godes fend simle fra{m} his [gh]esecðe abroden bienn [&] hi[n] to hare lean ha{m} þe lange scel [gh]eleste. [Linenotes: 121. _þan_] _[þ/]_ MS. || _witerlice_] _witetlice_ MS. || 124. _þan_] _[þ/]_ MS. || 131. _mid_] _min_ MS.] Þus hit hað íbí [&] {135} is. [&] wrð oft domesdei. Ac þan{n} hit þer to cumþ [þ/] se hlaford á þe mucele deíe. cumþ forté ísí [&] frend [&] fend. þann cumþ all his und{er}þiede hi{m} to{}fore. þer he sit mid his derewrþe [gh]efered mid ni[gh]en anglene had. mid þer unw[-e]mmed meide his moder. mid his ap{ost}len. mid þa hágefad{er}en. [&] þo halí[gh]e wítien. mid martiren. mi[d] hali {140} {con}fessore{n} mid halie meiden. mid al þan þe þer midenarde for his lufe werpeð abéc. [&] lagelice her hi{m} þenið. wic [gh]eíe. wic drednesse wurð þer. þ{an} þat fer to{}for hi{m} abernð [þ/] middenard. þ{an} si eorðe alle cwace{ð} þan þe sterren falleð. si sunne [&] se mone aþestreð for godes b{ri}ctnesse. þe wlcne to gað. and si hali rode tacne mid þe {145} spere [&] mid þe neiles þurh angles beoð forð ibrocht. þan{n} þe angles cwaciað. [&] tó richtwíse ha{m} adredeð. wat sceol se senfulle don. þe isecgð þer his richtwise deme. þe non ne maíe bechece. non beswice. he his hi{m} sel{f} witnisse [&] deme. Wat sceol se wrecce don. þe bufon isé[gh]ð his hlaford þe he [gh]egremed áfeð. under hi{m} helle muð open. {150} abuuten hi{m} all folc. hi{m} selfe bi s`c´a[n]dlice senne beswapen. þer ne mái no{n} frend oðre helpe. ælc had innóh to do{n}ne a{n} hi{m} selfe. Þan seie{ð} ha{m} god þe gelt[.y] ma{n}ne{n} [gh]e sene[gh]eden. an [gh]eur écenesse. [&] [gh]e scule [f. 58r¹] birne an mire écenisse. [Gh]e sene[gh]den alse lange alse [gh]é lefede [&] [gh]e scule birne alse lo{n}ge as íc lefie. [Linenotes: 140. _þo_ corr. out of _to_ | _hali [gh]ewitien_ MS. || 143. _þan_] _[þ/]_ MS. || _middenard_] _middernad_ MS. || _þan_] _[þ/]_ MS. || 144. _cwaceð_] _cwaced_ MS. || 149. _self_] _selþ_ MS. || 153. _seieð_] _seied_ MS.] Witeð into éce fer. þe is {155} `[gh]´æarced mine fó [&] his [gh]egen. Son[e] hi wrðeð abroden of his [gh]esecþe. [&] þan sone geð se hlaford mid his frenden to his mete. [þ/] his to is esten. þe seið an þan hali write _Delicie méé sunt e{ss}e cu{m} filiis ho{minum}_. þat is. Mine esten beoð wunian mid mannen bearnen. Ac we sed[en] [gh]íu litl her [þ/] hi sceolde{n} abbe{n} god b{ra}d [&] uin. [&] vii {160} sonden. hi sculen habe [þ/] brad þe{}seið iþe godspel. _Ego su{m} panis uiu{us} q{ui} d{e} c{elo} d{escendi}._ Þet is. Ic ám cwuce bread þe astah fram hefene. se[gh]ð ure helende. Se þe of þese brad ett. ne sterfeð he nefer. Þis bread was ímaced of ane `h´wete corne. al{}swa se he cweð [gh]eðe godspelle. _Nisi {gra}n{um} frum{en}ti_. [&] c. þis corn was [gh]esawen {165} þurh þes ængles muð into ðes meidenes ære Marie. in þare burh of nazareth. þis corn có{m} fer`s´t i{n}ne bethlée{m}. [þ/] cweð us of breade. hit wex [&] bleówu. in iudea. hit rípede in ier{usa}l{e}m. Judas [&] þat leoðre folc hit répén. [&] deden hit an þar rode alswa alse be{}twenen melstanent. Se{ð}e hit was idon into þer berient alswa into hófne. þanen {170} hit was ibroht up into heofene to þes hahes hlafordes borde. þer hit fet. [&] engles. [&] mancinn in écenisse. [&] þis is hare b`r´ead. hwer scule we win finden? Al swa se he cweð. _Ego su{m} uitis uera._ [&] c. [Linenotes: 160. _g[r.]od_ MS. || 162. _þe_] _[q.]þe_ MS. || 167. _cóm_] _cón_ MS. || 170. _Seðe_] _sede_ MS.] VI. THE PROVERBS OF ALFRED [[MS description from Notes volume: "Jesus College, Oxford, E 29, formerly Arch. i. 29 (J).... written not long after 1276 (Anglia xxx, 222).... Our piece is written continuously as prose, each stanza forming a paragraph, but iv and v are in one without l. 54, which is here supplied, while l. 43 is written at the end of the preceding paragraph and similarly the lines beginning viii-xvii, xix-xxiii. The scribe was evidently struggling with an original which he could not always read; see footnote to l. 105. ".... the copy of the Poema Morale in the same MS. has undergone a drastic revision which sets it apart among the versions of that poem, and the version of the Owl and Nightingale has suffered, though not to the same extent. On the other hand MS. T was copied by a man who was incapable of remodelling it; though a ruin, it often preserves in details the original."]] INCIPIUNT DOCUMENTA REGIS ALUREDI. [Headnote: Þus Queþ Alured] ++At Seuorde   séte þeynes monye. [f. 262r fele Biscopes.   and feole. bok iléred. Eorles prute.   knyhtes egleche. þar wes þe eorl Alu{ri}ch. of þare lawe swiþe wis. 5 And ek Ealured   englene hurde. Englene durlyng{;} on englene londe he wes kyng. Heom he bi{}gon lére. so ye mawe i{}hure. 10 hw hi. heore lif   lede scholden. Alured. he wes in englene lond. and king. wel swiþe strong. He wes king. and he wes clerek. wel he luuede godes werk. 15 He wes wis on his word.   and war. on his werke. he wes þe wysuste mo{n}{;} þat wes englelonde on. ii +Þ+vs queþ Alured   englene frouer. wolde ye mi leode.   lusten éure lou{er}de. 20 he óu wolde wyssye.   wisliche þinges. hw ye myhte worldes.   wrþsipes welde. and ek eure saule.   somnen to criste. wyse were þe wordes.   þe seyde þe king Alured. | +M+ildeliche ich Munye.   myne leoue freond. [f. 262v poure and riche.   leode myne 26 þat ye alle a{}drede.   vre dryhten crist. luuyen hine and lykyen.   for he is lou{er}d of lyf. He is one. god{;}   ouer alle godnesse. He is one gleaw.   ou{er} alle glednesse. 30 He is one. blisse.   ou{er} alle blissen. He is one monne.   Mildest mayster. He is one. folkes   fader. and frouer. He is one. rihtwis.   and so riche king. þat him ne schal beo wone.   nouht of his wille. 35 {þe} hine her on worlde.   wrþie þencheþ. [Linenote: 36. _þe_] _wc_ MS.] iii +Þ+vs queþ alured.   englene urouer. Ne may non ryhtwis king.   vnder criste seoluen. Bute if he beo   in boke ilered. And he. his wyttes   swiþe wel kunne. 40 And he cunne lettres.   lokie him{}seolf one. hw he schule his lond   laweliche holde. iv Þus queþ Alured. +Þ+e eorl and þe eþelyng. ibureþ vnder gódne. king. 45 þat lond to leden. myd lawelyche deden. And þe clerek and þe knyht. he schulle démen euelyche riht. þe poure. and þe ryche. 50 démen ilyche. Hwych{}so þe mon soweþ{;} al swuch he schal mowe. And eu{er}uyches monnes dom.   to his owere dure churreþ. [Linenote: 52. After _mon_, erasure of two letters.] v [Þus queþ Alured.] þan knyhte bi{}houeþ.   kenliche on to fóne. 55 for{}to werie þat lond.   wiþ hunger and wiþ herivnge. þat þe chireche habbe gryþ. And þe cheorl beo in fryþ. his sedes to sowen. his medes to mowen. 60 And his plouh beo i{}dryue. to vre alre bihoue. þis is þes knyhtes lawe. loke he þat hit wel fare. vi +Þ+vs queþ Alured. 65 þe mon. þe on his youhþe.   yeorne leorneþ. wit and wisdom.   and i{}writen reden{;} he may beon on elde.   wenliche lorþeu. And þe þat nule one youhþe   yeorne leorny. wit and wysdom.   and iwriten rede. 70 þat him schal on elde.   sore rewe. þenne cumeþ elde. and vnhelþe. þenne beoþ his wéne ful wroþe isene. 75 Boþe heo beoþ bi{}swike.   and eke hi beoþ a{}swunde. vii þus queþ Alured. Wyþ{}vte wysdome   is weole wel vnwurþ. for þey o mon ahte.   huntseuenti Acres. and he hi hadde isowen.   alle myd reade golde. 80 And [þ/] | gold greowe.   so gres doþ on eorþe. [f. 263r nere he for his weole.   neuer þe furþer. Bute he him of frumþe.   freond iwrche. for. hwat is gold. bute ston. bute if hit haueþ wismon. 85 [Linenote: 85. After _wismon_, _ut_ deleted.] viii þus queþ Alu{re}d. +N+e scolde neuer yongmon   howyen to swiþe. þeih him his wyse   wel ne lykie. Ne þeih he ne welde.   al þat he wolde. for god may. yeue   god after vuele. 90 weole after wowe.   þenne he wule. wel is him þat hit ischapen is. [Linenote: 91. _þenne he wule_ after _yeue_ in l. 90.] ix þus seyþ Alured. +S+trong hit is to reowe. a{}yeyn þe séé þat floweþ. 95 so it is to swynke. a{}yeyn vnylimpe. þe mon. þe on his youhþe. swo swinkeþ. and worldes weole her iwinþ. 100 þat he may on elde. idelnesse holde. And ek myd his worldes weole. god iqueme er he quele. youþe and al þat he haueþ i{}drowe. 105 is þenne wel bi{}towe. [Linenote: 105. _youþe_ in darker ink in a space too large for it; similarly _doweþes_, l. 118; _wlonk_, l. 124; _vouh_, l. 129; _Mayþenes_, l. 130.] x þus queþ Alured. +M+onymon weneþ   þat he wene ne{}þarf. longes lyues.   ac him lyeþ þe wrench. for þanne his lyues   alre best luuede. 110 þenne he schal léten{;}   lyf his owe. for nys no wrt uexynde   a wude. ne a velde. þat euer mvwe þas feye   furþ vp{}holde. Not no mon þene tyme. hwanne he schal. heonne turne. 115 Ne nomon þene ende. hwenne he schal heonne wende. Dryhten hit one wot.   doweþes lou{er}d. hwanne [we] vre lif   leten schule. xi þus queþ Alured. 120 +Y+f þu seoluer and gold. ye{t}st and weldest in þis world. Neu{er} vpen eorþe. to wlonk. þu ny wrþe. Ayhte nys non ildre istreon{;} 125 ac hit is godes lone. hwanne hit is his wille.   þar{}of we schulle wende. And vre owe lyf.   myd alle for{}leten. þanne schulle vre ifon.   to vre vouh. gripen. welden vre Mayþenes.   and leten vs by{}hinde. 130 [Linenote: 122. _yetst_] _yefst_ MS.] xii þus queþ Alured. +N+e{}ilef þu nouht to fele.   uppe þe séé þat floweþ. If þu hafst madmes   monye and inowe. gold and seoluer.   hit schal gnyde to nouht. to duste hit schal dryuen.   Dryhten schal | libben euere. [f. 263v Monymon for his gold.   haueþ godes vrre. 136 And for his seoluer.   hym{}seolue for{}yemeþ. for{}yeteþ and for{}leseþ. Betere him by{}come   iboren þat he nére. xiii þus queþ Alured. +L+vsteþ ye me leode. 140 ower is þe neode. And ich eu wille lére.   wit and wisdom. þat alle þing ou{er}{}goþ. syker he may sitte.   þe hyne haueþ to i{}vere. For þeyh his eyhte him a{}go. 145 his wit ne a{}goþ hym neu{er}{}mo. for ne may he for{}vare. þe hyne haueþ to vere. þe wile his owe lyf.   ileste mote. [Linenote: 149. After _þe_, _þ_ erased.] xiv þus queþ Alured. 150 +I+f þu hauest seorewe. ne seye þu hit nouht þan arewe. seye hit þine sadelbowe.   and ryd þe singinde forþ. þenne wile wene.   þet þine wise ne con{;} þat þe þine wise wel lyke. 155 serewe if þu hauest.   and þe erewe hit wot{;} by{}fore. he þe meneþ{;} by{}hynde he þe teleþ. þu hit myht segge swyhc mo{n}. þat þe ful wel on. 160 wyþ{}vte echere ore. he on þe Muchele more. By{}hud hit on þire heorte{;} þat þe eft ne smeorte. Ne let þu hyne wite. 165 al þat þin heorte by{}wite. xv þus queþ Alured. +N+e schal tu neuere þi wif.   by hire wlyte cheose. for neu{er} nóne þinge.   þat heo to þe bryngeþ. Ac leorne hire custe.   heo cuþeþ hi wel sone. 170 For mony mon for ayhte.   vuele iauhteþ. And ofte mon of fayre.   frakele icheoseþ. wo is him þat vuel wif. bryngeþ to his cotlyf. So him is alyue{;} 175 þat vuele ywyueþ. For he schal vppen eorþe. dreori i{}wurþe. Monymo{n} singeþ. þat wif hom bryngeþ. 180 wiste he hwat he brouhte. wepen he myhte. xvi þus queþ Alured. +N+e wurþ þu neuer so wod.   ne so wyn{}drunke. þat éuere segge þine wife.   alle þine wille. 185 For if þu iseye þe bi{}vore.   þine ivo alle. And þu hi myd worde   iwreþþed heuedest. Ne scholde heo hit lete.   for þing lyuyinde. þat heo ne scholde þe forþ vp{}breyde.   of þine baleu{}syþes. wymmon is word. woþ.   [&] haueþ tunge to swift. 190 þeyh heo wel wolde. ne{}may heo. hi no{}wiht welde. xvii þus queþ Alfred. | +I+delschipe and ou{er}{}prute. [f. 264r þat lereþ yong wif vuele þewes. 195 And ofte þat wolde. do. þat heo ne scholde. þene vnþev lihte. leten heo myhte. If heo ofte a swóte   for{}swunke were. 200 þeyh hit is vuel to buwe. þat beo nule treowe. For ofte Museþ þe kat.   aft{er} hire moder. þe mon þat let wymmon   his mayster iwurþe. Ne schal he neu{er} beon ihurd. 205 his wordes lou{er}d. Ac heo hine schal steorne to{}trayen. and to{}teóne. And selde wurþ he blyþe and gled. þe mon þat is his wiues qued. 210 Mony appel is bryht wiþ{}vte.   and Bitter wiþ{}inne. So is mony wymmon.   on hyre fader bure. Schene vnder schete.   and þeyh heo is schendful. So is mony gedelyng.   godlyche on horse. and is þeyh lutel wurþ. 215 wlonk bi þe glede. and [´v]uel at þare neode. xviii þus queþ. Al{ured}. [+N+]Eure þu bi þine lyue. þe word of þine wyue. 220 to swiþe þu. ne aréde. If heo beo i{}wreþþed myd worde. oþer myd dede. wymmo{n} wepeþ for mod. oftere þan for eny god. 225 And ofte lude [&] stille. for to vor{}drye hire wille. Heo wepeþ oþer{}hwile. for to do þe gyle. Salomon hit haueþ i{}sed. 230 þat wymmon can wel vuelne red. þe hire red foleweþ. heo bryngeþ hine to seorewe. for hit seyþ in þe loþ. as scumes for{}teoþ. 235 hit is i{}furn i{}seyd. [þ/] cold red is quene red. hu he is vnlede. þat foleweþ hire rede. Ich hit ne segge nouht for þan. 240 þat god þing. ys god wymmon. þe mon þe hi may i{}cheose.   and i{}couere over oþre. [Linenotes: 219. _Eure_ MS. || 224. _mod_] first stroke of _m_ erased.] xix þus queþ Alured. +M+onymon weneþ   þat he weny ne þarf. Freond þat he habbe.   þar me him vayre bi{}hat. 245 Seyþ him vayre bi{}vore.   and frakele bi{}hynde. so me may þane loþe   lengust lede. Ne ilef þu neu{er} þane mon. þat is of feole speche{n}. Ne alle þe þinge. 250 þat þu i{}herest singe{n}. Mony mon haueþ swikelne muþ. milde and monne for{}cuþ. Nele he þe cuþe.   hwenne he þe wule bi{}kache. xx þus queþ Alured. 255 +Þ+vrh sawe mon is wis.   And þurh hiselþe. glev. þurh lesinge mon is loþ.   and þurh luþre wrenches. And | vnwurþ. [f. 264v And þurh hokede honde. þat he bereþ. him seolue he for{}vareþ. 260 From lesynge þu þe wune. And alle vnþewes þu þe bi{}schune. so myht þu on þeode. leof beon in alle leode. And luue þyne nexte.   he is at þe neode gód. 265 At chepynge. and at chyreche. freond þu þe iwurche. wyþ pou{er}e and wiþ riche. wiþ alle monne ilyche. þanne myht þu sikerliche.   sely sytte. 270 And ek faren ouer lond le hwider so beoþ þi wille. [Linenote: 256. _his elþe. mon is glev_ MS.] xxi þus queþ Alured. +A+lle world{}ayhte schulle bi{}cumen to nouhte. 275 And vyches cunnes madmes.   to mixe schulen i{}Multen. And vre owe lif.   lutel hwile ileste. for þeyh o mon.   wolde al þe worlde. And al þe wunne.   þe þar{}inne wunyeþ. Ne myhte he þar{}myde his lif.   none hwile holde. 280 Ac al he schal for{}leten.   on a litel stunde. And schal vre blisse{;}   to balewe us iwurþe. Bute if we wurcheþ.   wyllen cristes. Nu biþenche we þanne vs sulue. vre lif to leden.   so crist vs gynneþ lere. 285 þanne mawe we wenen.   þat he wule vs wrþie. for so seyde salomon. þe wise. þe mon þat her wel deþ. he cumeþ þar he lyen foþ. on his lyues ende. 290 he hit schal a{}vynde. xxii þus queþ Alured. +N+e gabbe þu ne schotte. ne chid þu wyþ none sotte. ne myd manyes cunnes tales. 295 ne chid þu wiþ nenne dwales. Ne neu{er} þu ne bigynne. to telle þine tyþinges. At nones fremannes borde. ne haue þu to vale worde. 300 Mid fewe word{e}. wismon fele bi{}luken wel con. And sottes bolt is sone iscohte. for{}þi ich holde hine for dote. þat sayþ al his wille. 305 þanne he scholde beon stille. For ofte tunge brekeþ bon{;} þeyh heo seolf nabbe non. xxiii þus queþ Alured. +W+is child is fader blisse. 310 Jf hit so bi{}tydeþ   þat þu bern ibidest. þe hwile hit is lutel.   ler him mon{}þewes. þanne hit is | wexynde{;}   hit schal wende þar{}to. [f. 265r þe betere hit schal iwurþe euer buuen eorþe. 315 Ac if þu him lest welde.   werende on worlde. lude and stille. his owene wille. hwanne cumeþ ealde. ne myht þu hyne awelde. 320 þanne deþ hit sone. þat þe biþ vnyqueme. Ofer{}howeþ þin ibod. and makeþ þe ofte sory{}mod. Bet{er}e þe were. 325 iboren þat he nere. for betere is child vnbore.   þane vnbuhsum. þe mon þe spareþ yeorde.   and yonge child{e}. and let hit arixlye.   þat he hit areche ne may. þat him schal on ealde{;}   sore reowe.   Am{en}. 330 Expl{iciunt} dicta Regis Aluredi. VII. MEMENTO MORI [[MS description from Notes volume: "As for no. vi."]] +M+on may longe lyues wene. [f. 252v Ac ofte him lyeþ þe wrench. feyr weder turneþ ofte in to reyne. [&] wunderliche makeþ his blench. þar{}vore mon. þu þe by{}þench. 5 Al schal falwy þi grene. waylaway. nys king ne quene. þat ne schal drynke of deþes drench. Mon er þu falle of þi bench. þyne sunne þu aquench. 10 +N+is non so strong. ne sterk. ne kene. þat may ago deþes wyþer blench.| Yung and olde. briht and schene. [f. 253r Alle he ryueþ on o streng. Fox and ferlych is his wrench. 15 Ne may no mon þar{}to{}yeynes. way{}laway þreting ne bene. Mede. liste. ne leches drench. Mon let sunne and lustes þine. wel þu do [&] wel þu þench. 20 Do bi salomones rede. Mon. [&] þenne þu schalt wel do. Do as he þe tauhte and seyde. þat þin endinge þe bringeþ to. þenne ne schaltu neu{er} mys{}do. 25 Ac sore þu myht þe adrede. way{}laway such weneþ to lede. Long lif. and blysse vnder{}fo. Ac deþ luteþ in his scho. Hym stilliche. to for{}do. 30 +M+on hwi nultu þe bi{}knowe. Mon hwi nultu þe bi{}seo. of fule fulþe þu art isowe. wurmes fode. þu schalt beo. her nauestu blisse dayes þre. 35 Ac þi lif al þu last in wowe. weylawey deþ þe schal a{}dun þrowe. þer þu wenest heyust to steo. In deþ schal þi lyf endi. And in wop al þi gleo. 40 +W+orld and weole. þe bi{}swikeþ. I{}wis heo beoþ þine ifo. If þe world wiþ weole þe slykeþ þat is for to do þe wo. þare{}fore. let lust ouer{}go. 45 And eft hit þe likeþ. | weylawey. sore he him bi{}swikeþ. [f. 253v þat for one stunde oþer two. wurcheþ him pyne. euer{}mo. Mon. ne do þu nouht swo. 50 VIII. POEMA MORALE [[MS description from Notes volume: "i. Lambeth 487 (L), a small quarto, 177 × 135 mm., of 67 leaves, written towards the end of the twelfth century... nos. x, xi. of this book are also taken from it. The words printed in clarendon in these three pieces are written in red, not inserted afterwards by a rubricator but done at the same time as the rest of the text. The PM ends with fordemet, l. 270, in the middle of a page; the final t has a flourish for its cross stroke; the copyist had apparently no knowledge of any more. "ii. iii. Egerton 613, B. M.... has two copies of the PM: the second (e) furnishes here a complement to the Lambeth MS. as far as l. 370, with which it ends; the first (E) is used to complete the text. e was written in the first quarter of the thirteenth century, E is somewhat later; the former has accents, the latter none. "iv. Trinity College, Cambridge, B. 14. 52 (T), on vellum, 135 × 105 mm.; written early in the thirteenth century.... A leaf is lost after f 8, and a new hand begins with f 9; the PM appears to be a distinct MS. (Anglia, iv. 408). The initials of each line are capitals and written apart from their words. A later hand has glossed aihte 42, goodes; ore 53, favour, grace; lean 64, deserving; manke 70, Manca, Mancus."]] [[Passages "printed in clarendon" have been treated as +boldface+.]] (Lambeth MS.) (Trinity MS.) +ich em nu alder þene ich wes awintre [&] a lare.+ [f. 59v +Ich welde mare þene ich dede mi `wit´ ahte bon mare.+ +Wel longe ich habbe child ibon a worde [&] a dede+ +þa`h´ ich bo a wintre ald to [gh]ung ich em on rede.+ vnnet lif ich habbe iled. [&] [gh]et me þingþ ilede. 5 þenne ich me bi{}þenche wel ful sare ich me adrede. mest al [þ/] ich habbe idon bi{}fealt to child{}hade. Wel late ich habbe me bi{}þocht{;} bute God me nu rede. Fole idel word ich habbe iq{u}eðen soððen ich speke kuðe. fole [gh]unge dede idon{;} þe me of{}þinchet nuðe. 10 [Linenotes: 2. _[i.][h.][c.] ich_ MS. || _mi [i.][c.][h.] ahte_; _wit_ in margin MS.] ++Ich am nu elder þan ich was a wintre [&] a lore. [f. 1r Ich wealde more þan idude mi wit oh to be more To longe ich habbe child iben a worde [&] a dade. Þeih ibie a winter eald to jung ich am on rade. Vnnet lif ich habbe ilad [&] [gh]iet me þincheð ilade 5 Þan ibiðenche me þar{}on wel sore ime adrade. Mast al ich habbe idon is idelnesse [&] chilce. Wel late ich habbe me bi{}þoht bute me god do milce. Fele idel word ich habbe ispeken seðen ich speken cuðe. [&] fele [gh]eunge dade idon þe me ofðinkeð nuðe. 10 Mest al [þ/] me likede er nu{;} hit me mis{}likeð þa muchel fulieð his wil{;} hine solf he biswikeð. Ich mihte habbe bet idon. hefde ich þe iselþe. Nu ich walde ah ich ne mei{;} for elde [&] for un{}helþe. Elde me is bi{}stolen on. er ich hit wiste. 15 ne michte ich seon bi{}fore me. for smike ne for miste. Er[gh]e we beoð to done god. [&] to ufele al to þriste. Mare eie stondeð men of monne þanne hom do of c{ri}ste. þe wel ne doð þe hwile þe ho mu[gh]en. wel oft hit schal rowen{;} þenne [gh]e mawen sculen [&] repen [þ/] ho er sowen. 20 Do he to gode [þ/] he mu[gh]e þe hwile [þ/] he bo aliue. ne lipnie na mon to | muchel to childe ne to wiue. [f. 60r þe him solue for[gh]et for wiue ne for childe{;} he scal cumen in uuel stude bute him God bo milde. [Linenote: 14. _un{}hel[e.]þe_ MS.] Alto lome ich habbe igult a werke [&] a worde. Alto muchel ic habbe ispend to litel ileid on horde. Mast al þat me likede ar nu hit me mislicað. Þe mu[c]hel fol[gh]eð his iwil him selfen he biswicað. Ich mihte habben bet idon. hadde ich þo iselðe 15 Nu ich wolde ac ine mai for elde [&] for unhalðe. Elde me is bistolen on ar ich hit iwiste Ne mai ich isien bifore me for smeche ne for miste. Ar[gh]e we beð to don god to juel al to þriste More eie stondeð man of man þan him do of criste. 20 Þe wel ne deð þe hwile he mai wel ofte hit sal him rewen. Þan alle men sulle ripen þat hie ar sewen. Do al to gode þat he mu[gh]e ech þe hwile he beð aliue. Ne lipne noman to muchel to childe ne to wiue. | Þe þe him selfe for[gh]iet for wiue oðer for childe [f. 1v He sal cumen on euel stede bute him god be milde. 26 [Linenotes: 19. _Ar [gh]e_ MS. || _juel_] _j_ corr. out of _[gh]_. || 23. _h_ MS.] +Sendeð+ sum god bi{}foren eow. þe hw[i]le [þ/] [gh]e mu[gh]en to houene. 25 for betere is an elmesse biforen{;} þenne boð eft{er} souene. Alto lome ich habbe igult a werke [&] o worde. Al to muchel ich habbe ispent. to litel ihud in horde. Ne beo þe loure þene þe solf{;} ne þin mei. ne þin ma[gh]e. Soht is [þ/] is oðer`s´ monnes frond bet{re} þen his a[gh]en. 30 Ne lipnie wif to hire were. ne were to his wiue bo for him solue ech .M{on}. þe `h´wile [þ/] he bo aliue. [Linenotes: 27. _[i.][l.]ich_ MS. || 28. _[i.][h.] ich_ MS.] Sende god biforen him man þe hwile he mai to heuene For betre is on almesse biforen þan ben after seuene. Ne bie þe leuere þan þe self ne þi mæi ne þi mowe Sot is þe is oðer mannes frend betere þan his owen. 30 Ne hopie wif to hire were ne were to his wiue Be for him self afric man þe hwile he beð aliue. +Wis is þe to him solue þench+ þe hwile þe mot libben. for sone wule hine for[gh]eten þe fremede [&] þe sibbe. þe wel ne deð þe hwile he mai{;} ne scal wenne he walde. 35 Monies monnes sare iswinc habbeð oft un{}holde. Ne scal na mon don afirst. ne slawen wel to done. for moni mon bihateð wel þe hit for[gh]eteð sone. Þe .M{on}. þe wule siker bon to habben Godes blisse. do wel him solf hwile [þ/] he mai{;} þenne haueð he his mid iwisse. 40 þes riche .M{en}. weneð bon siker þurh walle [&] þurh diche. þe deð his echte on sikere stude he hit sent to heueneriche. Wis þe him selue biðencheð þe hwile he mót libben For sone willeð him for[gh]iete þe fremde [&] þe sibbe. Þe wel ne doð þe hwile he mai ne sal he þan he wolde. 35 For manimannes sore iswinc habbeð ofte unholde. Ne solde noman don a furst ne laten wel to done For maniman bihoteð wel þat hi for[gh]ieteð sone. Þe man þe wile siker ben to habben godes blisse. Do wel him self þe hwile he mai þanne haueð hes mid iwisse. 40 Þe richemen weneð siker ben þu`r´ch wallen [&] thurh dichen. He deð his aihte an siker stede þe hit sent to heueriche. for þer ne þerf he bon of{}dred of fure ne of þoue þer ne | þerf he him binimen þe laðe ne þe loue. [f. 60v þer ne þerf he habben kare of [gh]eve ne of [gh]elde. 45 þider he sent. [&] solf bereð to lutel [&] to selde. +þider we sculen dra[gh]en+ [&] don wel ofte [&] ilome. for þer ne scal me us naut binimen mid wrangwise dome. þider [gh]e sculen [gh]orne dra[gh]en. walde [gh]e god ileue. for ne mei þ{er} hit ou binimen king ne reue. 50 [Linenotes: 45. _[gh]eve_] _v_ corr. out of _f_ MS. || 50. _þer_] _[þ/]_ MS.] For þar`f he´ ben ofdrad of fure ne of þieue. Þar ne mai hit him binime þe loðe ne þe lieue. Þar ne þarf he habben care of here ne of [gh]ielde 45 Þider we sendeð [&] ec bereð to litel [&] to selde. Þider `we solden´ drawen [&] don wel ofte [&] ilome. For þar ne sal me us naht binime mid wrong wise dome. | Þider we solde [gh]ierne drawen wolde [gh]ie me ileuen. [f. 2r For ne mai hit us binime no king ne no s[.y]rreue. 50 [Linenotes: 31. After _hire were_, _ac_ erased. || 38. _bihoteð_] _o_ above _[a.]_ MS.] Al [þ/] beste [þ/] we hefden þider we hit solde senden for þer we hit michte finden eft. [&] habben buten ende. Þo þe er doð eni God for habben godes are. al he hit scal finden eft þer [&] hundred fald mare. Þe þet echte wile halden wel hwile þe he mu[gh]e es welden. 55 Giue hies for godes luue{;} þenne deþ hes wel ihalden. Alþat beste þat we habbeð her þider we solde sende. For þar we mihte finden eft. [&] habben abuten ende. Se þe her doð ani god for`to´ haben godes ore. Al he hit sal eft finde þar [&] hundredfealde more. Se þe aihte wile holde wel þe hwile hes mu[gh]e wealden. 55 [Gh]ieue hes for godes luue þanne doð hes wel ihealden. [Linenotes: 55. _holde_] _o_ above _[a.]_ MS. || 56. _[gh]ieue_] _[gh]_ corr. out of _G_.] +Vre swinc [&] ure tilþe is ofte iwoned to swinden.+ Ach [þ/] þe we doð for godes luue{;} eft we sculen al finden. Ne scal nan ufel bon un{}bocht. ne nan god unfor[gh]olden. vfel we doþ al to muchel. [&] god lesse þe{n}ne we sculden. 60 Þo þe mest doð nu to gode. [&] þe lest to laðe. Eiðer to lutel [&] to muchel scal þu{n}chen eft hom baþe. Þer me scal ure werkes weien bi{}foran þe heuen king. and [gh]euen us ure swinkes lan eft{er} ure erninge. +Ech mon mid [þ/] he hauet. mei buggen houene riche.+ 65 For ure swinch [&] ure tilðe is ofte wuned to swinde. Ac al þat we [gh]ieueð for godes luue al we hit sulen eft finden. Ne sal þar non euel ben unboht ne god unfor[gh]olden. Euel we doð al{}to muchel [&] god lasse þan we solden. 60 Se þe mast doð nu to gode [&] se last to lothe. Eiðer to litel [&] to muchel hem sal þunche boðe. Þar me sal ure werkes wei[gh]en bifore þan heuen kinge. [&] [gh]ieuen us ure werkes lean after ure erni{n}ge. Africh man mid þat he haueð mai bugge heueriche 65 þe mare haueþ [&] þe þe lesse{;} baþe hi | mu[gh]en iliche. [f. 61r Al{}se mid his p`e´nie alse oðer mið his punde. [þ/] is þe wunderlukeste chep{;} [þ/] eni mon efre funde. [&] þe ðe mare ne mai don{;} do hit mid his gode þonke. Alse wel se þe þe haueð golde fele manke. 70 [&] oft god kon mare þonc þen þe him [gh]eueð lesse. [&] his werkes [&] his we[gh]es his milce. [&] rihtwisnesse. +lutel lac is gode lof{;} [þ/]+ kumeð of gode wille. [&] ec{}lete muchel [gh]eue of þan þe herte is ille. Houene [&] horþe he ouer sich. his e[gh]en boð swa brichte. 75 Þe þe more haueð [&] þe þe lasse boðe iliche. Alse on mid his peni se oðer mid his punde Þis is þet wunderlukeste ware þat animan funde. [&] se þe more ne mai don mid his gode iþanke. Alse wel se þe þe haued goldes fele manke. 70 And ofte god can more þanc þan þe him [gh]ieueð lasse. Al his werkes [&] his weies is milce [&] rihtwi[s]nesse. | Litel lóc is gode lef þe cumeð of gode wille [f. 2v [&] eðlate muchel [gh]ieue þan his herte is ille. Heuene [&] erðe he ouer sihð his eien beð ful brihte. 75 Su{n}ne [&] mone [&] houen fur boð þestre a[gh]ein his lihte. Nis him noht for{}holen ni hud. swa muchele boð his mihte. nis hit ne swa derne [idon] ne [a] swa þostre nihte. he wat wet þenkeð [&] hwet doð alle q{ui}ke wihte. +Nis na lau{er}d swich se is c{ri}st+. ne king swuch ure drihten. 80 Nis him no þing forholen swo muchel is his mihte. Ne bie hit no swo derne idon ne on swo þuster nihte. He wot hwat þencheð [&] hwat doð alle quike wihte Nis louerd swilch is c{ri}st ne king swilch ure drihte Boðe [gh]iemeð þe his bien bi daie [&] bi nihte. 80 houene [&] orðe [&] al [þ/] is biloken is in his honde. he deð al [þ/] his wil is{;} a wettre [&] alonde. He makede fisses in þe se [&] fu[gh]eles in þe lifte. he wit [&] waldeð alle þing [&] scop alle scefte. he is hord buten horde [&] ende buten ende. 85 he ane is eure an ilche stude wende þer þu wende. he is buuen us [&] bi{}noþen. bi{}foren [&] bi{}hinden. þe þe deð godes wille uwer he mei him finden. [Linenotes: 82. _[i.][s.] his_ MS. || 83. After _fu[gh]eles in_, _k_ deleted.] Heuene [&] erðe [&] al þat is biloken is in his honden He doð al þat his wille is awatere [&] alonde. He makeð þe fisses in þe sa þe fueles on þe lofte. He wit [&] wealdeð alle þing [&] he sop alle safte. He is ord a{}buten ord [&] ende abuten ende 85 He is one afre on eche stede wende þar þu wende. He is buuen us [&] bineðen biforen [&] bihinde Þe godes wille doð aihware he mai[gh] him finde [Linenote: 88. _godeswille_ MS.] +Helche rune he iherð [&]+ wat alle deden. he þurþ{}sicheþ uches monnes þonc. Wi hwat scal us to rede. 90 We [þ/] brokeð godes hese [&] gulteð swa ilome. hwet scule we seggen oðer don et þe muchele dome. Þa þe luueden unriht [&] ufel lif | leden. [f. 61v Wet sculen ho seggen oðer don{;} þen þe engles bon of{}dred. Elche rune he hereð [&] he wot alle dade He þurh{}sihð elches mannes þanc wi hwat sal us to rade. 90 We þe brekeð godes has [&] gulteð swo ilome Hwat sulle we seggen oðer don á{}te muchele dome We þe luueden unriht [&] euel lif ladden Hwat sulle we seggen oðer don þar ængles beð ofdradde [Linenotes: 92. After _don_, an erasure of about ten letters. || 93. _unriht_] _r_ corr. out of _l_ MS.] +hwet sculen we bere{n}+ biforen us mid hom scule we iquemen. 95 þo þe neure god ne dude þe houenliche deme. þer sculen bon doule swa fole [þ/] wulleð us for{}wreien. [&] nabbeð hi naþing for[gh]eten of al [þ/] ho ise[gh]en. Al [þ/] we mis{}duden her{;} ho hit wulleð kuðe þere. [buten wé habbe hit íbét. ðe hwile wé her wére] 100 Al ho habbeð in hore write{;} [þ/] we mis{}duden here. þach we nusten ne ni{}se[gh]en. ho weren ure ifere. [Linenote: 100. Supplied from MS. e.] Hwat sulle we beren us biforen mid hwan sulle we iq{ue}me 95 We þe nafre god ne duden þan heuenliche deme. | Þar sulle ben deflen swo fele þat willeð us forwreien. [f. 3r Nabbeð hie no þing for[gh]ieten of þat hie her iseien. Alþat hie iseien her hie willeð cuðen þare Bute we haben hit ibet þe hwile we here waren. 100 Al hie habbeð on here write þat we misduden here. Þeih we hes ne niseien hie waren ure iferen. +Hwet sculen ordlinghe`s´ don.+ þa swicen [&] ta forsworene hwi boð fole iclepede. [&] swa lut icorene. wi hwi weren ho bi{}[gh]eten to hwon weren ho iborene. 105 [þ/] scule{n} bon to deþe idemet. [&] eure ma for{}lorene. Ech .M{on}. scal him solue þer bi{}clepie [&] bideme{n}. his a[gh]en werch [&] his þonc te witnesse he scal {t}emen. ne mei him na .M{on}. alsa wel demen ne alswa rihte for nan ne knauð him ase [gh]ere{;} buten ane drihte. 110 Ech .M{on}. wat him solue best{;} his werkes. [&] his wille. Þe ðe lest wat bi{}seiþ ofte mest{;} þe hit al wat is stille. nis nan witnesse alse muchel se mo{n}ne`s´ a[gh]en horte. Wa se seið [þ/] he bo hal. him solf wat best his smirte. [Linenotes: 105. _[w.] hwon_ MS. || 108. _temen_] _demen_ MS. || 111. before _werkes_, _werhes_ deleted.] Hwat sullen horlinges don þes wichen [&] þe forsworene Wi swo fele beð icleped swo fewe bed icorene Wi hwi waren hie bi[gh]iete to hwan waren hie iborene. 105 Þe sulle ben to deaðe idemd [&] afremo forlorene. Elch man `sal´ þar biclepien himselfen [&] ec demen. Hi{s} o[gh]en werc [&] his þanc to witnesse he sal temen. Nemai him noman alse wel demen ne alse rihte For non ne cnoweð hine alse wel buten one drihte. 110 Man wot him self best his werkes [&] his wille. Se þe last wot he seið ofte mast se þit al wot is stille Nis no witnesse alse muchel se mannes o[gh]en hierte Hwo se seið þat hie beð hol him self wot his smierte. [Linenote: 108. _His_] _Hic_ MS.] +Ech .M{on}. scal h[i]m solf demen+ to deðe oðer to liue. 115 þa witnesse of his a[gh]en werch{;} hine þer{}to scal driue. Al þet ech .M{on} haueð idon soððen he com to mo{n}ne sculde he | hit sechen o boke iwriten he scal iþenchen þenne. [f. 62r Ah drihten ne demeð nenne .M{on}. eft{er} his biginnigge. ah al his lif scal bon suilch boð his endinge. 120 Elch man sal him selfen demen to deaðe oðer to liue. 115 Þe witnesse of his o[gh]en werc to oðer þan hine sal driue. Alþat afri man haueð idon seðen he cam to manne Swo he hit iseie abóc iwrite he sal hit þenche þanne. Ac drihte ne demeð noman after his biginninge Ac al his lif sal ben teald after his endinge. | 120 +[gh]ef [þ/] his uuel al hit is uuel+ [&] God [gh]efe god his ende. God [gh]eue [þ/] ure ende bo god. [&] wite [þ/] he us lende. þe .M{on}. [þ/] uuel don na god. ne neure god lif leden. er deð [&] dom come to his dure he mei him sare adreden. [þ/] he ne mu[gh]e þenne biden are. for [þ/] itit ilome. 125 for{}þi he is wis þe biet [&] bit [&] bet bi{}fore dome. +Wenne deð is attere dure+ wel late he biddeþ are. Wel late he latheð uuel werc{;} þe ne mei hit don ne mare. [Gh]ief þe endinge is god al hit is god· [&] euel [gh]ief euel is þe ende. [f. 3v God [gh]ieue þat ure ende be god [&] [gh]ieue þat he us lende. Se man þe nafre nele don god ne nafre god lif lade. Are deað [&] dom cumeð to his dure he mai[gh] hi{m} sore a{}drade Þat he ne mu[gh]e þanne bidden ore for þat itit ilome. 125 For{}þi he wis þe bit [&] bi[gh]iet [&] bet bifore dome. Þanne þe deað is ate dure wel late he biddeð ore. Wel late he lateð euel werc þan he hit ne mai don no more. [þ/] achten we to leuen wel. for ure drihten solf hit seide. A hwilke time se eure .M{on}. of þinchþ his mis{}dede. 130 Oþer raþer oðer later{;} milce he scal imeten. Ac {þ}e [þ/] þer naf[ð] nocht ibet{;} wel muchel he haueð to beten. [Linenotes: 130. _þin[g.]chþ_ MS. || 132. _þe_] _we_ MS.] Senne lat þe [&] þu nah hi{m} þan þu hit ne miht do no more{;} For{}þi he is sot þe swo abit to habben godes ore. 130 Þeih hweðere we hit leueð wel for drihte self hit sade. Elche time sal þe man of{}þunche his misdade Oðer raðer oðer later milce he sal imete. Ac þe þe her naueð ibet muchel he haued to bete [Linenote: 133. After _imete_, _acþ_ erased.] +Monimon seit hwa rechð of pine þe scal habben þende+. Ne bidde ich na bet bo alesed a domes dei of bende. lutel he wat wet is pine. [&] lutel he hit scaweð 135 hwice hete is þer þa saule wuneð hu biter wind þer blaweð. hefde he bon þer enne dei oðer twa bare tide{;} nolde he for al middenerd þe þerdde þer abiden. þet habbeð iseid þ[e] comen þonen þa hit wisten mid iwissen. wa wurð sor[gh]e seue[gh]er. for souenihte blisse. 140 Maniman seið hwo reche pine þe sal habben ende 135 Ne bidde ich no bet bie ich alesed a domesdai of bende. Litel wot he `h´wat is pine [&] litel he cnoweð Hwilch hit is þar sowle wunieð hwu biter wind þar bloweð. Hadde he ben þar on oðer two bare tiden. Nolde he for al midden{}eard þe þridde þar abiden. 140 Þat habbed isaid þe come þanne þit wiste mid iwisse. Wo wurðe sore[gh]e seue [gh]ier for seue nihte blisse. [Linenotes: 137. _[h.]is_ MS. || After _cnoweð_, erasure of _hwil_. || 140. After _Nolde_ erasure of two letters. || _almidden_ MS.] +In hure blisse þe | þe ende haueð.+ for endelese pine. [f. 62v betere is wori water drunch{;} þen atter meind mid wine. Swines brede is swiðe swete. swa is of wilde dore. alto dore he is abuh{;} þe [gh]efð þer fore his swore. Ful wombe mei lihtliche speken of hunger. [&] of festen{;} 145 swa mei of pine þe ne cnauð þe scal a ilesten. Hefð he ifonded su{m}me stunde{;} he wolde al seggen oðer. Et lete him were wif. child. suster. feder [&] broðer. [Linenote: 144. _abuh_] _abu[t.][e.]h_ MS.] [&] ure blisse þe ende haueð for ende{}lease pine Betere is wori water þan atter imengd mid wine. Swines brade is wel swete swo is of wilde diere. 145 Ac al to diere he hit abuið þe [gh]iefð þar{}fore his swiere. Ful wombe mai lihtliche speken of hunger [&] of fasten Swo mai of pine þe not hwat is pine þe sal ilasten. | Hadde fonded sume stunde he wolde seggen oðer [f. 4r Eðlate him ware wif [&] child suster [&] fader [&] broðer. 150 +Al he walde [&] oðerluker don [&] oðerluker þenche{n}+ Wenne he bi{}þohte on helle fur þe nawiht ne mei quenchen. 150 Eure he walde her inne wawe [&] ine wene wunien{;} Wið [þ/] þe mihte helle pine bi{}flien [&] bi{}sunien Et lete him were al world wele [&] orðliche blisse. for to [þ/] muchele blisse cumen is murþe mid iwisse. [Linenote: 152. Before _þe_, _me_ deleted.] Al he wolde oðerluker don [&] oðerluker þenche Þan he biðohte an helle fur þat no{}wiht ne mai quenche. Afre he wolde her in wo [&] in wane wunien Wið{}þan he mihte helle fur biflen [&] bisunien. Eðlate him ware al wele [&] erðeliche blisse 155 For to þe muchele blisse cume þis murie mid iwisse. [Linenote: 153. After _wunien_, _wið þan he mihte_ erased.] +Iwule nu cumen eft to þe dome [þ/] ich er ow of sede+ 155 A þa dei [&] at ta dome us helpe c{ri}st [&] rede. þer we mu[gh]en bon eþe offerd [&] herde us adrede{n}. þer he scal al son him bi{}foren his word [&] ec his deden. Al scal þer bon þenne cud þer me{n} lu[gh]en her ent stelen. Al scal þer bon þa{n}ne unwron{;} [þ/] men wru[gh]en her [&] helen. 160 We sculen alre monne lif iknauwen al{}se ure ahen. þer sculen eueni{n}gges bon þe riche [&] þe la[gh]e. Ne scal na mon skamie þer ne þerf he him a{}dreden. Gif him her of{}þincþ | his gult [&] bet his misdede. [f. 63r for him ne scameþ ne ne gromeð þe sculen bon ibor[gh]en. 165 [Linenote: 163. _skamie_] _smakie_ MS.] ¶Ich wulle nu cumen eft to þe dome þe ich eow ar of sade. On þe daie [&] on þe dome us helpe crist [&] rade Þar we mu[gh]en ben sore offerd [&] harde us ofdrade. Þar elch sal al isien him biforen his word [&] ec his dade. 160 Al sal þar ben þanne cuð þat men lu[gh]en her [&] halen. Al sal þar ben þanne unwrien þat men her hudden [&] stalen. We sullen alre manne lif icnowen alse ure o[gh]en Þar sullen efninges ben to þe heie [&] to þe lo[gh]e. Ne sal þeih no man samie þiar ne þarf he him adrade. 165 [Gh]ief him her ofþincheð his gult [&] bet his mis{}dade. For hem ne sameð ne ne grameð þe sulle ben ibore[gh]e [Linenotes: 157. _[e.]f[t.]_ _eft_ MS. || 165. _þiar_] _a_ corr. out of _e_.] +Ach þo{}þre+ habbeþ scome [&] grome [&] oft fele sor[gh]e. +Þe do{m} scal sone bon idon+ ne lest he nawiht lo{n}ge. ne scal him na mon mene þer of st{re}ngþe ne of wronge. þe sculen habbe herdne dom þa her weren herde. þa þe uuele holden wreche men [&] uuele la[gh]e redde. 170 Ec efter [þ/] he efþ idon sal þer þenne [beon] idemet. [bliðe mei hé ðenne beon. þe god háfð wel icwemed] [Linenote: 172. Supplied from MS. e.] Ac þoðre habbeð same [&] grame [&] oðer fele sore[gh]e. Þe dom {s}al ben sone idon ne last hit nowiht longe Ne sal him noman mene þar{}of strencðe ne of wronge 170 Þo sulle habben hardne dom þe here waren hardde Þo þe euel hielden wreche men [&] euel la[gh]e arerde. Elch after þat he haueð idon sal þar ben þanne idem{d} Bliðe mai he þanne ben þe god haueð wel iquemd. [Linenotes: 169. _sal_] _þal_ MS. || 173. _idemð_ MS.] +Alle þa þi sprunge boþ+ of adam [&] of eue. Alle hi sculen cumen þider for soðe we hit ileueð. þa þe habbeð wel idon efter hore mihte. 175 to houene riche hi sculen faren forð mid ure drihte. Þa þe habbeð doules werc idon. [&] þer inne bo ifunde. hi sculen faren forð mid him in to helle grunde. Þer hi scule{n} wunien a buten are [&] ende. Ne brekeþ neure drihte helle gate for lesen hi of bende. 180 [Linenote: 178. _mid [m.][i.][d.]_ MS.] Alle þo þe sprunge beð of ada{m} [&] of eue 175 Alle hie sulle þider cume for soðe we hit ileued. | Þo þe habbed wel idon after here mihte [f. 4v To heueriche hie sulle fare forð mid ure drihte. Þo þe deueles werkes habeð idon [&] þar{}inne beð ifunde Hie sulle fare forð mid hem in{}to helle grunde. 180 Þar hie sulle wunien abuten ore [&] ende. Brecð nafre eft crist helle dure for lesen hem of bende [Linenotes: 180. After _fare_, _þ_ elided.] +Nis na sullic þech hom bo wa [&] hom bo uneade.+ Ne scal neure eft c{ri}st þolie deþ for lesen hom of deaþe. Enes drihten helle brec his fro{n}d he ut brochte. him solf he þolede deð for him . wel dore he hom bohte. Nalde hit mei do for mei. ne sust{er} for broðer. 185 nalde hit sune do for fader. ne na mon for oðer. Nis no sellich þeih hem be wo [&] þeih hem be uneaðe Ne sal nafre eft crist þolien deað for lesen hem of deaðe. Ænes drihten helle brac his frend he ut brohte 185 Him self he þolede deað for hem wel diere he hes bohte. Nolde hit mo[gh]e don for mai ne suster [for] broðer Nolde sune don for fader ne no man for oðer. +Vre alre lau{er}d+ for his þrelles ipined wes a rode. vre bendes he unbon[d] [&] bohte us mid his blode. We [gh]eueð | uneðe for his luue a stuche of ure brede. [f. 63v Ne þenke we noht [þ/] he scal deme þa q{ui}ke [&] þa dede. 190 Muchele luue he us cudde. walde we hit und{er}sto{n}de [þ/] ure eldre misduden{;} we habbeð uuele on honde. Deþ com in þis middenerde þurh þes doules honde. [&] sake [&] sor[gh]e [&] swinc a wat{er}e [&] a londe. Vre alre louerd for his þralles ipined he was arode Ure bendes he unbond [&] bohte us mid his blode. 190 We [gh]ieueð uneaðe for his luue a steche of ure breade Ne þenche we naht þar þat sal deme þe q{ui}ca [&] þe deade. Muchel luue he us kedde wolde we hit understonde. Þat ure elderne mi`s´duden we habeð euel an honde. Deað cam in þis middenærd þurh ealde deueles onde 195 [&] senne [&] sore[gh]e [&] iswinch awatere [&] [a]londe. [Linenote: 194. _misduden_] _u_ over _[e.]_ MS.] +Vre forme fader+ gult. we abu[gh]eð alle. 195 [eal his óf spring efter hi{m}. en hearme is bi{}fealle.] þurst [&] hunger. chele [&] hete. helde [&] unhelðe. þurh him deð com in þis middenerd [&] oðer uniselðe. Nere na{}mon elles ded ne sec ne nan unsele. ac mihten libben eure ma a blisse [&] a hele. 200 lutel hit þu{n}cheð moni mon. ac muchel wes þa su{n}ne. for hwam alle þolieð deð þe comen of hore cunne. [Linenote: 196. Supplied from MS. e.] Vre foremes faderes gult we abugeð alle Al his ofsprung after him in harem is biualle Þurst [&] hunger. chele [&] hete [&] alle unhalðe. Þurh deað cam in þis midden{}eard [&] oðer unisalðe. 200 Nare noman elles dead ne sic ne unsele Ac mihte libbe afremo ablisse [&] an hale. | Litel lac is gode lief þe cumeð of gode wille. [f. 5r [&] eðlate muchel [gh]ieue þan his herte is ille Litel hit þuncheð maniman ac muchel was þe senne 205 For hwan alle þolieð deað þe comen of here kenne +Hore sunne+ [&] ec ure a[gh]en sare us mei of{}þinche. þurh su{n}ne we libbeð alle in sor[gh]e [&] in swinke. Suððen God nom swa muchele wrake for are misdede{;} 205 We þe swa muchel [&] swa ofte mis{}doð. we mu[gh]en eðe us adrede. Adam and his of{}spru{n}g for are {b}are sunne. Wes fele undret wintre an helle pine [&] an unwunne. þa þe ledden hore lif mid unriht [&] mid wrange. buten hit gode`s´ milce do ho sculen bon þer wel longe. 210 Godes wisdom is wel muchel [&] alswa is his mihte [&] nis his milce naut lesse. ac bi þan ilke iwichte. [Linenotes: 203. _[h.][o.][r.][e.] ure_ MS. || 207. _bare_] _þare_ MS. || 210. _do_] _do[n.]_ MS.] Here senne [&] ec ure o[gh]en us mu[gh]e sore of{}þunche For senne we libeð alle her in sore[gh]e [&] in swunche. Seðen god na{m} swo mukel wrache for one misdede We þe swo ofte misdoð we mu[gh]en us eaðe ofdrade. 210 Adam [&] al his ofspreng for one bare senne. Was fele hundred wintre an helle a pine [&] unwenne. Þo þe ladeð here lif mid unrihte [&] mid wronge Bute hit godes milce do hie sulle wunie þar longe. Godes wisdom is wel muchel [&] alsse is his mihte 215 Ac nis his mihte nowiht lasse ac biðer ilke wihte. [Linenotes: 207. After _mu[gh]e_, _rewen_ deleted MS. || 210. _þo_ altered to _þe_.] +Mare he ane mei+ for{}[gh]euen. þen | al folc gulte cunne. [f. 64r Sulf douel mihte habbe{n} milce. [gh]if he hit bigunne. Þa þe godes milce secheð{;} he iwis mei ha ifi{n}den. 215 Ac helle king is are{}les with þa þe he mei binden. þe þe deþ is wille mest{;} he haueð wurst mede. His ba{þ} scal bon wallinde. his bað sca{l} bon berni{n}de glede. [Linenotes: 218. _ba[þ/]_ MS. || _scal_] _scab_ MS.] More he one mai[gh] for[gh]ieue þan alle folc gulte cunne Self deuel mihte habben milce [gh]ief he hit bigunne. Þeþe godes milche secð iwis he mai hes finden Ac helle king is ore{}leas wið þo þe he mai binden. 220 Se deð his wille mast he sal habbe werest mede His bað sal be wallinde pich his bed barnende glede. [Linenotes: 213. After _lif_, an erasure, on which _mid_. || 214. _do_ corr. out of _to_. || 215. _mulchel_ MS. || After _[&]_, an erasure.] +Wurst he deð his gode frond{;}+ þenne his fulle fond{;} God scilde alle godes frond. a wih swilche freonde. 220 Neure in helle hi com. ne þer ne come reche. þach ich elches worldes wele. þer me mahte feche [þ/] his wulle seggen on þat wise men us seiden. [&] aboken hit writen þer [me] mei hit reden. Ich hit wille seggen þan þe hit hom solf nusten. 225 warni hom wið hore unfrome. [gh]if ho me wulleð lusten. vnd{er}stondeð nu to me edi men [&] arme. Ich wulle tellen of helle pin{;} [&] wernin ow wið herme. In helle his hunger [&] þurst{;} twa uuele iuere. þas þolieð þa [þe] weren maket niþinges here. 230 [Linenote: 229. _[i.][s.] his_ MS.] Werse he doð his gode wines þan his fiendes God silde alle godes friend wið swo euele friende. Nafre an helle ine cam ne cumen ich þar ne reche 225 Þeih ich aches woreldes wele þare mihte feche. Þeih ich wille seggen eow þat wise men us saden [&] [a] boc hit is write þar me hit mai rade. | Ic wille seggen hit þo þe hit hem self nesten [f. 5v [&] warnin hem wið here unfreme [gh]ief hie me willeð hlesten. 230 Vnderstondeð nu to meward eadimen [&] arme Ich wille tellen eow of helle pine [&] warnin eow wið harme. An helle hunger [&] þurst euel two iferen. Þos pine þolieð þo þe ware meteniðinges here. [Linenotes: 225. Before _reche_, _þ_ erased MS. || 230. After _here_, an erasure of one letter MS.] +Þer is waning [&] wow.+ eft{er} eche streche. ho fareð from hete to hete. [&] hech to frure þe wreche. þenne hi bið in þere hete{;} þe chele him þunchet blisse. þenne hi cumeð eft to þe chele{;} of hete hi habbeð misse. hi hem deð wa inoch nabbeð hi nane blisse. 235 Þar is woning [&] wop after ache strate 235 Hie fareð fram hate [to] chele fra{m} chele to hate. [Þ]an hie beð in þe hate chele hem þuncheð blisse [Þ]an hie cumeð eft to chele of hate hie habbeð misse. [E]iðer doð `hem´ wo inoh nabbeð none lisse. +Nute hi hweþer hem deþ {w}urs+ mid neure nane wisse. hi walkeð eure [&] secheð reste | ac `ho´ ne mu[gh]en imeten. [f. 64v for{}þi þe ho nolden þe hwile [þ/] ho mihten here sunne beten. ho secheð reste þer nis nan. for{}þi ne mu[gh]en hi es finden. Ac walkeð weri up [&] dun{;} se wat{er} deþ mid winde. 240 þo boð þa þe weren her a þanke unstedefeste. [&] þa þe gode biheten heste [&] nolden hit ileste. þa þe god werc bigunnen [&] ful enden hit nolden. [Linenotes: 236. _wurs_] _þurs_ MS. || 237. _m[o.]u[gh]en_ MS.] [N]iten hweðer hem doð wers to nafre none wisse. 240 [H]ie walkeð afre [&] secheð reste ac hie hes ne mu[gh]en imeten. [F]or{}þi þe hie nolde þe hwile hie mihten here senne beten. [H]ie sec`h´eð reste þar non nis ac hie hies ne mu[gh]en ifinden. [A]c walkeð weri up [&] dun se water doð mid winde [Þ]at beð þo þe waren her an þanc unstedefaste 245 [[&]] þo þe gode biheten aihte [&] hit him ilaste. [[&]] þo þe god werc bigunnen [&] ful endin hit nolden. +Nu witen her.+ [&] nuðe þer. [&] nusten hwat hi wolden. þer is bernunde pich hore saule to baþien inne. 245 þa þe ledden here lif in werre [&] in winne. þer is fur [þ/] is undret fald hattre. þene bo ure. Ne mei q{ue}nchen salt weter ne uersc of þe burne. þis is [þ/] fur [þ/] efre bernd ne mei nawiht hit que{n}chen{;} Þer inne boð þa þe was to lof wreche men to swenchen. 250 þa þe weren swikelemen [&] ful of uuel wrenchen. þa þe mihten uuel don. þe þe lef hit wes to þenchen. Þe luueden tening [&] stale. hordom [&] drunken. [&] a doules werche bliþeliche swunken. [N]u waren her [&] nu þar [&] nesten hwat he wolden [Þ]ar is pich þat afre walleð þar sulle wunien inne [Þ]o þe ladeð here lif on werre [&] an unwinne. 250 [Þ]ar is fur þis hundredfeald hatere þan be ure. [N]e mai hit quenche salt water ne auene stream ne sture. [Þ]is is þat fur þat afre barneð ne mai no wiht [hit] quenche. [Þ]ar{}inne beð þe was to lef wreche men to swenche. | Þo þe [waren] swikele men [&] ful of euele wrenchen. [f. 6r [&] þo þe mihten euel don [&] lief hit was to þenchen. 256 Þe luueden rauing [&] stale hordom [&] druken [&] an defles werkes bliðeliche swunken. [Linenotes: 248. _[m.]esten_ MS. || 250. After _[&]_, _h_ erased MS. || 258. _bliðeliche_] second _i_ corr. out of _l_.] Þa þe weren swa le{s}e [þ/] me ho{m} ne mihte ileuen. 255 Med{}ierne domes men. [&] wro{n}gwise reuen. [þ/] oðer mo{n}nes wif lof. his a[gh]en et{}lete. þo þe sungede muchel{;} a drunke [&] an ete. þe wreche mon binom his ehte. [&] leide his on horde. [þ/] lutel let of godes borde. [&] godes worde. 260 [&] þo þe his a[gh]en nalde [gh]euen þer he isech | þe node [f. 65r Ne nalde iheren godes sonde. þenne he hit herde bode. Þe [þ/] is oðers mo{n}nes þing. loure þene hit sculde. [&] weren to gredi of solure [&] of golde. [&] þa þe untrownesse duden þon þe ho scu`l´den bon holde. 265 [Linenote: 255. _lese_] _lele_ MS.] Þo þe waren swo lease men þat mes ne mihte leuen Med[gh]ierne domes men [&] w`r´ongwise reuen. 260 Þo þe oðer mannes wif was lief her o[gh]en eðlate [&] þo þe sunegeden muchel on druken [&] on ate. Þe wreche men binomen here aihte [&] leide his on horde. Þe litel lete of godes bode [&] of godes worde. [&] þe his o[gh]en nolde [gh]ieue þar he iseih þe niede 265 Ne nolde ihere godes men þan he sat at his biede. Þo þe was oðer mannes þing leuere þan hit solde [&] waren alto gradi of siluer [&] of golde. Þo þe untrewnesse deden þan þe he solden ben holde. [Linenotes: 261. After _was_, erasure of three letters MS. || 263. After _men_, one letter erased.] [&] leten þet ho sculden don. [&] duden [þ/] ho wolden. Þa þe weren eure abuten þisse worldes echte. [&] duden al [þ/] þe laþe gast hechte to [&] tachte. [&] alle þe þen anigewise doulen i{}que{m}de. Þa boð nu mid him in helle fordon [&] fordemet. 270 [Linenotes: 267. _we[n.]ren_ MS. || 269. _iquemde_] _iquende_ MS.] [&] leten al þat hie solden don [&] deden þat hie wolden. 270 Þo þe waren [gh]ietceres of þis wereldes aihte [&] dude al þat þe loðe gost hem tihte to [&] taihte. [&] Al `þo´ þe ani{}wise deuel iquemde Þo beð mid h{i}m in helle fordon [&] demde. [Linenote: 274. _hem_ MS.] (EGERTON MS., SECOND COPY.) Bute þá þe óf{}ðufte sare heore mis{}dede. [f. 69r [&] gunne heore gultes beten [&] betere líf læde. Þer beoð neddren [&] snaken. éuete [&] frute. þa tereð. [&] freteð. þe uuele speke. þe nið fulle. [&] te prute. Neure sunne ðer ne scínð. ne mone ne steorre. 275 þer is muchel godes hate. [&] muchel godes eorre. Æure ðer ís uuel sméch. ðusternesse [&] eie. nis ðer neure oðer líht. ðene þe swierte leie. Þer ligget ladliche fund. in strange rakete[gh]e. [þ/] beoð þa ðe wére mid gode on heuene wel he[gh]e. 280 Þer beoð ateliche fund. [&] eisliche wihte. þas scule þa wrecche í{}fon. þe sune[gh]ede ðurh sihte. Þer is ðe laðe sathanas. [&] belzebud sé ealde. eaðe hi mu[gh]en beo óf{}dréd. þe híne scule bi{}healde. [Linenote: 283. _is_ _[i.][s.]_ MS.] Bute þo þe ofðuhte sore here misdade 275 [&] Gunne here gultes bete [&] betere lif lade. Þar beð naddren [&] snaken. eueten [&] fruden Þe tereð [&] freteð þo euele swiken þe niðfule [&] þe prude Nafre sunne þar ne sineð ne mone ne storre. Þar is muchel godes hete [&] muchel godes oerre. | 280 Afre þar is euel smech þiesternesse [&] eie [f. 6v Nis þar nafre oder liht þan þe swarte leie. Þar ligeð ateliche fiend in stronge raketeie Þat beð þo þe waren mid god angles swiðe heie. Þat beð ateliche fiend [&] Eiseliche wihten 285 Þo sulle þe wreche sowle isien þe sinegeden þurh sihte Þar is se loðe sathanas [&] belzebub se ealde Eaðe he mu[gh]en ben sore ofdrad þe sullen hes bihealde. [Linenote: 277. _fruden_] _d_ corr. out of _ct_ MS.] Ne mei nan heorte hit iðenche. ne tunge ne can telle. 285 hu muchel píne na hu uele sunden ínne helle. Wið þa pine ðe þer beoð. nelle ich eow naht leo[gh]en. nis hit bute gamen [&] gléo. eal [þ/] man mei hér dreo[gh]en. End [gh]ut ne deð heo{m} naht sa wá. ín ða laðe bende. | [þ/] hí witeð [þ/] heore píne sceal neure habbe ende. [f. 69v Þar beoð þa heðene men. þé w[´æ]re la[gh]e{}liese. 291 þe nes naht óf godes bi{}bode. ne óf godes hése. [U]uele cristene men. hí beoð heore ifere. þa ðe heore cristen{}dom. uuele heo`l´de hére. [[Gh]]ut hí beoð á wurse stede. on ðeré helle grunde. 295 ne sculen hí neure cume{n} út. for marke ne for punde. [N]e mei heo{m} naðer helpen þer. íbede ne elmesse. for nis naðer inne helle. áre ne for{}[gh]iuenesse. [Linenote: 290. After _habbe_, _l_ erased.] Nemai non herte hit þenche ne tunge hit ne mai telle Hwu muchele pine ne hwu fele senden in helle 290 Of þo pine þe þar bieð nelle ich eow naht lie Nis hit bute gamen [&] glie of þat man mai here drie. [&] [gh]iet ne doð hem naht alse wo in þe loðe bende Swo þat he witen þat here pine sal nafre habben ende Þar beð þe haðene men þe waren la[gh]e{}lease. 295 Þe nes naht of godes bode ne of godes hease. Euele cristene men hie beð here iferen Þo þe here cristendom euele hielden here. [&] [gh]iet he beð awerse stede aniðer helle grunde Ne sullen nafre cumen út for peni ne for punde. 300 Ne mai hem noðer helpe þar ibede ne almesse For naht solden bidde þar ore ne for[gh]ieuenesse. [Linenote: 292. _mai_ corr. out of _marg_ MS.] Sculde hi{m} éch man ðe hwile hé mu[gh]e óf ðas helle píne. [&] werni ech hís freond þer wið swa ich habbe mine. 300 Þá ðe sculden heo{m} ne cunne. ich heo{m} wulle teche. ich kan beon [gh]ief ich sceal. lichame [&] sawle leche. Léte wé [þ/] god for{}but. ealle manne cunne. [&] do wé [þ/] hé us hét. [&] sculde wé us wið sunne. Luuie we god mid ure heorte. [&] mid al ure mihte. 305 [&] ure émcristen eal us sulf. swa us lerde drihte. Eal [þ/] me r[´æ]t [&] eal [þ/] me singð. bi{}fore godes borde. eal hít hanget [&] bi{}halt. bi ðisse twam worde. {E}alle godes la[gh]e he fulð. ðe níwe [&] ða ealde. þe ðe ðas twá luue háfð. [&] wel hí wule healde. 310 Ac hí beoð wunder earueð{}healde. swá ófte gulteð ealle. Fór hít ís strang to stande lange. [&] líht ís to fealle. [A]ac drihte crist hé [gh]íue us strengðe. stande [þ/] wé mote. [&] óf ealle ure gultes `unne´ us cume to bote. [Linenotes: 308. _eal_] _Eeal_ MS. || 309. _Ealle_] _alle_ MS. || _níwe_] _n_ corr. out of _r_.] Silde him elch man þe hwile he mai wið þos helle pine. [&] warnie his frend þar wið swo ich habbe ido mine. Þo þe silde hem ne cunnen ich hem wille tache 305 [I]ch can ben aiðer [gh]ief isal lichame [&] sowle lache. | Late we þat god forbet alle mankenne [f. 7r [&] do we þat he us hat [&] silde we us wid senne. Luue we god mid ure herte [&] mid al ure mihte [&] ure emcristen alse us self swo us tached drihte. 310 Al þat me radeð [&] singed bifore godes borde Al hit hangeð [&] halt bi þese twam worde Alle godes la[gh]es hie fulleð þe newe [&] þe ealde Þe þe þos two luues halt [&] wile hes wel healde. Ac hie bieð wel arefeð{}heald swo ofte we gulteð alle 315 For hit is strong te stonde longe [&] liht hit is to falle. Ac drihte c{ri}st [gh]eue us strengðe stonde þat we moten [&] of alle ure gultes [gh]ieue us cume bote. [Linenotes: 307. After _þat_, _w_ erased. || 313. _godel_ MS. || 315. _gulteð_] _t_ over _[d.]_ MS.] ++Wé wilnieð éfter woruld wéle. ðe lange ne mei leste. 315 [&] leggeð eal ure iswinch. ón ðin[gh]e unste`de´ feste. | Swunche wé for godes luue. healf [þ/] wé doð for æhte. [f. 70r ne béo wé naht swá óf bicherd. ne sa uuele bi{}kehte. [Gh]if wé serueden gode swa wé doð ermínges. mare wé hedden en héuene. ðenne eorles hér [&] kinges. 320 Né mu[gh]en hí werien heo{m} wið chele. wið þurste ne wið hunger. ne wið ulde. ne wið deaðe. þe uldre ne ðe [gh]eonger. Ac ðer nis hunger ne ðurst. ne dieð. ne unhelðe ne elde. of þisse riche wé ðencheð ófte. [&] of þere to selde. We wilnieð after wereldes wele þe longe ne mai ilaste [&] legeð mast al ure swinc on þing unstedefaste. 320 Swunke [we] for godes luue half þat we doð for eihte. Nare we naht swo ofte bicherd ne swo euele bikeihte [Gh]ief we serueden god half þat we doð for erminges We mihten habben more an heuene þa[n] [gh]ierles [&] kinges Ne mu[gh]e we werien naðer ne wið þurst ne wið hunger 325 Ne wid elde ne wið deað þe elder ne þe [gh]eunger Ac þar nis hunger ne þurst. deað ne unhalðe ne elde. Of þesse riche we þencheð to ofte of þare alto selde. [Linenote: 326. After _elde_, _ne wið elde_ MS.] Wé scolden ealle us biðenche ófte. [&] wél ilome. 325 hwét wé beoð to whán wé scule. [&] óf hwán wé come. Hú litle hwíle wé beoþ hér. hú lange elle`s´ hwáre. hwét wé mu[gh]e habben hér. [&] hwét finde þere. [Gh]íef wé were wise men. ðis wé scolde ðenche. bute wé wurðe us íwer. ðeos woruld wule us for{}drenche. 330 Mest ealle men he [gh]íueð drinche. óf ane deofles scenche. hé sceal hi{m} cunne sculde wél. [gh]íf hé híne nele screnche. We solden biþenchen us wel ofte [&] ilom{e} Hwat we beð to hwan we sullen [&] of hwan we come. 330 Hwu litle hwile we bieð her hwu longe elles [h.]ware Hwat we mu[gh]en habben her [&] hwat we findeð þare. | [Gh]ief [we] waren wise men þus we solden þenchen [f. 7v Bute we wurðen us iwar þis wereld us wile drenchen Mast alle men hit [gh]ieueð drinken of on euele senche 335 He sal him cunnen silde wel [gh]ief hit him nele screnche. [Linenote: 329. _ilomo_ MS.] ++Mid ealmihti[gh]es godes luue. ute wé us bi{}werien. wið ðises wrecches woreldes luue. [þ/] hé ma[gh]e us derien. Mid festen ælmes [&] ibede. werie wé us wið sunne. 335 Mið ða wepne ðe god haueð. bi{}[gh]íten man cunne. Léte wé þe brade strét. [&] ðene wei bene. þe le{t} [þ/] ni[gh]eðe dél to helle of manne. [&] ma ich wéne. Gá wé ðene nærewne wei. [&] ðene wei grene. ðer forð fareð litel folc. ac hit is feir [&] scéne. 340 Þé brade strét is ure íwill. ðe ís us lað to forl[´æ]te. þa ðe eal fol[gh]eð hís íwill. fareð bi ðusse stréte. Hí mu[gh]en lihtliche gán mid ðere under{}hulde. ðurh ane godlíese w{u}de `in{}to´ ane bare felde. [f. 70v [Linenotes: 338. _let_] _[l.]ec_ MS. || 344. _wude_] _wade_ MS.] Mid al{}mihtin godes luue úte we us biwerien [W]ið þesses wreches woreldes luue þat hit ne mu[gh]e us derien. Mid almesse. mid fasten [&] mid ibeden werie we us wid senne. Mid þo wapne þe god haued [gh]ieue alle man{}kenne. 340 [L]ate we þe brode strate [&] þane wei[gh] bene [Þ]e lat þe nieðe dal to helle of manne me mai wene. Go we þane narewe pað [&] þene wei grene [Þ]ar forð fareð wel litel folc [&] eche is fair [&] isene [Þ]e brode strate is ure wil. þe is loð te læte. 345 [Þ]o þe fol[gh]eð here iwil hie fareð bi þare strate. [H]ie mu[gh]en lihtliche cumen mid þare niðer helde [Þ]urh one godelease wude to one bare felde [Linenote: 343. _Gowe_ MS.] [Þ]e nærewei ís godes hése. ðer forð{}fareð wél fiewe. 345 [þ/] beoð ða ðe heo{m} sculdeð [gh]eorne wið [´æ]che un{}ðeawe. [Þ]as gað uníeðe [gh]eanes ðe clíue. a[gh]ean þe hea[gh]e hulle. ðas leteð eal heore a[gh]en wíll. for godes hése to fulle. [G]a wé alle þene wei. for he us wule bringe. mid te feawe feire men. be{}foren heuen kinge. 350 Þer is ealre murhðe mest. mid englene sange. ðe ís a þusend wintre ðer. ne ðincð hi{m} naht to lange. Þe ðe lest haueð. hafð swa michel [þ/] hé ne bit namare. þe ða blisse for ðas for{}lét hít hi{m} mei reowe sare. [N]e mei nan uuel ne na wane beon inne godes riche. 355 ðeh þer beoð wununges fele. æch oðer uniliche. [Þ]a narewe pað is godes has · þar forð fareð wel feawe [Þ]at beð þo þe hem sildeð [gh]ierne wið achen unðeawe. 350 [Þ]os goð uneaðe a[gh]ien þe cliue [&] a[gh]ien þe heie hulle [Þ]os leten al here iwil for godes luue to fulle. [G]o we alle þane wei for he us wile bringe Mid þo feawe faire men bi{}fore þe heuen kinge [Þ]ar is alre blisse mast mid angles songe. 355 [Þ]e is a þusend wintre þar ne þuncheð hit him naht longe. | Þe last haueð blisse he haueð sswo muchel þat he ne bit no more [f. 8r Þe þat blisse forgoð hit sal him rewen sore. Ne mai non euel ne non wane ben in godes riche Þeih þar ben wuniinges fele elch oðer uniliche 360 [Linenotes: 351. After _uneaðe_, _cliue_ deleted MS. || 357. After _haueð_, _bli_ deleted and _sse_ corr. into _sswo_.] Sume ðer habbeð lesse murhðe. [&] sume habbeð mare. æfter ðan þe dude her. efter ðan [þ/] he swanc sare. [N]e sceal ðer beon ne bried ne wín. ne oðer cunnes éste. god ane sceal beo eche líf. [&] blisse. [&] éche reste. 360 [N]é sceal ðer beo fah ne græi. ne kuning ne `er´míne. ne aquierne. ne martres cheole. ne beuer né sabelíne. [N]e sceal ðer beo sciet ne scrud. ne woruld wele nane. eal þe murhðe þe me us bi{}hat. al hít sceal beo god ane. [N]e mei na murhðe. beo swa muchel. se is godes sihte. 365 [H]e ís soð sunne [&] briht. [&] dei ábuten nihte. Sume þar habbeð lasse blisse [&] sume þar habbeð more Elch after þat he dude her after þane þe swanc sore Ne sal þar ben bread ne win ne oðer kennes este God one sal ben ache lif [&] blisse [&] ache reste. Ne sal þar ben foh ne grai ne cunin ne ermine 365 Ne aquerne ne metheschele ne beuer ne sabeline. Ne sal þar ben naðer scat ne srud ne wereldes wele none. Al þe blisse þe me us bihat al hit sal ben god one Ne mai no blisse ben alse muchel se is godes sihte. He is soð sunne [&] briht [&] dai a{}bute nihte. 370 [H]e is ælches godes ful. nis hi{m} na wið{}uten. na god nis him wane þe wunieð hi{m} abuten. Þer is wéle ábute gane. [&] reste abuten swinche. þe mei [&] nele ðider cume. sare hit hi{m} sceal óf ðinche. 370 He is aches godes ful nis him no wiht uten. Nones godes hem nis wane þe wunieð him abuten. Þar is wele a{}buten wane [&] reste a{}buten swunche. Þe mu[gh]en [&] nelleð þider cume hit hem mai of{}þunche. (EGERTON MS., FIRST COPY.) Þer is blisse a{}buten tre[gh]e. [&] lif a{}buten deaþe [f. 12v þe eure scullen wunien þer. bliþe muwen ben eþe Þer is [gh]eo[gh]eðe bute ulde. [&] hele a{}buten vn{}helðe nis þer so`re´we ne sor. ne neure nan vn{}sealþe Þer me scal drihte sulf i{}seon. swa he is mid iwisse 375 he one mai [&] scal al beo. engle [&] manne blisse And ðeh ne beod heore e[gh]e naht. alle iliche brihte ði nabbed hi nouht iliche. alle of godes lihte On þisse `liue´ hi neren nout. alle of one mihte ne þer ne scullen hi habben god. alle bi one [gh]ihte 380 Þo scullen more of him seon. þe luuede him her more [&] more icnawen [&] iwiten. his mihte [&] his ore Þar is blisse a{}buten trei[gh]e [&] lif abuten deaðe 375 Þo þe afre sulle wunie þar bliðe hie mu[gh]e ben eaðe. Þar is [gh]ieuð abuten elde [&] hale abuten unhalðe Nis þar sare[gh]e ne sor non ne nafre unisalðe. Þar me drihte self isien swo se is mid iwisse He one mai [&] sal al ben angles [&] manne blisse. | 380 [&] þeih ne bed here eien naht alle iliche brihte [f. 8v Hi nabbeð naht iliche muchel alle of godes lihte On þesse liue he naren naht alle of ore mihte Ne þar ne sullen habben god. alle bi one wihte. Þo sullen more of him isien þe luueden hine more 385 [&] more icnowen [&] ec witen his mihte [&] his ore [Linenote: 381. _bed_, or _beð_: leaf pared away.] On him hi scullen finden alþat man mai to lesten hali boc hi sculle i{}seon. al þat hi her nusten Crist scal one beon inou. alle his durlinges 385 he one is muchele mare [&] betere. þanne alle oþere þinges Inoh he haued þe hine haueð. þe alle þing wealded of him to sene nis no sed. wel hem is þe hine bi{}healdeð God is so mere [&] swa muchel. in his godcunnesse [þ/] al [þ/] is. [&] al þat wes is wurse. þenne he [&] lesse 390 Ne mai it neure no man oþer segge mid iwisse hu muchele murhðe habbet þo. þe beod inne godes blisse [Linenote: 388. _hem_] _e_ above _[i.]_ MS.] On him hie sulle finden al þat man mai to hleste On him he sullen ec isien al þat hie ar nesten. [C]rist sal one bien ino[gh]h alle his derlinges. [Þ]e one is muche more [&] betere þan alle oðer þinges. 390 [I]noh he haueð þe hine haueð þe alle þing wealdeð [O]f him to isiene nis non sæd swo fair he is to bihelden [G]od is swo mere [&] swo muchel in his godcunnesse [Þ]at al þat elles was [&] is is fele werse [&] lasse. [Ne] mai hit nafre noman oðer seggen mid iwisse 395 [H]wu muchele murihðe habbeð þo þe beð in godes blisse [Linenote: 392. After _isiene_, erasure of one letter.] ++To þere blisse us bringe god. þe rixlet abuten ende þenne he vre soule vn{}bint. of licames bende Crist [gh]yue us leden her swilc lif. [&] habben her swilc ende 395 þat we moten þuder come. wanne we henne wende. AmeN. [T]o þare blisse us bringe god þe rixleð a buten ende. [Þ]ane he ure sowle unbint of lichamliche bende [C]rist [gh]ieue us laden her swilch lif [&] habben her swilch ende{;} [Þ]at we moten þider cumen þane we henne wende. 400 _AMEN._ [Linenote: 397. After _buten_, erasure of one letter.] IX. ANCRENE WISSE [[MS description from Notes volume: "i. Corpus Christi College, Cambridge, 402 (A); on vellum, 215 × 150 mm.... There are glosses in red pencil and words underlined in red. "The MS. belongs to the second quarter of the thirteenth century. It cannot be earlier than 1225 A.D., for it mentions the Dominicans and Franciscans, and it is probably later than 1230. It is the most correct, but it has additions to the original, such as 62/46-64/62, 64/73-78. "ii. Caius College, Cambridge, 234 (B); on vellum, 124 × 93 mm.; 368 pages; late thirteenth century. Pages 1-185 consist of extracts from the AR, but not in the order of the other manuscripts (ES iii. 536). "iii. Cotton Nero A 14, British Museum (N); on vellum, 146 × 114 mm.; written in the second quarter of the thirteenth century. Its contents are ff. 1-120r, the Ancren Riwle; 120v-123v, The Orison, XVIII. "iv. Cotton Titus D 18, British Museum (T); on vellum, 158 × 120 mm.; 148 folios in double columns, written from f. 14, where AR begins, to the end, about 1220 A.D."]] ANCRENE WISSE (CORPUS MS.) ANCREN RIWLE (CAIUS MS.) A. THE SEVEN DEADLY SINS [f. 56r] ++Þvs mine leoue sustren iþe wildernesse þer [gh]e gað{;} in · wið godes folc toward ierusalemes lond · [þ/] is þe riche of heouene{;} beoð þulliche beastes · þulliche wurmes. ne nat ich na sunne [þ/] ne mei beon ilead oðer to an of ham seouene{;} oðer to hare streones. vnsteaðeluest bileaue a[gh]ein godes lare · nis hit te spece {5} of prude inobedience? Herto falleð sygaldren · false teolunges · lefunge o swefne · o nore · [&] on alle wicchecreftes. Neomunge of husel in eani heaued sunne · oðer ei oþer sacrement nis hit te spece of prude [þ/] ich cleopede p{re}su{m}ptio · [gh]ef me wat hwuch sunne hit · is · [f. 56v] [gh]ef me hit nat nawt · þenne is hit [gh]emeles under {10} accidie · [þ/] ich slawðe cleopede. þe ne warneð oðer of his uuel oðer of his bi[gh]ete · nis hit slaw [gh]emeles oðer attri onde? teoheði mis · edhalden cwide · fundles oðer lane · oðer þerwið mis{}fearen · nis hit spece of [gh]isceunge{;} [&] aneS cunnes þeofðe? [p. 126] [++Þ]us mine leoue frend iþe wildernesse þat ge [p. 127] gat in wid godes folc toward ier{usa}l{e}mes londe þat is þe riche of heouene{;} beod {þ}ulliche bestes þulliche wurmes · Ne nat ich nan sunne þat ne mai beon ilad · oþer to an of ham seoluen oþer to hare streones · vnstaþelfast bi{}leaue · agein hali lare · nis hit of {5} p{ru}de i{n}obedience? Herto falled sigaldren · false teolunges · Lefunge o nore. o swefne [&] alle wicchecraftes. Neominge of husel in ei heaued sunne · oþer ai oþer sac{re}ment · nis hit spece of p{ru}de{;} þat ich cleopede p{re}su{m}pciun · gif me wat hwat sunne hit is. Gif me hit nat naut{;} þenne is hit gemeles vnder accidie · þat ich slouþe cleopede. {10} þe þat ne warned oþer of his uuel · oþer of his bigete · nis hit slaþ gemeles oþer attri onde? To thehewen mis · et halden cwude · fundes oþer lane · nis þis giscunge{;} þeofþe. [Linenotes: 3. _sulliche_ MS. || 11. _bigete_] _b_ corr. out of _l_.] Edhalden oðres hure ou{er} his rihte t{er}me nis hit strong reaflac hwa{}se [gh]elden hit mei þe is {15} under [gh]isceunge? [Gh]ef me [gh]emeð wurse ei þing ileanet · oðer bitaht to witene · þen he wene þe ah hit · nis hit oðer triccherie · oðer [gh]emeles of slawðe? alswa is dusi heast oðer folliche ipliht trowðe · longe beon unbischpet · falsliche gan to schrift · oðer to longe abiden · ne teache p{ate}r no{ste}r godchild ne Credo · þeos [&] alle þulliche beoð ilead to {20} slawðe · [þ/] is þe feorðe moder of þe seoue sunnen. Þe dronc drunch oðer ei þing dude · hwer þurh na child ne schulde beon on hire istreonet · oðer [þ/] istreonede schulde forwurðen · nis þis strong monslaht of galnesse awakenet? Alle sunnen sunderliche bi hare nomeliche nomen ne mahte namon rikenin · ah i þeo þe ich habbe {25} iseid{;} alle oþre beoð bilokene. Ant nis ich wene namon þe ne mei understonden him of his sunne nomeliche under sum of þe ilke imeane þe beoð her iwritene. at{}halden oþeres hure ouer his richte terme · nis hit strong reflac. þat is under gissunge{;} gif me gemed wurse ai þing [p. 128] ilened · oþer bitahted te witene þen {15} he wene þat hit ah · nis oþer tricherie · oþer gemeles of slauþe. Alswa is dusi hest · oþer folliche iplicht trouþe Longe beon un{}bischbed · falsliche gan to schrifte · oþer to longe abiden · Ne teachen god{}child p{ate}r n{oste}r · Ne Credo · þeos [&] alle þulliche · beod ilad to slauþe · þat is þe feorþe moder of þe seoue sunnen · þeo dronc druch {20} oþer ai þing dude hwer þurh na child ne shulde beon on hire istreoned · oþer þat istreonede shulde for{}wurþen{;} Nis þis strong monslaht of galnasse awakened{;} Alle sunnen sunderliche bi hare nomeliche nome ne mahte na{}mon rikenen. Ah iþeo þat ich habbe iseid{;} alle oþere beod bilokene. An nis ich wene namon þat ne mai {25} under{}stonden him of his sunnen nomeliche wnder su{m}me of þe ilke þat imene{;} þe beod þer i writene. [Linenote: 16. _tricherie_] over _c_, contraction mark for _er_.] Of þeose seoue beastes [&] of hare streones i wildernesse of anlich lif · is iseid herto · þe alle þe forfearinde fondið to fordonne. Þe liun of prude sleað alle þe prude · {30} alle þe beoð hehe [&] ou{er}hohe iheortet. Þe attri neddre · þe ontfule [&] te luðere iþonket. Wreaðfule{;} þe vnicorne. Alswa of þe oþre o rawe. to godd ha beoð isleine · ah [f. 57r] ha libbeð to þe feond · [&] beoð alle in his hond. [&] seruið him in his curt euch of þe meoster þe him to falleð. {35} [++O]f þeos sewe beastes [&] of hare strenes iwildernesse of anlich lif is iseid hiderto [p. 129] þe alle þe forfarinde fondet te fordonne. þe Leon of p{ru}de slead alle þe p{ru}de. Alle þat beod {30} hehe [&] for hehe iheorted. þe aetri neddre{;} þe ond{}fule. [&] þe luþere iþonked. wredfule þe unicorne. Al swa of þen oþer areawe. to god ha beod isleine · Ah ha libbed to þe feond [&] beod alle in is hird · [&] serued him in his curt · Euch of þe mester þet him to falleð. ++Þe prude beoð his bem{er}es · draheð wind inward wið worltlich hereword · [&] eft wið idel [gh]elp puffeð hit ut ward as þe bemeres doð · makieð noise [&] lud dream to schawin hare orhel · ah [gh]ef ha wel þohten of godes bemeres of þe englene bemen þe schulen o fowr half þe world biuore þe grurefule dom grisliche blawen · Ariseð {40} deade ariseð cumeð to drihtines dom forte beon idemet · þear na prud bem{er}e, ne schal beon iborhen · [gh]ef ha þohten þis wel{;} ha walden inohreaðe i þe deofles seruise dimlukeR bemin. Of þeose bem{er}es seið Jeremie · _Onager solitari{us} in desiderio anime sue attraxit uentum amoris sui_ · Of þe wind drahinde in for luue {45} of hereword seið as ich seide. [++Þ]E p{ru}de beod his bemeres · Drahed wind inward · of worldlich {35} hereword · [&] eft wid idel ige`l´p puffed hit utward · as þe bemares dod. Makied noise [&] lud drem to shawen hare p{ru}de. Ah gif ha uel þothten · of godes bemeres of þe englene bemen · þat shulen afour half þe word · bi{}fore þe grurefule dom g{ri}sliche blawen · Arised deade arised · Cumed to drichtines domes for{}to beon idemed · þer na pr{u}d {40} bemere ne shal beon iboregen · Gif ha þohten wel þis · ha walden inoh raþe iþe deoueles seruise dimluker bemen. Of þeose bemeres sei`d´ [p. 130] Jeremie · _Onager solitarius in desiderio suo attraxit uentum amoris sui_ · Of þe wind drahinde in for luue of hereword{;} seid as ich seide. {45} [Linenote: 43. _seid_] _d_ above a blotted letter.] ++Summe iuglurs beoð þe ne cunnen seruin of nan oþer gleo bute makien cheres · wrenche þe muð mis · schulen wið ehnen. Of þis meoster seruið þe unseli ontfule i þe deofles curt · to bringen o lahtre hare ondfule lau{er}d · [gh]ef ei seið wel oðer deð wel{;} ne mahen {50} ha nanes weis lokin þider wið riht ehe of god heorte · ah winkið o [þ/] half [&] bihaldeð o{}luft [gh]ef þer is eawt to edwiten · oðer ladliche þiderward schuleð mið eiðer. [++S]umme iugelurs beod þe ne cunen seruin of nan oþer gleo buten maken cheres · wrenchen þe mud mis shuli wid þe ehnen. of þis mester seruid þe unseli eon`d´fule iþe deoueles curt · to bringen a lahtre hare on`d´fule leouerð. gef ei ded wel oþer seid wel{;} ne mahen ha nanes weis liki þiderwarð wid richt ehe of god heorte · Ah {50} winked o{}þet half [&] bi{}halded a{}luft gif þer is o{u}t to et{}wite oþer{;} ladliche þiderward shuled mid eiþer. [Linenotes: 48, 49. _eondfule_, _ondfule_] _d_ above in darker ink. || 51. _out_] _ont_ MS.] Hwen ha ihereð [þ/] god{;} skleatteð þe earen adun · ah þe lust a[gh]ein [þ/] uuel{;} is eau{er} wid open · þenne he wrencheð þe muð{;} hwen he turneð god to uuel · [&] [gh]ef hit is sumdel {55} uuel · þurh mare lastunge wrencheð hit to wurse · þeos beoð forecwidderes hare ahne p{ro}phetes · þeos bodieð · biuoren hu þe eateliche deoflen schulen [gh]et ageasten ham wið hare grennunge · [&] [f. 57v] hu ha schulen ham seolf grennin [&] niuelin [&] makien sur semblant for þe muchele angoise i þe pine of helle. Ah for{}þi ha {60} beoð þe leasse to meanen [þ/] ha biuoren hond leornið hare meoster to makien grim chere. hwen ha ihered þat god skletteð þe earen adun · Ah þe lust a{}gein þet uuel is ea wid opene. þenne wrenched þe mud mis{;} hwen he turned þet god to uuel · [&] gef hit is [p. 131] sumdel uuel{;} þurh more lastunge wrenched hit to {55} wurse. þeos beod for{}quiddares hare ahne p{ro}ph{et}es. þeos bodied biuoren hu þe ateliche deouelen shulen get agastan ham wid hare grennunge · [&] hu ha shulen ham seolf grennen [&] niwelen · [&] makien sur semblant · for þe muchele angoise iþe pine of helle. Ah forþi ha beod þe lesse te meanen · þat ha bi{}foren hont leorned ha meoster te {60} makien grim chere. [Linenotes: 53. _eawid_ MS. || 55. On lower margin in a later hand: _Prude and nid · and lecherie · Grede and idelhed · coueitise and glotunie beod seouen ded Sundes_.] ++Þe wreaðule biuore þe feond skirmeð mid cniues · [&] is his cnif warpere · [&] pleieð mid sweordes · bereð ha{m} bi þe scharp ord up on his tunge. Sweord [&] cnif eiðer beoð scharpe [&] keoruinde word {65} [þ/] he warpeð from him [&] skirmeð toward oþre · [&] he bodeð hu þe deoflen schulen pleien wið him mid hare scharpe eawles · skirmi wið hi{m} abuten [&] dusten ase pilche clut euch toward oðer · ant wið helle sweordes asneasen him þurh ut · [þ/] beoð kene ant eateliche ant keoruinde pineN. {70} [++Þ]E wreadfule biuoren þe feond skirmed mid kniwes · is his knif warpare · [&] pleied mid sweordes · bered ham bi þe sharpe ord open his tunge. swerd [&] knif eiþer beoð sherpe [&] keorwinde : word þat he warped from him [&] skirmed toward oþere. And he boded hu {65} þe deouelen shulen pleien wid him · mid hare sharpe eawles · Skirmin wid him abuten · [&] dusten as a pilche [p. 132] clut · Euch toward oþere · [&] wid helle sweordes asnesen þurh ut þat beod kene [&] eateliche keorwinde pinen. [Linenote: 67. _apilche_ MS.] ++Þe slawe lið [&] slepeð o þe deofles bearm as his deore deorling · [&] te deouel leið his tutel dun to his eare · [&] tuteleð him al [þ/] he wule. for swa hit is sikerliche to hwa{m} se is idel of god{;} meaðeleð þe feond [gh]eorne · [&] te idele underueð luueliche his lare. Jdel [&] [gh]emeles is þes deofleS bearnes slep · ah he schal o domesdei grimliche abreiden {75} wið þe dredfule dream of þe englene bemen · [&] in helle wontreaðe echeliche wakieN. _Surgite aiunt mortui surgite [&] uenite ad iudicium saluatoriS._ [++Þ]E slauwe lid [&] sleped oþe deoules barm as his deore deorling · [&] {70} þe deouel leid his tutel dun to his earen · [&] tutelid him al þat he eawer uule. for swa hit is sikerliche to hwam se is idel of god · Meaþeled þe feond georne. [&] þe idele underweng luueliche his lare · Idel [&] gemeles is þes deoueles bernes slep · Ah he shal a domes dai grimliche abreiden · wid þe dredfule drem of þe englene bemen · [&] in {75} helle wondrede etheliche wakien · _Surgite mortui qui jacetis in sepulcris · surgite [&] venite ad Judiciu{m} saluatoris_. ++Þe [gh]iscere is his eskibah · feareð abuten esken · [&] bisiliche stureð him to rukelin to gederes muchele [&] monie ruken · blaweð þrin {80} [&] blent him seolf · peaðereð [&] makeð þrin figures of augrim · as þes rikeneres doð þe habbeð muche to rikenin. Þis is al þe canges blisse [&] te feond bihalt tis gomen [&] laheð [þ/] he bersteð. Wel un [f. 58r] derstont euch wis mon [þ/] gold ba [&] seoluer · [&] euch eorðlich ahte · nis bute eorðe [&] ahte esken þe ablendeð euch moN þe ham in blaweð · [þ/] {85} is þe bolheð him þurh ham i{n} heorte prude. Ant al [þ/] he rukeleð [&] gedereð to{}gederes · [&] ethalt of ei þing [þ/] nis bute esken mare þen hit neodeð{;} schal in helle wurðen him tadden [&] neddren · [&] ba as ysaie seið · schulen beon of wurmes{;} his cuuertur [&] his hwitel · þe nalde þerwið neodfule feden ne schruden. _Subt{er} te sternet{ur} {90} tinea [&] op{er}imentum tuum uermiS._ [++Þ]E gissere is his eskebah · fared abuten esken · [&] bisiliche stured him te rukelen te{}gederes · muchele [&] monie ruken · blawed þer [p. 133] in · [&] blend him seolf · paþered [&] maked þer{}in figures of {80} augrim · As þeos rich`k´eneres dod þat habbed muche te rikenen. þis is þes kanges blisse · [&] þe feond bi{}hald þis gomen · [&] lahed þat he bersteð. wel under{}stonde þis euch mon · þat gold ba [&] seoluer · [&] euch worldlich ahte · nis buten eorðe [&] esken þat ablent euchmon þat in ham blaweð · þat is þat þat bolehed ham þurh ham in heorte {85} prude. And al þat he rukeled [&] gedered to{}gedere · [&] ethalt of ani þing þat nis buten esken mare þen hit neodeð{;} shal in helle wurden him tadden [&] neddren · [&] ba as ysaie seið shulen beon of wurmes his cuuertur [&] his `þ´witel þat neolden war{}wið neodfule feden [&] shruden. _Subt{er} te st{er}net{ur} tinea [&] op{er}im{en}tu{m} tuu{m}_ {90} _u{er}mis_. [Linenote: 81. _rich`k´eneneres_ MS.] ++Þe [gh]iuere glutun is þe feondes manciple · ah he stikeð eauer iceler oðer icuchene · his heorte is i þe disscheS · his þoht al i þe neppes · his lif i þe tunne · his sawle i þe crohhe · Kimeð biuoren his lau{er}d bismuddet [&] bismulret · a disch in his an hond · a scale in his {95} oðer. Meaðeleð mis wordes · wigleð as fordrunke mon þe haueð imunt to fallen · bihalt his greate wombe · [&] te deouel lahheð. Þeose þreatið þus godd þurh ysaie · [++Þ]e giuere glutun is þes deoules manciple · Ah he stiked eauer iceler oþer icuche [p. 134] ne · his heorte is iþe dishes · his þoht al iþe nappes · his lif iþe tunne · his saule iþe crohhe · kimed bi woren his lauert bi{}smudded [&] bi{}smured · A dich in his an hond · A scale in {95} his oþer · Meadeled mis wordes wigeled as for drunken · mon þat haued mint to fallen · bi{}halt his greate wombe. [&] þe deouel lahheð. þeos þreated þus god þurh ysaie · _Serui mei comedent [&] uos esurietis [&] c'._ Mine men schulen eoten [&] ow schal eauer hungrin · [&] [gh]e schule beon feorle world buten ende. _Q{ua}ntum glorificauit se [&] in deliciis {100} fuit{;} tantu{m} date illi tormen{t}um [&] luctum · In apocal{ipsi} · Cont{ra} unu{m} poculum q{uo}d miscuit miscete ei duo_. [Gh]ef þe kealche{}cuppe wallinde bres to drinken · [Gh]eot in his wide þrote [þ/] he swelte inwið. a[gh]ein an [gh]ef him twa. þullich is godes dom a[gh]ein [gh]iuere [&] druncwile iþe apocalipse. {105} _Serui mei co{m}mede{n}t [&] uos esurietis_ [&] c'. Mine men shulen eoten · [&] ow shal eawer hungren · [&] ge shulen beon feondes fode world buten ende. _Q{ua}ntu{m} gl[ori]ficauit {100} se [&] in deliciis fuit{;} tantu{m} date illi tormentu{m} [&] luctum · Apocalip{sis} · Contr{a} unu{m} q{uo}d miscuit date illi duo_ · gef þen kelche{}cuppe wallinde bras te drinken · geot in his wide þrote · þat he swelte in wið. agein gef him twa. þullich is godes dom agein giwere [&] druncwile iþe apocalipse. {105} IX. ANCRENE WISSE (Corpus MS.) ANCREN RIWLE (Cotton MS. Nero) [[Explanation from Notes volume: "Passages in C (mostly interlined or marginal) which are not in N are inserted between asterisks in the text of the latter. The collations ... show the other divergences of C and those of T from N; when not followed by any letter they give the readings of T; those followed by C are the readings of C, while B indicates agreement of T and C as against N." In the collations, N = Nero; C = Cleopatra; T Titus.]] B. THE OUTER RULE [f. 112v] [Gh]e mine leoue sustren bute [gh]ef neod ow driue [&] ower meistre hit reade · ne schulen habbe na beast bute cat ane. Ancre þe haueð ahte · þuncheð bet husewif ase Marthe wes · ne lihtliche ne mei ha nawt beo Marie marthe suster wið griðfullnesse [f. 113r] of heorte. for þenne mot ha þenchen of þe kues foddre · of heorde {5} monne hure · [f. 116r] ++[Gh]e mine leoue sustren *bute [gh]ef neod ow driue* ne schulen habben no best . bute kat one. ancre þet haueð eihte þuncheð bet husewif ase marthe was . þen ancre . ne none weis ne mei heo beon marie . *marthe suster * mid griðfulnesse of heorte. Vor þeonne mot heo þenchen of þe kues foddre and of {5} heordemonne huire . [Collations: 1. mine ... sustren _om._ || 2. schule [gh]e C || haue || na | nan C || beast B || cat || ane B || þe C || 3. haues || ahte | achte C || semes || bet{er}e B || as B || wes C || þen ancre _om._ B nanes | for `lihtliche oðer´ nanes C || 4. weies || mai || ho | ha C || beo || wið B || 5. for þenne B || ho | ha C || cuwes C || and _om._ B || 6a. þe heordes || hure C] Olhnin þe heiward · wearien hwen he punt hire · [&] [gh]elden þah þe hearmes. ladlich þing is hit wat crist hwen me makeð i tune man of ancre ahte. Nu þenne [gh]ef eani mot nedlunge habben hit · loki [þ/] hit namon ne eili ne ne hearmi · ne [þ/] hire þoht ne beo nawiht þron ifestnet. ancre ne ah to habben na þing [þ/] utward drahe hire {10} heorte. oluhnen þene heiward . warien hwon me punt hire [&] [gh]elden þauh ðe hermes. wat crist þis is lodlich þing . hwon me [f. 116v] makeð mone i{n} tune of ancre eihte. Þauh [gh]if eni mot nede habben ku : loke ðet heo none mo{n}ne ne eilie : ne ne hermie . ne þet hire þouht ne beo nout þeron i{}uestned. ancre ne ouh nout {10} to habben no þing þet drawe utward hire heorte. [Linenote: 8. _me me_ MS.] [Collations: 6b. Olcne | olchni C || þe B || haiward | haiwart C || hwen he B || pundes || 7. [gh]elde B || þah | þach C || harmes B || ladli | ladlich C || þing is wat c{ri}st hwen B || 8. mo{n} || makes B || i{n} tune man | itune man C || ancres B || ahte | achte C || Nu þenne _latter deleted_, þah _in margin_ | Nu þach C || [gh]ef C || ani B || 9. nedinge | nedunge C || haue || ku] hit B || hit na mo{n} B || eile | eili C || harme | harmi C || 10. ni || þoht | þocht C || nawt | nawicht C || ter{}on | þron C || ifestnet || Anker || ah | ach C || nawt T _om._ C || 11a. haue || no þing _om._ T || nan C || utward drahe | utwart dra[gh]e C] +N+a chaffere ne driue [gh]e · ancre [þ/] is chepilt · [þ/] is · buð forte sullen efter bi[gh]ete · ha chepeð hire sawle þe chapmon of helle. þing þah [þ/] ha wurcheð ha mei þurh hire meistres read{;} for hire neode sullen · hali men sumhwile liueden bi hare honden. none cheffare ne driue [gh]e. ancre þet is cheapild .* þe buð for te sullen efter bi[gh]ete * {12} heo cheapeð hire soule : þe chepmon of helle. *Þing þah [þ/] ha wurcheð{;} ha mei wel þurh hire meistres read{;} for hire neode sullen. þah swa dernliche as ha mei for misliche mon{n}e wordes.* [Linenote: 12. _[gh]e_ over an erasure.] [Collations: 11b. Na B || chaffare | cheffere C || 12. Anker || chapmon chepilt [[C]] || 13. ho | ha C || cheapes | cheapeð C || sawle | saule to C || chapmo{n} | chepmo{n} C] +N+awt deore dehtren ne wite [gh]e in ower hus of oðer monne {15} þinges · ne ahte ne claðes · ne boistes · ne chartres · Scoren ne cyrograffes · ne þe chirch uestemenz · ne þe calices · bute neode oðer strengðe hit makie{;} oðer muchel eie. Of swuch witunge is muchel vuel ilumpen ofte siðen. Ne wite [gh]e {15} nout i{n} oure huse of oðer mo{n}nes þinges . ne eihte . ne cloðes . ne nout ne vnderuo [gh]e ðe chirche uestimenz ne þene caliz bute [gh]if * neod oðer* strencðe hit makie : oðer muchel eie. vor of swuche witunge is i{}kumen muchel `vuel´ oftesiðen. [Linenote: 19. _vuel_ on margin.] [Collations: 15. Nawt ne | Naut ne C || [gh]e _om._ C || 16. owre | ouwer C || hus B || of _om._ B || mon{n}e C || ahte | achte C || claðes || ne nout ... caliz _om._ C, _then interlined_ `bute neod ... eie´ || ne ... [gh]e _om._ || 17. Nawt te chirche uestemenz ne þe chaliz || [gh]if ... oðer _om._ || 18. stre{n}gðe || make || vor _om._ B || swuch | swich C || lokinge | witing C || 19a. muchel bifallen | muchel uuel ilu{m}pen C || vuel _om._ || siðe] +I+N wið ower wanes ne leote [gh]e namon slepeN · [Gh]ef muchel neod mid alle makeð breoken ower hus · hwil hit eauer is {20} ibroken · habbeð þrinne wið ow a wummon of cleane lif deies ant nihteS. wiði{n}nen ower woanes : ne lete [gh]e nenne mon slepen. [gh]if muchel neode mid alle makeð breken {20} ower hus : þeo hwule ðet hit eu{er} is i broken : loke þet [gh]e habben þeri{n}e mid ou one wu{m}mon of clene liue . deies [&] nihtes. [Collations: 19b. Inwið B || owre || wahes | wanes C || lete [gh]e _bis_ || 20. na wepmo{n} | nan mo{n} C || [gh]ef C || muche B || ned | neod C || wið makes B || to breke | breoken C || 21. owre || þe _om._ B || hwil B || ðet _om._ B || eau{er} B || loke þet [gh]e _om._ B || haues | habbeð C || ter{}inne | þrinne C || 22. wið ow B || a | an C || cleane lif B || daies || nichtes C] +F+or þi [þ/] wepmen ne seoð ow ne [gh]e ham · wel mei don of ower clað beo hit hwit beo hit blac bute hit beo unorne · warm [&] wel iwraht · felles wel itawet · [&] habbeð ase monie as ow to neodeð to bedde [&] to rugge. {25} ++Uor{}ði þet no mon ne i{}sihð ou . ne [gh]e ne i{}seoð nenne mon : wel mei don of ower cloðes . beon heo hwite : beon heo blake. bute þet heo beon unorne [&] warme [&] wel i wrouhte. uelles wel i tauwed. {25} [&] habbeð ase monie ase ou to neodeð . to bedde and eke to rugge. [Linenote: 23, 24. _welmeidon_ MS.] [Collations: 23. For B || na nan C || seo | sið C || ow B || ne iseoð _om_. B || ham | him C || 24. duhen || owre | ouwer C || clað B || beo hit hwit beo hit blac bute hit beo B || 25. [&] _om._ B || warm B || iwraht | iwracht C || felles B || iteawet | itauwet C || 26. habbes || as ow B || to nedes || eke _om._ B] +N+est flesch ne schal nan werien linnene clað bute hit beo of hearde [&] of greate heorden. Stamin habbe hwa{}se wule · hwa{}se wule beo buten. [Gh]e schulen in an hetter ant igurd liggen · swa leoðeliche þah [þ/] [gh]e mahen honden put [f. 113v] ten þer{}under. Nest lich nan ne gurde hire wið na cunne gurdles : bute þurh schriftes leaue. Ne {30} beore nan irn ne here · ne ilespiles felles · ne ne beate hire þer{}wið{;} ne wið scurge i{}leadet · wið holin ne wið breres · ne biblodgi hire seolf{;} wið{}ute schriftes leaue · nohwer ne binetli hire · ne ne beate bi{}uoren · ne na keoruunge ne keorue · ne ne neome ed eanes to luðere disceplines · te{m}ptaciuns forte acwenchen · ne for na bote {35} a[gh]ein cundeliche secnesses · nan uncundelich lechecreft ne leue [gh]e ne ne fondin · wið{}uten ower meistres read{;} leste ow stonde wurse. ++Nexst fleshe ne schal non werien no linnene cloð bute [gh]if hit beo of herde and of greate heorden. stamin `habbe´ hwo{}se wule. and hwo{}se wule mei beon buten. [gh]e schullen liggen in on heater and i gurd. ne bere [gh]e non iren . ne here . ne [f. 117r] irspiles felles. {30} ne ne beate`ou´þer mide. ne mid schurge i{}leðered : ne i{}leaded. ne mid holie . ne mid breres . ne ne biblodge hire sulf : wið{}uten schriftes leaue . ne ne nime et enes to ueole disceplines. [Collations: 27. Nest flesch B || nan B || werie || no _om._ || nan C || cloð _om._ B || [gh]if _om._ B || 28. harde B || heordes || were C || hwa B || wile || 29. and _om._ || hwa B || nule{;} beo wið uten || mei beon _om._ C || schuln in | schulen in C || an B || hatter | hetter C || 30. gurd liggen | igurd liggen C || were nan irn | beore nan iren C || haire || ylespiles B || 31. hire þerwið B || wið B || i leðered ne _om._ B || ileadet B || ne _om._ B || 32. wið holin | wið holine C || wið B || ne blodeke | ne bibloðgi C || selue{n} | seolf C || ute C || schirches || 33a. nine _for_ ne ne || neome C || ateanes | ed eanes C || feole B || disciplines | diciplines C] +O+wer schon i winter beon meoke · greate [&] warme. I sumer [gh]e habbeð leaue bearuot gan [&] sitten [&] lihte scheos werieN · +H+osen wið ute vampez{;} ligge in hwa{}se likeð · +I+scheoed ne slepe [gh]e nawt · ne {40} noh wer bute i bedde. Sum wummon inohreaðe wereð þe brech of here ful wel icnottet · þe streapeles dun to þe vet ilacet ful feaste · ah eauer is best þe swete [&] te swote heorte. Me is leou{er}e [þ/] [gh]e þolien wel an heard word{;} þen an heard here. ower schon beon greate and warme. Ine sumer [gh]e habbeð leaue uorto gon and sitten baruot. and hosen wið{}uten uaumpez . and ligge ine ham : hwo{}so likeð. Su{m} {35} wu{m}on i{}nouh{}reaðe . wereð þe brech of heare fulwel i{}knotted . and þe strapeles adun to hire uet. i laced ful ueste. [Collations: 33b. owre || scheon C || 34. I | In C || haue{n} || barefot to Gan [&] sitten | barfot gan [&] sitten C || 35. and _om._ B || Hose || uampez | uampeð C || and _om._ B || ham _om_. B || hwa se like | hwase wule C || 36. mon || inohraðe | inochraðe C || weres te brec || haire | here C || icnotten | icnotted C || and _om._ B || 37a. strapples || dun to þe fet B || faste] [Gh]ef [gh]e muhen beo wimpelles [&] [gh]e wel wullen{;} beoð bi warme cappen · [&] þer{}uppon hwite oðer blake veiles. {45} Anc{re}n summe sungið in hare wimplunge{;} na leasse þen leafdis. Ah þah seið sum [þ/] hit limpeð to euch wummon cundeliche forte werien wimpel · Nai · wimpel ne heaued clað nowðer ne nempneð hali writ{;} ah wriheles ane · [gh]if [gh]e muwen beon wimpel leas : *[&] [gh]e wel wullen* beoð bi warme keppen . and þeruppon *oðer hwite oðer* blake ueiles. *Ancren su{m}me sungið in ha[re] wimlunge na lesse þene lefd[i.] Sum seið [þ/] hit limped . to e[i] wu{m}mon cu{n}deliche{;} {40} for{}te weri[en] wimpel. Nai . Wimpel ne hef[ed] nouðer ne nemneð hali writ{;} ah wriheles of heuet. [Collations: 37b. _For_ [gh]if ... bi, T _has_ habbes || [gh]ef [gh]e mahen (_over_ muchel _del._) beo wimpelles C || 38. cappes | cappen C || and ... wimlunge _in_ l. 52 _om._ || þruppo{n} C || 39. ueilles C] Ad corinthios · _Mulier uelet caput suu{m}_ · Wummon seið þe apostle schal wreon hire heaued. wrihen he seið {50} nawt wimpliN. wrihen ha schal hire scheome · as eue sunfule dohteR · i mungunge of þe sunne [þ/] schende us on earst alle · ant nawt drahe þe wriheles to tiffunge [&] to prude · Ad cor[inth.] _M{u}lier uelet cap{ut} suu{m}_. Wu{m}mon seið þe apostel schal wrihen hi[re] heauet. wrihen he seið naut wimplin. wrihen ha schal hire scheome as sunfule eue dohte[r{;}] i mu{n}gunge of þe su{n}ne [þ/] sch[en]de us erst alle [&] naut {45} drah[en] [þ/] wriheles te tiffung [&] te p{ru}[e]. Eft wule [f. 114r] þe apostle [þ/] wummon wreo i chirche hire neb [gh]etten · leste uuel þoht arise þurh hire onsihðe · _Et hoc {est} propt{er} ang{e}los_. hwi þenne {55} þu chirch ancre iwimplet openest þi neb to wepmonnes ehe{;} to[gh]eines þe sist men{;} spekeð þe apostle · [gh]ef þu þe ne hudest. ah [gh]ef [þ/] ei þing wriheð þi neb from monnes ehe · beo hit wah beo hit clað · i wel i rund windowe · wel mei duhen ancre of oðer wimplunge. To[gh]eines þe þe þ{us} ne dest{;} spekeð þe apostle nawt to[gh]eines oþre · [þ/] {60} hare ahne wah wriheð wið euch{}monnes sihðe. þer awakenið ofte wake þohtes of · [&] werkes oðerhwileS. Hwa{}se wule beon isehen{;} þah ha atiffi hire nis nawt muche wunder{;} ah to godes ehnen ha is lufsumre{;} þe is for þe luue of him{;} untiffet wið{}uteN. Eft wule seinte pauel [þ/] wu{m}m[o{n}] wreo i chirche hire neb [gh]ette leste vuel þoht arise þurh hir[e] on{}sihðe [&] _h{oc} {est} · p{ro}p{ter} ang[e]los_. Hwi þenne þu chirche ancre al beo þu iwimplet{;} openest þah þi neb to weopmones ehe . Te [gh]eines þe. þe isist men spekeð seinte pauel. Ah [gh]ef ei þing {50} wriheð{;} þi neb fro{m} mo{n}nes ehe{;} beo hit wah beo hit clað i{}þi p{ar}lures þurl{;} wel mei duhen ancre of oðer wimlu{ng}e.* Hwo{}se wule beon i{}seien . þauh heo atiffe hire{;} nis nout muchel wunder . auh to godes eien . heo is lufsumere þet is uor ðe luue of him{;} untiffed wið{}uten. [Linenote: 52. _wimlumpe_ MS.] [Collations: 52. hwa B || 53. wile || isehen | ise[gh]en C || of alle þ hire cume{n} to _add_. || þah | þach C || ho | ha C || atiffen | atifi C || ham | na | nan C || muche B || 54. Ah | ach C || ehne | echne{n} C || ho | ha C || lufsumer || þe is C || for B || 55a. untiffet B] +R+ing ne broche ne habbe [gh]e · ne gurdel imembret · ne glouen ne nan swuch {65} þing [þ/] ow ne deh to habben. A meoke surpliz [gh]e mahen in hat sumer werien. Ring . ne broche nabbe [gh]e . ne gurdel i{}me{m}bred . {55} ne glouen . ne no swuch þing þet ou . ne deih for{}to habben. *vnderstondeð . [þ/] of alle þeose þinges nis nan hest ne forbot for alle ha beoð of þe vttere riwle [þ/] is lute strencðe of{;} for hwon [þ/] te inre beo wel iwist as ic seide i þe frumðe . {ha} mei beon ichanget hwer{}se euer ei neod oder eni skile hit askeð . eft{er} [þ/] ha mei ase {60} þuften . best seruin þe leafdi riwle.* [Linenotes: 55. _i menbred_ MS. || 59. _ha_] _&_ MS.] [Collations: 55b. ni || ni || i membret || 56. ni gloues || na | nan C || swich C || ow B || deah || i burð C || for _om._ B] +E+auer me is leou{er}e se [gh]e doð greattre werkes. +N+e makie [gh]e nane purses forte freondin ow wið · bute to þeo [þ/] ower meistre [gh]eueð ow his leaue · ne huue ne blod{}binde of seolc · ne laz buten leaue · Ah schapieð [&] seowið [&] mendið chirche claðes · [&] poure monne hettren. {70} na swuch þing ne schule [gh]e [gh]eouen wið{}uteN schriftes leaue · namare þen neomen · [þ/] [gh]e ne seggen hi{m} fore{;} as of oðre þinges · kun oðer cuððe · hu ofte [gh]e under uengen · hulonge [gh]e edheolden. tendre of cunne limpeð nawt ancre beonne. A mon wes of religiun · [&] com to him efter help his fleschliche broðer · [&] he tahte him to his þridde {75} breðer · þe wes dead biburiet. Þe ondswerede wundrinde · Nai q{uo}ð he nis he dead? ant ich q{uo}ð þe hali mon [f. 114v] am dead gasteliche. Na fleschlich freond ne easki me fleschlich froure. Amices [&] parures · worldliche leafdis mahen inoh wurchen · ant [gh]ef [gh]e ham makieð{;} ne makie [gh]e þrof na mustreisun · veine gloire attreð alle {80} gode þeawes · [&] alle gode werkes. Criblin ne schal nan of ow for luue ne for hure. Taueles ne forbeode ich nawt. [Gh]ef sum riueð surpliz oðeR measse kemese{;} oþre riuunges ne riue ha nawt nomeliche oueregede · bute for muche neode. [Linenotes: 75. _to his_] _is_ on erasure. || 76. _breðer_] _er_ on erasure. || 77. Before _nis_, _d_ erased.] ++Euer me is leouere . so [gh]e don gretture werkes. ne makie none purses . uorte ureonden ou mide .* bute to þeo [þ/] ower meistre [gh]eoueð ow his leaue*{;} ne blodbendes of seolke .* ne laz . bute leaue*{;} auh schepieð and seouweð and amendeð chirche cloðes . and poure {65} monne cloðes. no þing ne schule [gh]e [gh]iuen : wið{}uten schriftes leaue. [Collations: 62. Eauer B || leu{er}e | leoure C || se B || gratt{er}e | grett{er}e [[C]] || Ne ... cloðes _in_ l. 66 _om._ || make [gh]e C || nane C || 63. forto freonden ow wið C || 64. blod binden of seolc C || 65. Ach schap`i´eð [&] seoweð [&] mendeð (e _over_ [a.]) C || claðes C || 66. menne hettren C || Na | nan || `swuc´ C || [gh]eoue{n} bute [gh]e hauen chirches leaue || [gh]euen C] +H+elpeð ow wið ower ahne swinc se forð se [gh]e eauer mahen to schriden ow seoluen [&] feden [gh]ef {85} neod is · [&] þeo þe ow seruið. +A+s sein Jerome leareð · ne beo [gh]e neauer longe ne lihtliche of sum{}þing allunges idel · for anan rihtes þe feond beot hire his werc þe i godes werc ne swinkeð · [&] tuteleð anan toward hire. foR hwil he sið hire bisi{;} he þencheð þus · for nawt ich schulde nu cume neh hire{;} ne mei ha nawt i[gh]emen to lustni {90} mi lare. Of idelnesse awakeneð muchel flesches fondunge. _Iniquitas Sodome{;} saturitas panis [&] ocium_ · [þ/] is · SodomeS cwedschipe com of idelnesse [&] of ful wombe. Irn [þ/] lið stille gedereð sone rust · weater þe ne stureð nawt{;} readliche stinkeð. helpeð mid ower owune swinke so uorð so [gh]e muwen to schruden ou suluen and *feden [gh]ef neod is* þeo ðet ou serueð . ase seint ierome lereð : ne beo [gh]e neu{er} idel . uor anonrihtes ðe ueond beot hire his werc : þet ine godes werke ne wurcheð . and he tuteleð anonrihtes {70} touward hire. uor þeo hwule [f. 117v] þet he isihð hire bisi . `he´ þencheð þus . vor nout ich schulde nu kumen neih hire{;} ne mei heo nout i{}hwulen uorto her`c´nen mine lore. of idelnesse awakeneð muchel flesshes fondunge . _Iniq{ui}tas sodome . sat{ur}itas panis [&] ociu{m}_. þet is. al sodomes cweadschipe kom of idelnesse : [&] of ful {75} wombe. Iren þet lið stille{;} gedereð sone rust . and water þet ne stureð nout readliche stinkeð. [Collations: 67. Helpes || wið B || owre || ahne | achne C || swinc | swinch C || se forð se B || muhen | much[gh]en C || 68. ow seluen | ow seoluen C || ta [þ/] ow serue{n} | ow seruið C || As B || sein || 69. leares | leareð C || neau{er} B || `allu{n}ge´ idel `[&] se forð as [gh]e mahen´ C || for B || ananrihtes | ananrichtes C || te || feond | feont C || bedes. || 70. þe C || i | in C || werc B || swinkes | swinkeð C || he _om._ B || tuteles | anan B || 71. toward | towart C || for hwil he B || seos | sið C || 72. he þe swike þenches t{us} || for B || noht | naut C || ischulde nu cume to hire | cumen nu nech hire C || mai || 73. ho | ha C || nawt | naut C || [gh]eme nu | i[gh]emen C || to B || lustne{n} mi | lustin min C || lare B || wakene{n} || 74. muchele || flesches B || fondinges || 75. al _om._ B || sodome || cwedschipe C || com B || 76. wambe || Irn [þ/] lis || Gederes || muche C || and _om._ B || 77a. stures || nawt | naut C || raðliche | readiliche C || stinkes] +A+ncre ne schal nawt forwurðe scolmeistre · ne turnen ancre husto {95} childrene scole · hire meiden mei learen sum oðer meiden · [þ/] were pliht of to leornin among{e} wepmen · oðer bimong gromes. ah ancre ne ah to [gh]emen bute godd ane · þah bi hire meistres read ha mei sum rihten [&] helpen to learen. ancre ne schal nout forwurðen scolme`i´stre : ne turnen hire ancre hus{;} to childrene scole. hire meiden mei þauh techen su{m} lutel meiden. þet were dute of forto leornen among gromes . auh ancre ne ouh forto [gh]emen bute god one. *þah {80} bi hire meistres read{;} ha mei su{m} rihten [&] helpe te leren.* [Collations: 77b. [gh]e ne schule sende lettres. | Ne underfo lettres bute leaue C || nawt | naut C || forwurðe B || scolemeister || scol _above erasure_ C || 78. hire _om._ B || ancres || childre`ne´ schole C || Hire ... leren _in l._ 81 _om._ || 79. þauh _om._ C || learen C || lute C || of{;} to C || 80. bimong gremes C || Ach C || nach to [gh]eme C || ane C] [Gh]e ne schulen senden leattres · ne underuon leattres · ne writen bute leaue. [Gh]e schulen beon i doddet · {100} oðer [gh]ef [gh]e wulleð ischauen fowr siðen i þe [gh]er · to lihtin ower heaued · beo bi þe her ieueset{;} [f. 115r] hwa{}se swa is leouere · ant as ofte ileten blod [&] [gh]ef neod iS{;} oftre · Þe mei beo þer buten{;} ich hit mei wel þolien. Hwen [gh]e beoð ilete blod{;} [gh]e ne schule don na þing þe þreo dahes [þ/] ow greueð · ah talkið to ower {105} meidnes · [&] wið þeawfule talen schurteð ow to{}gederes. [Gh]e maheN swa don ofte hwen ow þuncheð heuie{;} oðer beoð for sum worltlich þing sare oðer seke · þah euch worltlich froure is unwurðe to ancre. [Linenote: 104. After _beoð_, _al greiðe_ struck out.] ++[Gh]e ne schulen senden lettres . ne underuon lettres . ne writen : buten leaue. [gh]e schulen beon i{}dodded four siðen iðe [gh]ere : uorto lihten ower heaued. *oðer [gh]ef [gh]e wulled ischauen. hwa se wule ieveset. ah ha mot te oft{er}e weschen [&] kemben hire heauet*{;} and ase ofte ileten {85} blod . and oftere [gh]if neod is . and hwo so mei beon þer wið uten{;} ich hit mei wel i þolien. hwon [gh]e beoð i{}leten blod . [gh]e ne schulen don no þing þeo þreo dawes{;} þet ou greue . auh talkeð mid ower meidenes. and mid þeaufule talen : schurteð ou to gederes. [gh]e muwen don so ofte : hwon ou þuncheð heuie . oðer beoð uor sume worldliche þinge {90} sorie : oðer seke. [Collations: 82. und{er}fon || bute || 83. schule C || beo || idoddet C || iþ{e} [gh]er fiftene siðe || [gh]er C uorto ... heauet _in l. 85 om._ || to lichten ower heauet C || 85. [&] fowr siðe ilet{en} | [&] as ofte ilete blod | `[&] [gh]ef neod is oftere´ C || 86. oftre || ned || and ... þolien _om._ C || Hwa se mai wel beo wið ute{n}: ich hit mai þolie{n} || 87. Hwon ... blod _om._ C || Hwe{n} || arn schule C do þreo daies na þi{n}g [þ/] ow greues || don `þeo´ þreo da[gh]es nan þing [þ/] ow greueð C || 88. Ah ach C || talkes || to B || owre seruant | ower meidnes C || 89. wið B || þeawfule | þeufule C || tales: schurtes ow | schurtið C || muhen | mu[gh]e C || swa don ofte hwen ow B || 90. þu{n}ches || heui C || arn || for sum B || worldlich C || þing B || 91a. sari B] +S+wa wisliche witeð ow in ower blodletunge{;} [&] haldeð ow i swuch reste{;} [þ/] [gh]e longe þreft{er} mahen i godes seruise þe monluker swinken · {110} ant alswa hwen [gh]e feleð eani secnesse. Muchel sotschipe hit is leosen for an dei{;} tene oðer tweolue. +V+esscheð ow hwer{}se neod is as ofte as [gh]e wulleð · So wisliche witeð ou i{n} our blod{}letunge : and holdeð ou ine swuche reste . þet [gh]e longe þer efter muwen ine godes seruise þe monluker swinken . and also hwon [gh]e i{}ueleð eni secnesse . vor muchel sotschipe hit is. uorto [f. 118r] uorleosen uor one deie . tene oðer tweolue. Wassheð ou hwar se [gh]e habbeð neode : ase ofte  {95} ase [gh]e wulleð. [Collations: 91b. Swa B wislich C || wites || Of ower blodletunge _in marg._ C || ow B || owre | ower C || blodletinge || 92. haldes | haldeð C || ow B || iswuch | in swich C || rest || þraft{er} | þreft{er} C || muhen | mu[gh]en C || ine _om._ C || i{}godes || 93. þe _om._ C || wurchen C || alswa | alse C || hwen B || felen | feleð C || ani B || 94. vor _om._ B || muche B || sotchipe C || uorto _om._ C || to lose | leosen C || for an B || dai | dei C || 95. twelue | twe[o.]lue C || Vas _del._ wasches _in marg._ wescheð C || ow B || hwer B || ned is | neod is C || as B || 96. as B || wiln | wull{et} C || Ouwer meidnes riwle _in marg._ C] [[96. wull{et} C _corrected in Notes from "wulh"_]] [&] ower oþre þinges. Nes neauer fulðe godd leof · þah pou{er}te [&] unorneschipe beon him licwurðe. +V+Nderstondeð eauer of alle þeose þinges · [þ/] nan nis heast ne forbod [þ/] {115} beoð of þe uttre riwle · þet is lute strengðe of. for hwon [þ/] te inre beo wel iwist as ich seide i þe frumðe · þeos mei beon ichanget hwer{}se eani neod oðer eani skile hit easkeð · efter [þ/] ha best mei þe leafdi riwle seruin as hire eadmode þuften · ah sikerliche wið{}uten hire þe leafdi feareð to wundre. [Linenote: 120. _towundre_ MS.] [[This section has no parallel in the Cotton MSS.]] +A+ncre þe naueð nawt neh {120} honde hire fode{;} beoð bisie twa wummen. An eauer þe leaue ed hame{;} an oþer þe wende ut · hwenne driueð neod · [&] þeo beo ful unorne wið{}uten euch tiffunge · oðer a lutel þuftene{;} oðer of feier ealde. Bi þe wei as ha geað{;} ga singinde hire beoden · ne ne halde na tale wið mon ne wið wummon · ne sitte ne ne stonde · bute [þ/] {125} leaste þet ha eauer mei ear þen ha ham cume. Nohwider elles ne ga [f. 115v] heo bute þider as me send hire · wið{}ute leaue · ne ne eote ha ne ne drinke ute · ++Ancre þet naueð nout neih honde hire uode : beoð bisie two wu{m}men . on ðet bi{}leaue eu{er} ethom . an oðer þet wende ut hwon hit is neod . and þeo beo ful unorne *oðer a lute þuhten* oðer of feir elde and biðe weie ase heo geð . go singinde hire beoden . {100} ne ne holde heo nout none tale mid mon ne mid wu{m}mon . ne ne sitte ne ne stonde bute þet leste þet heo mei er þen heo kume hom. nouhwuder elles ne go heo{;} bute þider ase me sent hire. wið{}ute leaue : ne ete heo ne ne drinke ute. [Linenote: 102. After _mei_ erasure of one letter.] [Collations: 97. Anker || þe C || naues || nawt | naut C || neh hond | nech hont C || fode B || beos || bisi || twa wimmen B || 98. an B || þe C || leaue eau{er} _with erasure of two letters before_ || eauer leaue C || at hame | ed hame C || þe C || 99. hwen B || ned driues | neod driueð C || tat || 100. of _om._ || fei[gh]er C || ealde B || and _om._ B || wei || as B || ho Gas | ha geað C || Ga B || seiende | segginde C || beodes || 101. Ni ne || halde B || heo nout _om._ B || na | nan C || wið B || wið B || ni sitte ne stonde | Ne sitten ne stonden C || 102. þe B || leaste || ho | ha C || ear B || þenne C || ho | ha C || ham cume B || 103. Nohwider | Nochwder C || ga B || heo _om._ || ha C || as B || mo{n} sendes || 104a. eote C || ho | ha C] Þe oþer beo eauer inne · ne wið{}ute þe [gh]eten : ne ga wið{}ute leaue. Ba beon obedient to hare dame in alle þing · bute i sunne ane · na þing nabben þet heo hit nute · ne underuo na {130} þing · ne ne [gh]eoue nowðer{;} wið{}uten hire leaue. Na mon ne leote [gh]e in · ne þe [gh]ung{re} ne speoke wið namon bute leaue · ne ga ha nawt ut of tune : wið{}uten siker fere · [gh]ef hit swa mei beon{;} ne ne ligge ute. [gh]ef heo ne con oboke{;} segge bi pa{te}r n{ost}res · ant bi auez hire ures · [&] wurche [þ/] me hat hire wið ute gruchu{n}ge. habbe eauer hire {135} earen opene toward hire dame. þe oðer beo eu{er} i{n}ne . ne wið{}ute þe [gh]eate ne go heo nout wið{}ute leaue. boðe beon obedient to hore {105} dame i{n} alle þinges{;} bute ine s[-u]nne one. no þing nabben heo{;} þet hore dame hit nute . ne ne underuon no þing . ne ne [gh]iuen wið{}uten hire leaue. Nenne mon ne leten heo in . ne ðe [gh]ungre ne speke mid none monne : bute leaue . ne ne go nout ut of tune . wið{}uten siker uere . ne ne ligge ute. [gh]if heo ne con o boke : sigge bi p{ate}r n{ostr}es {110} and bi auez hire vres . and wurche þet me hat hire wið{}uten grucchunge. habbe euer hire earen opene touward hire dame. [Collations: 104b. eauer B || 105. [gh]ate | [gh]ete C || ga B || heo _om._ | ha C || nout _om._ B || Baðe | ba C || hare C || 106. þing B || in B || ane B || Na | Nan C || heo _om._ || 107. ho | heo C _for_ hore dame || ni vnderfo | Ne underuo C || na | nan C || [gh]iue | [gh]eouen C || _add_ nowðer | nouðer C || 108. leue || Na | Nan C || heo _om._ B || ni || ðe [gh]ungre _om._ C || speoken C || mid none monne _om._ C || wið na wepmo{n} || 109. wið ute B || leue || Ne ga B || noht | naut C || 110. fere B || [gh]ef C || ho | ha C || on C || segge B || 111. auees C || wurche [&] do hwat C || mo{n} bides || wið{}ute || grucchinge B || 112a. eau{er} B || eares || toward | towart C || lafdi] Nowðer of þe wummen ne beore from hare dame · ne ne bringe to hire nane idele talen{;} ne neowe tidinges · ne bitweonen ham seolf{;} ne singen ne ne speoken na ne worldliche spechen · ne lahhen swa ne pleien{;} þet ei mon [þ/] hit sehe{;} mahte hit to uuel turnen. Ouer alle þinges leasunges [&] luðere wordes {140} heatien. hare her beo icoruen · hare heaued clað sitte lahe · eiðer ligge ane. Hare cop beo hehe isticchet · [&] bute broche. na{}mon ne seo ham unleppet ne open heaued. lah locunge habben. [Linenote: 141. _la[h.]he_ MS.] nouðer of ðe wu{m}men ne beren urom hore dame . ne ne bringen to hire . none idele talen : ne neowe tiþinges . ne bitweonen ha{m} sulf ne singen . ne ne speken none worldliche spechen . ne lauhwen ne ne pleien so ðet {115} ei mon þet hit iseie . muhte [f. 118v] hit to v`u´el t{ur}nen. ou{er} alle þing leasunge and luðere wordes . hatien. Hore her beo i{}koruen . hore heuedcloð sitte lowe. eiðer ligge one. Hore hesmel beo heie istihd{;} al wið{}ute broche. no mon ne i{}seo ham unweawed . ne open heaued. *Inwið þe wanes ha muhe werie scapeloris hwen mantel {120} ham heuegeð . ute{;} gan i{}mantlet þe heauet i{}hudeket.* louh lokunge habben. [Collations: 112b. Nowðer || 113. of þe wummen _om._ C || of þe familiers ne beo fra{m} hire lafdi ni ni bringe nowðer || ne beore ne ne bringe to heore dame C || none _om._ B || 114. tales || newe || tidinges C || bitwenen B || self | seolf C || ne ne singen C || ni ne speken | ne ne speoken ham seolf C || 115. none _om._ C || nane speches || lahhen swa ne pleien [þ/] | lach[gh]en swa ne plei[gh]en [þ/] C || 116. ani || sehe | sech[gh]e C || mihte | machte C || hit _om._ C || turnen hit || 117. þi{n}ge || leasinges | leasing C || uuele C || hare C || beon C || icoruen B || 118. hore ... i hudeket _om._ || hare C || clað C || lach[gh]e C || ane C || hare cop beo hech[gh]e isticched C || 119. al _om._ C || na C || seo C || unlepped C] Heo ne schulen cussen na{}mon · ne cuðmon ne cunnes mon · ne for na cuððe cluppen · ne weschen hare heaued · ne lokin feaste o na mon{;} ne toggin {145} wið ne pleien. Hare weden beon of swuch schape · [&] al hare aturn swuch{;} þet hit beo edscene hwerto ha beoð iturnde. Hare lates lokin warliche · [þ/] nan ne mahe edwiten ham{;} in hus ne ut of hus. On alle wise forbeoren to wreaðen hare dame · [&] as ofte as heo hit doð{;} ear ha drinken oþer eoten{;} makien [f. 116r] hare venie · o cneon {150} dun biuoren hire [&] seggen · mea culpa · [&] underuon þe penitence [þ/] ha leið up{}on hire lutinde hire lahe. heo ne schulen cussen nenne mon .* ne cuð{}mon ne cunes mo{n} . ne for nan cuððe cluppen* ne uor luue cluppen . ne kuð ne unkuð . ne wasshen hore heaued . ne loken ueste o none monne . ne toggen mid him{;} ne pleien. hore weaden beon of swuche scheape  {125} [&] alle hore aturn swuch{;} þet hit beo eðcene hwarto heo beoð i{}turnde. hore lates loken warliche . þet non ne edwite ham ne ine huse ne ut of huse. on alle wise uorberen to wreððen hore dame . and ase ofte ase heo hit doð er heo drinken oðer eten . makien hore uenie akneon adun to þer eorðe biuoren hire : [&] sigge _mea culpa_ . and underuon {130} ðe penitence : ðet heo leið upon hire lutende hire louwe. [Linenote: 122. _cuð_ corr. out of _enð_.] [Collations: 121. Lah lokinge | Lach locunge C || 122. Eiðer ligge ane _add._ || ho | ha C || schulen _om._ C || schule || cusse B || na | nan C || cu{n}nes || 123. ni || na || ne uor ... unkuð _om._ B || 124. ne ... heaued _om._ | nene weschen hare C || Ni || loke B || faste || o na | on an C || mo{n} B || 125. toggle | toggi C || wið B || him _om._ B || plei[gh]en C || Hare B || wede | weden C || beo || swuch | swich C || schape B || 126. al || [&] of swic aturn [þ/] `hit´ C || eðscene | edsene C || hwerto B || ho | ha C || beon B || 127. Hare B || werliche C || nan B || etwite _over_ wite _del._ C || ne _om._ B || i{n} hus B || 128. hus || forbeoren B || wradðen | wraððen C || hare C || as B || 129. as B || ho | ha C || don || ear || ho | ha C || eoten C || Maken C || hire B || o cneos | acneon C || 130. dun || to þer eorðe _om._ B || bifore | biforen C || segge{n} B || vnd{er} fo || 131a. penitance C || ho | ha C || leis || ha{m} B || lutinde C || lahe | lach[gh]e C] Þe ancre þrefter neauer mare [þ/] ilke gult ne upbreide for na wreaððe · bute [gh]ef ha eft sone falle i [þ/] ilke · ah do hit allunge ut of hire heorte. [Gh]ef ei strif ariseð bitweone þe wummen{;} þe ancre makie eiðer to makien oþer venie o cneon to þer {155} eorðe · [&] eiðer rihte up oþer{;} [&] cussen on ende · ant te ancre legge on eiðer{;} sum penitence · mare up o þe ilke þe greatluker gulte. Þis is a þing witen ha wel [þ/] is gode leouest{;} Sahtnesse [&] some · [&] te feond laðest · for{}þi he is eauer umben to arearen sum leaððe. þe ancre neu{er} more þer efter þene ilke gult ne upb[r]eide hire : uor none wreððe . bute [gh]if heo eft sone ualle iðet ilke . auh do hit allunge ut of hire heorte. and [gh]if eni strif ariseð bitweonen ðe wu{m}men{;} ðe ancre makie eiðer of ha{m} to makien oðer venie akneon to ðer eorðe . and {135} eiðer rihte up oðer : [&] kussen ha{m} on ende . and þe ancre legge on eiðer su{m} penitence. More upon þeo ilke : ðet gretluker haueð agult. þis is o þing wute `[gh]e´ [f. 119r] wel to soðe ðet is gode leouest{;} seih[t]nesse [&] some. [&] þe ueonde loðest. and for{}þi he is eu{er} umbe to arearen sume wreððe. [Linenote: 138. _[gh]e_ added in margin.] [Collations: 131b. anker || 132. þilke gult neau{er} mare þr aft{er} | þer efter neau{er} mare þilke gult C || hire _om._ B || for B || na | nan C || 133. wraððe B || [gh]ef C || ho | ha C || sones falle B || i þat ilke | i þilke C || Ah | Ach C || 134. and _om._ B || [gh]ef C || ani B || rises || bitwene{n} ham utewið{;} | bitwene þe wi{m}men C || þe anker || 135. make B || of ham _om._ B || make B || þe oðer C || o cneos | o cneon C || dun to þe | to þe C || 136. richte C || cussen on B || te anker leie || 137. penitance C || Mare B || up o [þ/] ilke | up on þilke C || þe C || greatluker || gulte B || 138. is _om._ C || a | an C || wite{n} B || ho | ha C || to soðe _om._ B || godd | god C || leuest || 139. sahtnesse | sachtnesse C || somentale || te feond | þe feont C || laðest B || and _om._ B || eau{er} umben B || 140a. reare | arere C || su{m} laððe B] Nu sið þe sweoke wel · [þ/] hwen fur is wel o brune{;} [&] me wule [þ/] hit aga{;} {160} me sundreð þe brondes · [&] he deð {n}ond [þ/] ilke. luue is ih{es}u c{ri}stes fur · [þ/] he wule [þ/] bleasie aa i þin heorte · ant te deouel blaweð forte puffen hit ut. Hwen his blawunge ne geineð nawt · he bringeð up sum uuel word · oðer sum oþer nohtunge · hwer þurh ha to hurten eiðer fro{m}mard oþer · [&] te hali gastes fuR cwencheð hwen þe {165} brondes þurh wreaððe beoð isundret. forþi halden ham i luue feaste to gederes · Ant ne beo ha{m} nawt of hwen þe feond blawe · nomeliche [gh]ef monie beon iueietsomet{;} [&] wel wið luue ontende. [Linenote: 161. _hond_ MS.] nu isihð ðe deouel wel ðet hwon þet fur {140} is wel o brune . [&] me wule ðet hit go ut : me sundreð ðe brondes . and he deð `also´ onond þet ilke. luue is ih{es}u cristes fur þet he wule ðet blasie i{n} vre heorte . and þe deouel bloweð forto puffen hit ut . and hwon his blowinge ne geineð nout : þeonne bringeð he up su{m} luðer word . oðer su{m} oþer nouhtunge : hwar þuruh heo to hurteð eiðer {145} uro{m}mard oðer{;} and þe holi gostes fur{;} acwencheð hwon ðe brondes þuruh wreððe{;} beoð i{}sundred. and for{}þi holden ha{m} ine luue ueste to{}gederes . and ne beo ha{m} nout of{;} hwon ðe ueond blowe . and nomeliche [gh]if monie beoð i ueied somed{;} and wel mid luue ontende. [Collations: 140b. seos | sið C || te swike | þe sweoke C || hwe{n} fur B || 141. onbrune C || mo{n} wile || Ga B || mon sundres te || brendes C || 142. dos hond to [þ/] ilke | deð [þ/] ilke C || fuir || wile || 143. owre || te || blawes | blaweð C || 144. and _om._ B || hwe{n} B || blast | blawunge C || Geines || nawt | naut C || þeonne _om._ B || he bringes | he bringeð C || 145. luðer _om._ || hwat | nochtunge C || hwer B || þurh | þurch C || ho | ha C || hurren B || 146. framward | fro{m}mart C || te || hali gastes B || cwenches | cwencheð C || hwe{n} || 147. þurh | þurch C || wraððe B || beo{n} isundret || and _om._ B || halde | halden C || iluue | inluue C || faste | feste C || 148. nawt | naut C || hwe{n} B || feo{n}d | feont C || blawe B || and _om._ B || 149. nomeli || [gh]ef C || beon B || ifest to Gedere || iuei[gh]et somet C || wel _om._ || wið B || ontendet] Þah þe ancre on hire meidnes for openliche gultes legge penitence{;} to þe preost noðeleater schriuen ham hwen neod is · ah eauer þah wið leaue. [Gh]ef ha {170} ne cunnen nawt þe mete g{ra}ceS · seggen in hare stude{;} p{ate}r n{oste}r biuoren{;} [&] aue Maria · [&] eft{er} mete alswa · ant a Credo mare · [&] segge þ{us} on ende · feader · Sune · hali gast al mihti godd · [gh]eoue ure dame his g{ra}ce · [f. 116v] se lengre se mare · [&] leue hire [&] us ba neomen god ende · for{}[gh]elde alle þe us god doð · [&] milci hare sawle þe us god {175} idon habbeð · hare sawle [&] alle cristene sawleS. Þauh ðe ancre on hire meidenes uor openliche gultes . legge penitence {150} neu{er} ðe later to ðe preoste schriuen ha{m} ofte . auh eu{er} þauh mid leaue. and [gh]if heo ne kunnen nout ðe mete graces : siggen i{n} hore stude{;} p{ate}r . n{oste}r . [&] aue maria biuoren mete . and efter mete also . [&] credo moare . and siggen þus on ende . veder [&] sune [&] holi gost . [&] on almihti god{;} he [gh]iue ure dame his grace{;} so lengre so more . {155} [&] leue hire [&] us boðe nimen god endinge . [&] for[gh]elde alle ðet us god doð . [&] milce hore soulen : þet us god i don habbeð . hore soulen [&] alle cristene soulen. am{en}. [Collations: 150. Þah | þach C || þe _om._ || anker || seruanz || for B || Giltes || leie || penitance C || 151. to p{re}ost no ðe lat{er}e | to þe preost no ðe latere C || Ah | Ach C || eau{er} B || þah | þach C || wið B || 152. and _om._ B || [gh]ef C || ho | ha C || cunen noht | cunne naut C || te || seggen B || hare C || 153. studen C || Pat{er} n{oste}r biforen | p{ate}r n{oste}r biuoren C || maria. Aft{er} mete alswa | marie. eft{er} mete alse C || 154. a crede C || mare B || seggen | segge C || fader sune B || [&] _om._ || hali gast B || 155. [&] _om._ B || an B || almichtin C || godd || he _om._ B || [gh]eoue C || lauedi || se B || se mare B || 156. baðe | ba C || nime | neome C || ende B || [&] _om._ B || þe C || 157. don || heore C || sawle | saule C || [&] [þ/] us | þe us C || haue{n} || hore soulen _om._ C || sawle || 158a. sawle | saule C || am{en} _om._ B] +B+itweone mel ne gruchesi [gh]e nawt · nowðer frut ne oðerhwet{;} ne drinken bute leaue . [&] te leaue beo liht in al [þ/] nis sunne. Ed te mete na word · oðer lut{;} [&] teo stille. Alswa efter þe ancre complie · aþet p{ri}me · ne don na þing ne seggen{;} hweR{}þurh hire silence mahe {180} beon isturbet. [Linenote: 177. _gruchesi_] _ch_ on an erasure.] Bitweonen mele ne gruselie [gh]e nout . nouðer frut{;} `ne´ oðerhwat . ne `ne´ drinken wið{}uten leaue . [f. 119v] auh þe leaue beo liht i{n} alle þeo þinges{;} þer nis sunne. Ette mete  {160} no word . oðer lut . [&] þeo beon stille. also efter ðe ancre cu{m}plie uort midmorwen . ne don no þing . ne ne siggen . hwar þuruh hire silence muwe beon i{}sturbed. [Collations: 158b. Bitwene B || meal | mel C || gruse | gruuesi C || [gh]e _om._ C || nawt | naut C || 159. nowðer | nouðer C || fruit || oðer hwet C || ni | ne C || drinke || bute B || 160. [&] te | [&] þe C || licht C || al [þ/] nis B || At te | ed þe C || na | nan C || 161. [&] ta stille | [&] þeo stille C || Alswa B || aft{er} ancres B || aðet p{ri}me | oðet prime C || 162. ni do þi{n}g ne segge | ne don nan þing ne seggen C || hwer þurh | hwar þurch C || 163a. muhe | mu[gh]e C || beo dest{ur}bet | beon to sturbed C] +N+an ancre seruant ne ahte bi rihte to easkin iset hure · bute mete [&] hure [þ/] ha mei flutte bi{;} ant godes milce. Ne mis{}leue nan godd{;} hwet{}se tide of þe ancre · [þ/] he hire trukie. þe meidnes wið{}uten [gh]ef ha seruið þe ancre alswa as ha ahen · hare hure schal beon þe hehe blisse of heouene. Hwa{}se haueð ehe of hope toward {185} se heh bure{;} gleadliche wule ha seruui [&] lihtliche alle wa · [&] alle teone þolien. wið eise [&] wið este ne buð me nawt bliSSe. non ancre seruant ne ouhte mid rihte uorto asken i{}sette huire{;} bute mete [&] cloð : þet heo mei vlutten bi . [&] godes milce. ne mis{}leue no{n} god{;} hwat so bitide of ðe ancre :  {165} þet he hire trukie. Þe meidenes wið{}uten [gh]if heo serueð ðe ancre also ase heo owen{;} hore hure schal beon ðe eche blisse of heouene. hwo{}so haueð eie hope touward so heie hure : gledliche wule heo seruen [&] lihtliche alle wo and alle teone þolien. Mid eise ne mid este{;} ne kumeð me nout toþer heouene.  {170} [Collations: 163b. Nan B || ancres seruante || ah | achte C || bi B || 164. richte C || to B || iset hure B || ant C || clað B || ho | ha C || mai || flutte B || 165. nan B || godd || hwet C || se tide B || anker || 166. _over_ trukie faile C || þeo [þ/] arn wið{}ute{n} || meidnes C || [gh]ef C || ho | ha C || serue{n} | seruið C || anker || 167. alswa as B || hom ahen | ha ach[gh]en C || hare C || beo || 168. Hwa se B || haues || ehe of | e[gh]e of C || toward | towart C || se B || heh | hech C || gladli wile || ho | ha C || seruin C || 169. lichtliche C || wa B || tene || wið B || este ne C || wið B || eise C || 170. bueð mon nawt blisse | buð me naut blisse C] ++[Gh]e ancres ahen þis leaste stucche reden to ower wummen euche wike eanes · aþet ha hit cunnen. Ant muche neod is [þ/] [gh]e neomen to ham muche [gh]eme · for [gh]e mahen muchel beon þurh ham i{}godet · [&] {190} iwurset. On oðer half [gh]ef þet ha sungið þurh ower [gh]emeles{;} [gh]e schule beo bicleopet þrof biuore þe hehe deme · [&] for{}þi as ow is muche neod · [&] ham [gh]et mare{;} [gh]eornliche leareð ham to halden hare riwle · ba for ow [&] for ham seolf{;} liðeliche [&] luueliche · for swuch ah wummone lare to beonne · luuelich [&] liðe · [&] selthwenne sturne. ++[Gh]e ancren owen þis lutle laste stucchen reden to our wu{m}men eu{er}iche wike enes uort ðet heo hit kunnen. and muche neod is ou beoðe : ðet [gh]e nimen to ha{m} gode [gh]eme . vor [gh]e muwen muchel þuruh ha{m} beon i{}goded. and i{}wursed on oðer halue. [gh]if heo sunegeð þuruh ower [gh]emeleaste{;} [gh]e schulen beon bicleoped þer{}of biuoren þe {175} heie demare . and for{}þi ase ou is muche neod . [&] ha{m} is [gh]ete more{;} [gh]eorneliche techeð ha{m} to holden hore riulen . boðe uor ou : [&] for ha{m} suluen . liðeliche þauh [&] luueliche{;} uor swuch ouh wu{m}mone lore to beon . luuelich and liðe and seldwhonne sturne. [Linenote: 173. After _gode [d.][e.]_ MS.] [Collations: 171. ancres B || ahen | ach[gh]e C || laste lutle B || stucche | stuche C || rede || owre | ower C || seruanz || 172. euche | uche C || eanes B || til [þ/] ho | oðet `til´ ha C || cunne{n} B || ned || is [þ/] [gh]e B || 173. neomen C || to ham nimen || god || muche C || for B || muhen | mughe C || muchel _om._ C || muche || þurh B || 174. hom beo || igodet B || wursnet. | iwurset. C || On B || half B || [gh]ef C || ho | ha C || suneheþ | sungeð C || 175. þurh | þurch C || owre || [gh]emeles | [gh]emeles`chipe´ C || schule beo bicleopet || þrof | þref C || bifore | biforen C || 176. hehe | hech[gh]e C || deme | dom C || and _om._ B || as B || ow B || ned || hom | heom C || is _om._ B || [gh]ette | [gh]et C || mare B || 177. [gh]eornliche || leares | leareð C || halde{n} hare B || riwle | riuwlen C || baðe | ba`þe´ C || for ow B || 178. seolf B || þauh _om._ B || luuelice C || for B || swich C || ah | ach C || wu{m}mones lare B || of religiun _add._ || 179a. _second_ and _om._ C || seldscene | selthwenne C] Ba is riht [þ/] ha {195} ow dreden [&] luuien · ant þah [þ/] ter beo eauer mare of luue{;} þen of drede · þenne schal hit wel fearen · Me schal healden eoli [&] win ba i wunden efter godes lare · ah mare of softe eoli{;} þen of [f. 117r] bitinde win . [þ/] is Mare of liðe wordes{;} þen of suhinde · for þer of kimeð þinge best{;} [þ/] is luue eie. lihtliche [&] sweteliche foR[gh]eoued {200} ham hare gultes · hwen ha ham icnaweð [&] bihateð bote. Boðe hit is riht þet heo ou [f. 120r] dreden [&] luuien . auh þet ðer beo . more eu{er} {180} of luue : þen of drede. þeonne schal hit wel uaren. Me schal helden eoli and win beoðe i{}ne wunden, efter godere lore . auh more of þe softe eolie{;} þen of þe bitinde wine . þet is . more of liðe wordes : þen of suwinde . vor þerof kumeð þinge best{;} þet is luue{}eie. lihtliche [&] sweteliche uor[gh]iueð ha{m} hore gultes : hwon heo ha{m} iknoweð and {185} bihoteð bote. [Collations: 179b. Baðe | ba`þe´ C || hit _om._ B || richt C || 180. ho | he _corr. out of_ ha C || ow B || ah | ach C || ter || eau{er} mare | mare eau{er} C || 181. of þe || þe{n}ne B || fare{n} B || Mo{n} || heolde || 182. baðe | ba C || i{n} B || wundes | wundesi _erasure of two letters_ C || aft{er} || godes lare B || Ah | Ach C || mare B || þe _om._ B || 183. eoli B || þenne C || þe _om._ B || bitende || win B || ma | ma`re´ C || þenne C || 184. suhiende | sturne C || for B || cumes | kimeð C || Lichtliche C || 185. swetelich || for [gh]iues | for[gh]eoueð C || hare C || hwen B || ho | ha C || arn cnawe | icnaweð C || 186. bihaten | bihateð] +A+se forð as [gh]e mahen of mete [&] of claðes · [&] of oþre þinges þet neode of flesch easkeð{;} beoð large toward ham{;} þah [gh]e nearowe beon [&] hearde to ow seoluen. Swa deð þe wel blaweð{;} went te nearewe of þe horn to his ahne muð{;} ant utward [þ/] wide. Ant [gh]e don alswa as [gh]e wulleð [þ/] {205} ower beoden bemin wel [&] dremen{;} i drihtines earen · nawt ane to ower ahnes{;} ah to alle folkes heale · as ure lau{er}d leue þurh þe g{ra}ce of him seolf [þ/] hit swa mote ameN. ++Se uorð ase [gh]e muwen of drunch and of mete and of cloð and of oðer þinges þet neode of fleshe askeð : beoð large touward ha{m} : þauh [gh]e ðe neruwure beon and te herdure to ou suluen . vor so deð þe wel bloweð . went þene neruwure ende of þe horne to his owune {190} muðe . [&] utward þene wide. and [gh]e don also . ase [gh]e wulleð þet ower beoden bemen [&] dreamen wel : ine drihtenes earen . and nout one to ower ones{;} auh to alle uolkes heale . ase ure lou{er}d leue þuruh ðe grace of hi{m}sulf . þet hit so mote beon. am{en}. [Collations: 187. Ase | Alse C || forð as B || muhen | mu[gh]en C || baðe _add._ || drinch || of drunch and _om._ C || and _after_ mete _om._ || claðes B || 188. oðre C || þi{n}g || ned || flesch | fles C || askes || beos || toward B || 189. þah | þach C || ðe _om._ B || narewe beon [&] harde to ow seolue{n} B || vor _om._ || `for´ C || Swa | swa C || dos || 190. [þ/] || blawes | blaweð C || wendes || te | þe C || narewe || ende _om._ || `ende´ C || horn B || toward || ahne | achne C || 191. muð B || te | þe C || do alswa as B || wiln | wull{et} C || owre beodes || 192. beme{n} wel [&] B || i drihtines | i{n} drichtines C || eare || and _om._ B || Nawt | naut C || ane B || 193. owre || anres | a`u´nes C || Ah | ach C || folkes B || as B || lau{er}d B || þurh | þurch C || 194. hi{m}self | him seolf C || swa mote B || beon. am{en} _om._ B] [[191. wull{et} C _corrected in Notes from "wull"_]] [[This section has no parallel in the Cotton MSS.]] +H+wen ower sustres meidnes cumeð to ow to froure{;} cumeð to ham to þe þurl{;} earunder [&] ouerunder · eanes oðer twien · [&] gað a[gh]ein sone{;} to ower note gastelich · {210} ne biuore Complie ne sitte [gh]e nawt for ham ouer riht time · swa [þ/] hare cume beo na lure of ower religiun{;} ah gastelich bi[gh]ete. [gh]ef þer is eani word iseid [þ/] mahte hurten heorte{;} ne beo hit nawt iboren ut{;} ne ibroht to oþer ancre{;} [þ/] is eð hurte. To him hit schal beon iseid{;} þe lokeð ham alle. Twa niht is inoh [þ/] ei beo edhalden · ant [þ/] beo {215} ful seldene · ne for heom ne breoke silence ed te mete{;} ne for blodletunge · bute [gh]ef sum muche god oðer neod hit makie. Þe ancre ne hire meiden ne plohien `nane´ worldliche gomenes ed te þurle · ne ne ticki to{}gederes · foR ase seið seint Beornard. vnwurðe þing is to euch gastelich mon · [&] nomeliche to ancre{;} euch swuch fleschlich {220} froure · [&] hit binimeð gastelich [þ/] is wið{}ute met utnume murhðe · [&] [þ/] is uuel change as is iseid þruppe. [Linenote: 191. _[gh]ef_ above _þurh_ deleted.] [[This section has no parallel in the Cotton MSS.]] ++Of þis boc redeð hwen [gh]e beoð eise euche dei{;} leasse oðer mare. Jch hopie [þ/] hit [f. 117v] schal beon ow [gh]ef [gh]e hit redeð ofte{;} swiðe biheue{;} þurh godes muchele grace · elles ich hefde uuele bitohe {225} mi muchele hwile. Me were leou{er}e godd hit wite do me toward rome{;} þen forte biginnen hit eft forte donne. [Gh]ef [gh]e findeð [þ/] [gh]e doð alswa as [gh]e redeð{;} þonckið godd [gh]eorne · [gh]ef [gh]e ne doð nawt{;} biddeð godes are · [&] beoð umben þeronuuen [þ/] [gh]e hit bet halden efter ower mihte. {230} [Linenote: 225. _godes_] _d_ corr. out of _g_ MS.] ++O þisse boc redeð eu{er}iche deie : hwon [gh]e beoð eise . eu{er}iche deie {195} lesse oðer more. uor ich hopie þet hit schal beon ou [gh]if [gh]e hit redeð ofte : swuðe biheue þuruh godes grace . and elles ich heuede vuele bitowen muchel of mine hwule. God hit wot me were leouere uorto don me touward rome{;} þen uorto biginnen hit eft forto donne. and [gh]if [gh]e iuindeð þet [gh]e doð also ase [gh]e redeð{;} þonkeð god [gh]eorne . {200} and [gh]if [gh]e ne doð nout{;} biddeð godes ore . [f. 120v] and beoð umbe þer abuten : þet [gh]e hit bet hol holden : efter ower mihte. [Collations: 195. Of C || þis B || redes || eu{er}iche deie _om._ B || hwe{n} B || arn || aise C || euche dai | uchedei C || 196. mare B || uor _om._ B || þet _om._ || ow B || [gh]ef C || 197. hit _add._ B || reden || swiðe B || biheoue || þurh B || `godes´ C || and _om._ B || hafde | hefde C || 198. bitohen | bitoch[gh]en uuele C || muche hwile B || God ... wot _om._ B || leu{er}e | leoure C || deu le set _add._ B || 199. to do B || toward | towart C || for to | for te C || 200. and _om._ B || [gh]ef C || finde{n} | findeð C || don alswa as B || rede{n}. þonkes godd || 201. and _om._ B || [gh]ef C || don || nawt | naut C || biddes godd || are B || beos || umbe{n} B || 202a. þer onuuen | þer an ouen C || hit bett{er}e halde{n} | hit halden C || aft{er} owre mihte | eft{er} ower michte C] ++Feader · Sune · hali gast · an almihti godd wite ow in hiS warde · he gleadie ow [&] frouri ow mine leoue sustren · ant for al [þ/] [gh]e for him dreheð [&] dreaieð · ne [gh]eoue ow neauer leasse · þen al{}to{}gedere him seoluen · Beo he aa iheiet from world in{}to worlde aa on ecnesse · AMeN. Veder and sune and holi gost . and on almihti god : he wite ou in his warde. he gledie ou and froure ou{;} mine leoue sustren. and for al þet [gh]e uor him drieð and suffreð . he ne [gh]iue ou neu{er} lesse huire þen {205} alto gedere him suluen. he beo eu{er} i{}heid from worlde to worlde . eu{er} on ecchenesse. amen. [Collations: 202b. Fad{er} sune. haligast an B || 203. almichti C || godd || he _om._ B || ow B || 204. gladie || ow B || frouri C || ow B || leue sustre || 205. for B || drehen oðer drehden | dre[gh]eð [&] drei[gh]eð C || he _om._ B || ni [gh]iue | Ne [gh]eoue C || ow B || neau{er} B || lasse || hure C || 206. selue{n} | seoluen C || Beo he B || ai ihehet | eau{er} ihech[gh]et C || fra{m} || into B || 207. a on ecnesse | `a on echnesse´ C] +A+se ofte aS [gh]e habbeð ired eawiht her on{;} greteð þe leafdi {235} wið aN aue{;} for him [þ/] swonc her{}abuten · Jnoh meaðful ich am þe bidde se lutel · ¶ Explicit · +J+þench o þi writere i{}þine beoden sum chearre{;} ne beo hit ne se lutel. Hit turneð þe to gode{;} [þ/] tu bidest for oþre. ase ofte ase [gh]e readeð out o þisse boc{;} greteð þe lefdi mid one aue marie uor him ðet makede þeos riwle . and for hi{m} þet hire wrot and swonc her abuten. Inouh meðful ich am{;} þet bidde so lutel. {210} [Collations: 208. As C | as B || hauen red | habbeð ired C || oht o þis boc | eawet þron C || Gretes ure || lauedi | lafdi C || wið an B || 209. marie _om._ B || for B || [þ/] swanc her abute{n}. | þe swong her abute{n}. C || 210. Inouh ... lutel _om._ || `Jnoh meðful ic am þe bidde se lutel´ C] X. IN DIEBUS DOMINICIS [[MS description from Notes volume: "Lambeth 487: see [VIII, Poema Morale]."]] [[The selection was printed in a single paragraph. It has been broken up for this e-text.]] [Headnote: The Privileges of Sunday] [f. 15v] [++L]EOFEMEN [gh]ef [gh]e lusten wuleð. [&] [gh]e willeliche hit under{}stonden we eow wulleð [f. 16r] suteliche seggen of þa fredome þe limpeð to þan deie þe is iclepeð sunedei. Sunedei is ihaten þes lauerdes dei [&] ec þe dei of blisse [&] of lisse [&] of alle irest. On þon deie þa engles of heofene ham iblissieð. {5} forði þe þa ermi{n}g saulen habbeð rest of heore pine. Gif hwa wule witen hwa erest bi won reste þam wrecche saule to soþe ic eow segge. þet wes s{an}c{t}e paul þe apostel and mihhal þe archangel heo tweien eoden et sume time in{}to helle alswa heo{m} drihten het for to lokien hu hit þer ferde. Mihhal eode bi{}foren [&] paul co{m} efter [&] þa {10} scawede mihhal to s{an}c{t}e paul þa wrecche sunfulle þe þer were wuniende [.] þer{}efter he him sceawede he[gh]e treon eisliche beorninde et foren helle [gh]ete. and uppon þan treon he him sceawede þe wrecche saulen a{}honge. Su{m}me bi þa fet. su{m}me bi þa honden. su{m}me bi þe tunge. su{m}me bi þe e[gh]en. su{m}me bi þe hefede. su{m}me bi þer {15} heorte. [Linenotes: 4. In MS. _su sunedei_. || 11. _sunfulle wrecche_ with marks of transposition in MS.] Seodðan he him sceaude an ouen on berni{n}de fure he warp ut of him seofe leies uwil[c]an of seolcuðre heowe þe alle weren eateliche to bi{}haldene [&] muchele strengre þen eani þ{in}g to þolien. [&] þer wið{}i{n}nen weren swiðe feole saule a{}honge. [Gh]ette he him sceawede ane welle of fure [&] alle hire stremes urnen fur berni{n}de. [&] þa {20} welle bi{}wisten .xii. meister [f. 16v] deoflen swilc ha weren kinges to pinen þer wiðinnen þa earmi{n}g saulen þe for{}gult weren; [&] heore a[gh]ene pine neure nere þe lesse þah heo meistres weren. Eft{er} þon he him sceawede þe sea of helle [&] i{n}nan þan sea weren .vii. bittere uþe. þe forme wes snau . þat oðer is. þet þridde fur. þet feorðe blod. þe {25} fifte neddren. þe siste smorðer. þe seofeþe ful stunch. heo wes wurse to þolien þenne efreni of alle þa oðre pine. [Linenotes: 18. _þing_] _þurg_ MS. || 25. _snau_] _swnau_ MS.] Innan þan ilke sea weren un{}aneo{m}ned deor su{m}me feðer fotetd. Su{m}me al bute fet . [&] heore e[gh]en weren al swilc swa fur. [&] heore eþem scean swa deð þe leit a{}monge þunre. þas ilke nefre ne swiken ne dei ne niht to {30} brekene þa ermi{n}g licome of þa ilca men þe on þisse liue her hare sc{ri}ft enden nalden. Su{m}me of þan mo{n}ne sare wepeð. Su{m}me swa deor lude remeð. su{m}me þer g{ra}ninde sikeð. su{m}me þer reowliche gne[gh]eð his a[gh]ene{}tunge. Su{m}me þer wepeð. [&] alle heore teres beoð berni{n}de gleden glide{n}de ouer heore a[gh]ene nebbe. [&] swiðe reowliche {35} ilome [gh]ei[gh]eð [&] [gh]eorne bisecheð þat me ham ibure[gh]e fro{m} þam uuele pinan [.] of þas pinan speked .d{aui}d. þe halie wite[gh]e. [&] þus seið. +Misere`re´ nost{ri} d{omi}ne quia penas inferni sustinere no{n} possumus.+ Lauerd haue merci of us forðon þa pinen of helle we ham ne ma[gh]en iðolien. [f. 17r] Seoð{}þan he him sceawede an{e} stude {40} i{n}ne{}midde warðe helle. [&] bi{}foren þam ilke stude were{n} seofen clusterlokan þar neh ne mihte nan liuiende mon gan for þan ufele breðe [&] þer wið{}i{n}na he him sceawede gan `on´ ald mon [þ/] .iiii. deoflen ledden abuten. þa escade paul to mihhal hwet þe alde mo{n} were. þa cweð mihhal heh engel he wes an biscop on eoðre liue þe nefre {45} nalde c{ri}stes la[gh]en lokien ne halden. ofter he walde an{}uppon his underlinges mid wohe motien [&] longe dringan þenne he walde salmes singen oðer eani oðer god don. Herefter iseh paul hwer .iii. deoflen ledden an meiden swiðe unbisor[gh]eliche{;} `[&]´ [gh]eorne escade to mihhal hwi me heo swa ledde. þa cweð mihhal. heo wes an meiden on oðer liue {50} [þ/] wel wiste hire licome in alle clenesse. Ah heo nalde nefre nan oðer god don. Elmes[gh]eorn nes heo nefre. ah prud heo wes swiðe [&] modi. [&] li[gh]ere [&] swikel. [&] wreðful [&] ontful. [&] forði heo bið wuniende inne þisse pine. [Linenotes: 40. _ane_] _and_ MS. || 46. _w[u.]alde_ MS. || 53. _w[e.]reðful_ MS.] Nu bi{}gon paul to wepen wunderliche. [&] mihhal heh engel þer weop forð mid him. þa co{m} ure drihten of heueneriche to {55} heo{m} on {þ}unres liche [&] þus cweð. A hwi wepest þu paul. paul him onswerde. Lauerð ic biwepe þas monifolde pine þe ic her in helle iseo. þa cweð ure lauerd. A hwi nalden heo witen mine [f. 17v] la[gh]e þe hwile heo weren en eorðe? þa seide paul him mildeliche to{}[gh]eines. Louerd nu ic bidde þe [gh]ef þin wille is [þ/] þu heom [gh]efe {60} reste la hwure þen su{n}ne dei a þet cume domesdei. þa cweð drihten to him. paul wel ic wat hwer ic{}sceal milcien. Ic heom wulle{}milcien þe weren eft{er}ward mine milce þa hwile heo on liue weren. [Linenote: 56. _þunres_] _wunres_ MS.] þa wes s{an}c{t}e paul swiðe wa. [&] abeh him redliche to his lauerdes fet [&] on halsien hine gon mid þas ilke weord þe [gh]e ma[gh]en iheren. Lauerd {65} he cweð þa. Nu ic þe bidde for þine kinedome [&] for þine engles. [&] for þine muchele milce. [&] for alle þine weorkes. [&] for alle þine hale[gh]en. [&] ec þine icorene. þat þu heom milcie þes þe redþer [þ/] ic to heo{m} com [&] reste [gh]efe þen sunne{}dei a [þ/] cume þin heh domes dei. þa onswerede him drihten mildere steuene. Aris nu paul aris. Ic ha{m} {70} [gh]eue reste al swa þu ibeden hauest fro{m} non on sat{er}dei a þa cume monedeis lihting. [þ/] efre forð to domes dei. Nu leofe breðre [gh]e habbeð iherð hwa erest bi won reste þa{m} forgulte saule. Nu bi{}cum`e´ð hit þerfore to uwilche c{ri}stene monne mucheles þe mare to hali[gh]en [&] to wurðien þe{n}ne dei þe is icleped sunne{}dei. for of þam deie ure {75} lauerd seolf seið. +Dies d{omi}nicus est dies leticie [&] requiei.+ [f. 18r] Sunne{}dei is dei of blisse [&] of alle ireste. +Non facietur in ea aliquid nisi deum orare manducare [&] bibere cu{m} pace et leticia.+ Ne beo in hire naþing iwrat bute chirche bisocnie [&] beode to criste [&] eoten [&] dri{n}ken mid griðe [&] mid {80} gledscipe. +Sicut dici{tur}. pax in t{er}ra. pax in celo. pax int{er} homines.+ for swa is iset. grið on eorðe. [&] grið on hefene. [&] grið bitwenen uwilc c{ri}stene mo{n}ne. eft ure lauerd seolf seit. +Maledictus h{om}o qui no{n} custodit sabatum.+ Amansed beo þe mon þe sunne{}dei nulle iloken. And for{}þi leofemen uw`i´lc {85} sunne dei is to locan al swa ester dei for heo is mune[gh]ing of his halie ariste from deðe to liue. [&] mune[gh]eing of þam halie gast þe he sende in his apostles on þon dei þe is icleped wit{}sunne{}dei. ec we understondeð [þ/] on sunne{}dei drihten cumeð to demene al mon{}cun; we a[gh]en þene sunne{}dei swiþeliche wel to wurþien. {90} [&] on alle clenesse to locan. for heo hafð mid hire þreo wurdliche mihte þe [gh]e iheren ma[gh]en. ðet forme mihte is [þ/] heo on eorðe `[gh]eueð reste to alle eorðe´ þrelles wepmen [&] wifmen of heore þrel{}weorkes. þet oðer mihte is on heouene. for þi þa engles heo{m} rested mare þe{n}n on su{m} oðer dei. [þ/] þridde mihte is [þ/] {þ}a {95} ermi{n}g saule habbeð ireste i{n}ne helle [f. 18v] of heore muchele pine. Hwa efre þenne ilokie wel þene sunne{}dei. oðer þa oðer halie da[gh]es þe mon beot in chirche to lokien swa þe sunne{}dei. beo heo dal{}neominde of heofene riches blisse{;} mid þan fedre. [&] mid þan sunne. [&] mid þan halie gast abuten ende. ameN. {100} _Quod ip{s}e prestare dignetur qui uiuit [&] regnat deus. p{er} om{ni}a secula seculor{um}. AmeN._ [Linenotes: 93. _[gh]eueð ... eorðe_ added on margin. || 94-5. _hem he[-o] rested_ MS. | _þa_] _[þ/]a_ MS. || 99. _ferde_ MS.] XI. HIC DICENDUM EST DE PROPHETA [[MS description from Notes volume: "As for piece x." _Described under VIII, Poema Morale._]] [[The selection was printed in a single paragraph. It has been broken up for this e-text.]] [++M]issus est ieremias in puteum [&] stetit ibi usq{ue} ad os. Qui cu{m} aliqu{am}diu ibi stetisset{;} debilitatum est corp{us} eius. [&] ta{n}dem dimissis funib{us} subtractus est. Et cu{m} eor{um} duriciam. quia debilis erat sustinere no{n} posset. allati sunt panni de domo regia [&] {5} circumpositi sunt funib{us} ne [e]or{um} duricia lederetuR.+ Leofemen we uindeð in halie boc. [þ/]. ieremie þe p{ro}ph{et}e stod in ane putte. [&] [þ/] in þe uenne up to his muðe [&] þa he hefede þer ane hwile istonde. þa bi{}co{m} his licome swiðe feble. [&] me nom rapes [&] caste i{n} to hi{m} for to dra[gh]en hine ut of þisse putte. {10} Ah his licome wes se swiðe feble{;} [þ/] he ne mihte noht iþolie þe herdnesse of þe rapes. þa sende me claðes ut of þes kinges huse for to bi{}winden þe rapes. [þ/] his licome þe feble wes ne sc`e´olde noht wursien. Leofemen þeos ilke weord þe ic habbe her iseit habbeð muchele bi tacnu{n}ge [f. 19r] [&] god ha beoð to heren and muchele {15} betere to et halden. Is hit god for to hiheren godes weordes and heom athalden? [gh]e fuliwis. for ure lauerd godalmihtin seið in þan halie god spelle. [Linenotes: 4. After _erat [s.][t.]_ MS. || 10. _for_] _fro_ MS.] +Beati qui audiunt uerbum dei [&] c{us}todiu{n}t ill{u}d+. Ædie [&] blessede beon alle þeo þe ihereð godes weordes [&] heom athaldeð. Nu [gh]e habbeð iherd wulc hit is for to iheren godes {20} weordes [&] heom ethalden. Nu we sculen heow sceawen hwilc hit is heo{m} for to heren [&] nawiht for to ethalden. for seint gregori seið. +Melius est uiam ueritatis non agnoscere{;} q{ua}m post agnitam retroire.+ Betre hit is [þ/] mon ne iknawe noht þe wei to godalmihtin þe he hine icnawe [&] seodðe hine for{}ho[gh]ie{;} and on oðer {25} stude he seið. +Qui obturat aures suas ne audiat legem dei{;} orac{i}o eius erit exec{ra}bilis.+ Þe mon þe tuneð his eren in halie chirche to{}[gh]eines godes la[gh]e and nule noht iheren þe weordes þe of him beoð. his beoden beoð aweriede [&] unwurðe gode. [Linenote: 28. _go[l.]des_ MS.] +Puteus est peccati p{ro}funditas. quia q{ua}m diu stas in luto{;} tam diu {30} iaces in mortali peccato.+ Þes put bitacneð deopnesse of sunne. for alse longe alse we liggeð in heueð sunnen{;} al þa hwile we sto[n]deð in þe putte. [&] [þ/] in þe uenne up to þe muðe al{}se þeos men doð þe liggeð inne eubruche [&] ine glutenerie [&] ine manaðas. [&] ineprude. [&] ine oðre fule sunnen. [&] [þ/] beoð riche men [f. 19v] alremest {35} þe habbeð þas muchele prude i{n} þis world. þe habbeð fe`i´re huses. [&] feire hames. [&] feire wifes. [&] feire children. feire hors [&] feire claþes. heauekes [&] hundes. castles [&] tunes. her{}uppon heo þench`e´ð muchele mare þen uppo{n} godalmihtin þe al þis heom haueð isend þa þe liggeð i{n}ne swilc sunne. [&] ne þencheð noht for to arisen{;} heo delueð {40} deihwamliche heore put deoppre [&] deoppre. [Linenote: 34. _liggeð_] _i_ above _[e.]_ MS.] +vnde p{ro}ph{et}a. No{n} claudit sup{er} te puteus os suu{m} nisi clauseris os tuum.+ þe p{ro}ph{et}e seið. [þ/] þe put ne tuneð noht lihtliche his muð ouer us bute we tunen ure muð. ah [gh]if we tuneð ure muð{;} þe{n}ne do {w}e alse þe mon þe delueð ene put feower da[gh]e`s´ oðer fiue [&] þenne {45} he haueð hine alra le{n}gest idoluen{;} þenne ualleð he þer{}inne. [þ/]. him brekeð þe sweore. [þ/]. is [þ/] he ualleð in to helle pine þer neuer eft ne cumeð of bote. Ah leofemen godalmihtin haueð isceaweð us wel muchele g{ra}ce. þenne he haueð geuen us to beon mud freo. [þ/]. we ma[gh]e{n} mid ure muðe bringen us ut of þisse putte{;} þe {50} bitacneð þeo deopnesse of sunne. [&] [þ/] þurh þreo herde weies þe þus beoð ihaten. [Linenotes: 44. _we_] _þe_ MS. || 46. After _haueð_, _[a.][l.]_ MS. || 49. Before _grace_, _[l.][u.][u.][e.]_ MS.] +Cordis contricione. Oris confessione. Operis satisfactione.+ þurð heorte bireusunke . þurh muðes openunge. þurh dede wel endinge. +Cordis cont{ri}tione morit{ur} peccatum.+ [f. 20r] +oris confessione defertur ad tumulum. op{er}is satisfact{i}one {55} tumulatur in p{er}petuum.+ þe[nne] we beoð sari in ure heorte [þ/] we isuneged habbeð þenne slage we ure sunne; þene we to sunbote cumeð. þenne do we bi ure sunne al swa me deað bi þe deade. for eft{er}þan [þ/] þe mon bið dead me leið þene licome in þere þruh. Al swa þu leist þine sunne i{n} þare þruh{;} hwenne þu {60} scrift underuongest of þe sunnen þe þu idon hauest to{}[gh]eines godes wille. þenne þu hauest þine su{n}nen ibet{;} eft{er} þines scriftes wissunge. þenne buriest þu þine su{n}nen and bringest heom ut of þine on walde. +P{er} ieremiam notat{u}r quilibet peccator qui in suo peccato moram facit.+ Bi ieremie þe p{ro}ph{et}e we a[gh]en to understo{n}den {65} ulcne mon sunfulle. [þ/]. lið i{n} heuie sunne [&] þurh soðe sc{ri}ft his sunbendes nule slakien. +funiculi amaritudines penitencie significa{n}t.+ Þe rapes þe weren icast to him{;} bitacneð þe herdnesse of scrifte. for nis nan of us se strong þe hefde idon þre hef[ed] sunnen [þ/] his licome nere swiðe feble er he hefde idre[gh]en þet {70} sc{ri}ft þe þer to bilimpeð. +panni circu{m}positi funib{us}{;} eccl{es}ie sac{ra}menta significant. quib{us} penitencie duricia mitigatur.+ þas kinges hus bitacneð hali chirch[e. þa] claðes [þ/] weren isende ut of þ[es kinges huse] for to binden þe rapes [f. 20v] mid{;} bitacnet þe halie ureisuns þe me singeð in halie ch`i´rche. [&] þe halie sac{ra}me{n}s {75} þe me sacreð in alesnesse of alla sunfulle. Leofemen nu [gh]e habbeð iherð of þis putte þe bitacni{n}ge þe ic habbe embe ispeken. [&] þe bitacninge of þe p{ro}ph{et}e. [&] [þ/]. þe rapes bitacneð. [&] hwat þa claðes bi{}tacneð þe þe rapes weren mide biwu{n}den. Ihereð nuðe whulche þinges wunieð in þisse putte. þer wunieð fower cunnes {80} wurmes inne. [þ/] fordoð nuðe al þeos midelerd. þer wunieð in{}ne fa[gh]e neddren. [&] beoreð atter u{n}der heore tunge. Blake tadden [&] habbeð atter uppon `heore´ heorte. [gh]eluwe froggen. [&] crabben. Crabbe is an manere of fissce in þere sea. þis fis is of swulc cunde. [þ/]. euer se he mare strengðdeð him to {85} sw[i]mminde mid þe watere{;} se he mare swi{m}með abac. [&] þe alde crabbe seide to þe [gh]u{n}ge. hwi ne swi{m}mest þu forð warð in þere sea alse oðer fisses doð `[&]´ heo seide. leofe moder swim þu foren me [&] tech me hu ic scal swi{m}men forðward [&] [heo] bi{}gon to swi{m}men forðward mid þe streme. [&] swam hire þer{}a[gh]en. þas {90} fa[gh]e neddre bitacneð þis fa[gh]e folc þe wuneð i{n} þisse weor`l´de. þe speket alse feire bi{}foren heore eue{n}c{ri}sten`e´ [f. 21r] alse heo heom walde in to heore bosme puten. [&] swa sone se hi beoð iturnd awey fro{m} heom{;} heom to{}twiccheð [&] to{}dra[gh]eð mid ufele weordes. [Linenotes: 73, 74. MS. defective. || 75. Before _halie ureisuns_, _[a.]_.] +Hii eciam sunt doctores [&] falsi xp{isti}ani.+ Þos men þe þus {95} to{}dra[gh]eð heore euenc{ri}stene bi{}hinden heo habbeð þe nome of c{ri}stene ah þah heo beoð c{ri}stes unwines [&] beoð monsla[gh]en for heo sla[gh]eð heore a[gh]ene saule. [&] bringeð heon in to þare eche pine of helle. þos blaca tadden [þ/] habbeð [þ/] atter uppon heore heorte. bi{}tacneð þes riche men þe habbeð þes mucheles weorldes ehte [&] na {100} ma[gh]en noht itimien þar{}of to eten ne to drinken ne na god don þer{}of for þe luue of godalmihtin þe haueð hit heom al geuen. ah liggeð þer{}uppon alse þe tadde deð in þere eorðe [þ/] neure ne mei itimien to eten hire fulle{;} swa heo is afered leste þeo eorðe hire trukie. þeos ilke ehte þe þeos þus ouerliggeð heom turneð to swart {105} atter for heo falleð þer{}þurh in to þer stronge pine þet na mon ne mei tellen. [Linenote: 103. _[h.]eorðe_ MS.] Þeos [gh]eol`e´we [froggen bi{}tacneð þeos wimmen þe claþeð heom mid [gh]eoluwe] claþe. for þe [gh]eolewe clað is þes deofles helfter. þeos wi{m}men þe þus lu{m}eð beoð þes deofles musestoch iclepede. for þenne þe mon wule tilden his musestoch he bindeð {110} uppon þa swike chese [&] bret hine for þon [þ/] he scolde swote smelle. and þurh þe [f. 21v] sweote smel of þe chese{;} he bicherreð monie mus to þe stoke. Alswa doð monie of þas wi{m}men heo smurieð heom mid blanchet [þ/] is þes deofles sape [&] claþeð heom mid [gh]eoluwe claþe [þ/] is þes deofles helft{er}. [&] seodðan heo lokieð {115} in þe scawere. [þ/] is þes deofles hindene. Þus heo doð for to feiren heom seoluen. [&] to dra[gh]en lechurs to ham. ah heo fuleð heom soluen þer{}mide. Nu leofemen for godes lufe witeð how wið þes deofles musestoch [&] witeð eow þet [gh]e ne beo noht þe foa[gh]e neddre. ne þe blake tadde. ne þe [gh]olewe frogge. þe feder. [&] þe sune. [&] þe {120} halie gast. iscild us þer{}wið. [&] wið alle sunnen a buten e{n}de. _per om{n}ia s{e}c{u}la s{e}c{u}lor{um}._ AmeN. [Linenotes: 107. _þeos [gh]eolowe claþes_ MS. || 108. _i[s.] is_ MS. || 109. _lumeð_] _luuieð_ MS. || 111. _sclode_ MS.] XII. SERMONS FOR PALM SUNDAY AND EASTER DAY [[MS description from Notes volume: "Trinity College, Cambridge, B. 14. 52. See [VIII, Poema Morale]."]] [[Each sermon was printed as a single paragraph. They have been broken up for this e-text.]] [Headnote: Quia Mitis Sum et Humilis Corde] A. DOMINICA PALMARUM [f. 42v] _++Turbe que p{re}cedebant d{omi}n{u}m. [&] que sequebant{ur} clamaba{nt} dicentes. osanna filio d{aui}d{;} b{e}n{e}dict{us} qui uenit i{n} no{m}i{n}e d{omi}ni._ It is custume [þ/] ech chirchsocne goð þis dai ap{ro}ce`ssi´on. [&] þis wune haueð þe biginnigge of þe holie p{ro}cession. þe ure [f. 43r] helende makede {5} to{}ward te stede þer he wolde deð þolen. _+E+t cu{m} ueniss{et} bethfage ad monte{m} o{liuarum}. Mittens [duos] de dis{cipulis} iussit adduci asina{m} [&] sedit sup{er} eam_. Þo þe co{m} to bethfage Swo hatte þe þrop þe p{re}ste one wunien. bi sides ier{usa}l{e}m on þe fot of þe dune þe men clepen mu{n}t oliuete. þo sende tweien of hise diciples {10} in{}to þe bureh of ier{usa}l{e}m. [&] bed hem bringen á wig one te riden. noðer stede. ne palefrei. ne fair mule. ac þeh he [were] alre lou{er}des lou{er}d. [&] alre kingene ki[n]g. naþeles he sende aft{er} þe alre unwurþeste wig one to riden. [&] [þ/] is asse. [&] gaf us forbisne of admodnesse on his dede. alse he doð on oðre stede on his speche þus {15} queðinde. _+D+iscite a me{;} q{uia} mitis sum [&] humil{is} cord{e}._ lerneð of me for [þ/] ich am milde [&] admod on herte. [&] þo tweien sander bodes ferden [&] cudden in þe bureh. [þ/] þe helende was þider ward. [&] funden an asse mid fole. [&] ledden hit to{}genes him. [&] þe holie apostles leiden he`re´ cloþes þer{}uppe [&] ure helende rod þer{}one{;} {20} into þe holie burh. [&] [þ/] burh`folc´ hihten þe hege strete [&] bihe{n}gen it mid palmes. [&] mid oðre riche wedes. þer he wolde þurh{}faren to þe holi te{m}ple. [&] wenden ut togenes him. [&] beren on here honde blostme sum palm twig. [&] sum boh of oliue alse þe holie boc seið. [Linenote: 21. _folc_ added in margin in different ink.] _+O+ccurrunt turbe cu{m} florib{us} [&] palmis redemtori o[b]uiam._ {25} _[&]c'._ Ðet [f. 43v] folc com to{}genes him. mid{}blostmen. [&] mid{}palmes. [&] understoden him mid p{ro}cession. swo me ki[n]g shal. [&] þo þe ferden biforen him. [&] ðo þe after him comen. remden lude stefne þus q{ue}ðinde. _[+O+]sanna f{ilio} d{auid} b{enedictus} q{ui} u{enit} i{n} n{omine} d{omini}._ Silof dauiðes bern blesced bie he þe cumeð a godes name. {30} [&] þo children þe were{n} biforen diden alse þe godspel seið. _+P+ueri hebreor{um} v{estimenta} p{rosternebant} [&]c'_ Þe children briggeden þe wei biforen ure drihten. sume mid here cloðes. [&] sume mid boges þe hie breken of þe trewes [&] swo him brohten in{}to þe holie te{m}ple. alse in his heorðliche heg settle. Þus makede ure helende his holie p{ro}cession. {35} fro betfage to ier{usa}l{e}m. [&] elhc cristene man makeð þis dai p{ro}cession fro chirche to chirche. [&] eft agen. [&] bitocneð þe holie p{ro}cession þe he makede þis dai. [&] [þ/] mai ech man understonden. þe wot wat bitocneð þese tweie names. betfage. [&] ier{usa}l{e}m. _+B+etfage int{er}p{re}tat{ur} dom{us} bucce. {ue}l buccaru{m} siue maxillar{um}. [&] signif{icat}_ {40} _eccl{es}ia{m} in q{ua} bucce fungu{n}t{ur} off{ici}o suo pecc{at}a {con}fite{n}do uenia{m} postula{n}do. d{eu}m laudando. Carne{m} xpi{sti} ma{n}duca{n}do. [&] sanguine{m} ei{us} bib{e}ndo. gr{ati}as agendo._ Betfage is cleped on englisse muðene hus. [&] bitocneð holie chirche. [þ/] men noten inne here muðes wike. þanne hie seien {45} here sinnes. [&] forgiuenesse bidden. [&] ure lou{er}d ih{es}u x{r}i{st} herien. [&] bruken his fles [&] his blod. [þ/] his þe holi husel. [&] him [f. 44r] þanken. _+I+er{usa}l{e}m int{er}p{re}tat{ur} uisio pacis [&] ite{m} sig{nificat} eccl{es}iam. in q{ua} pax uera uidet{ur}. du{m} passio x{rist}i recolit{ur}. et pacis osc{u}l{u}m dat{ur}._ Ier{usa}l{e}m is cleped soð of sahtnesse. {50} [&] bitocneð holie chirche þer bileffulle men inne beð sehte. þenne p{re}st c{ri}stes þroweinge minegeð. [&] of þe calice understondeð tocne of sehtnesse. [þ/] is messe cos. [&] þe folc sent. [&] þer{}mide bitocneð [þ/] ure drihten is þureh þe holie loc wið bileffulle men maked sehte. [&] þerfore chirche haueð þe tocninge of bethphage þenne {55} þe p{ro}ession ut goð of ier{usa}l{e}m. [&] eft þenne it{}in cumeð. Nime we þenne geme gif ure p{ro}cession bi maked aft{er} ure helendes p{ro}cession. On his p{ro}cession ferde sume biforen him [&] makede his weie to{}ward ier{usa}l{e}m. [&] sume briggeden þe asse mid here cloðes. [&] sume mid boges þe hie breken of þe trewes. Ðo þe þe weie {60} makeden biforen him. bien folkes lorþeawes. bisshopes [&] p{re}st[-e]s. þe mid here wise lore rideð. [&] make{ð} godes weie in to mannes heorte. Ðo þe briggeden þe asse mid here cloðes. ben þo þe wisseð þe folc mid faire forbisne of here weldede. Ðo þe briggeden þe asse mid þe brokene boges. ben þo þe leren þe folc to understonden god noht mid {65} wel dede. ac mid wise speche. þo þe aft{er} hi{m} comen ben þo þe here lif [leden] alse here lorðeawes hem lereð. þo þe bisides weren on his riht half. ben þo þe clene lif leden to quemende gode{;} noht for hereworde. þo þe on his lift hond comen ben þo þe clenliche liuen [f. 44v] noht forto q{ue}mende gode{;} ac for hereword to haue{n}. [Linenotes: 62. _maked_ MS. || 64. _hereweldede_ MS.] Ðe {70} asse þe ure helende uppe set. ben þo forsinegede þe hauen al here þonc uppen eorðliche richeise. [&] sinne hem is loð to leten. [&] unwill[i]che to bete. for hem þincheð [þ/] godes hese heuieliche semeð. [&] naðeles gif hie ful don hie shulen on heuene endelese mede fon. Ure lou{er}d ih{es}u x{r}i{st} þe makede i{n}to ier{usa}l{e}m þis dai his holie p{ro}cession. þe ech chirche to{}dai minegeð. wisse [&] fulste us swo to folgen his holi eorliche p{ro}cession [þ/] we mo ben on þe holie p{ro}cession þe he wile maken adomes dai mid hise chosene{;} fro þe dome i{n} to heuene. _Q{uod} nob{is} p{re}stet q{ui} s{e}cla p{er} o{mn}ia regnat._ {80} B. IN DIE PASCHE [Headnote: Panis Angelicus Fit Panis Hominum] _++Hec est dies q{uam} fecit d{omi}n{u}s exultem{us} [&] letem{ur} in ea._ Þis dai haueð ure drihten maked to gladien. [&] to blissen us þonked wurðe him. [&] giarked [þ/] holie gestni{n}ge. þe he offe spe`c´ð þus q{ue}ðinde. _+E+cce p{ra}ndiu{m} meu{m} paratu{m}._ Mi bord {85} is maked. [&] us bidde{ð} alle þer{}to þus seggende. _+V+enite p{ra}ndiu{m}._ Cumeð to borde [&] understondeð bred. ac er þenne þe holie bord bugen. [&] [þ/] bred understonde do we alse þe ap{ostel} bad. seiende þus. _P{ro}bet au{tem} se ip{su}m h{om}o. [&] sic d{e} pane illo edat [&] d{e} calice bibat._ P{ro}ue ech man him seluen. [&] gif he feleð {90} [þ/] he is wurðe þer{}to{;} þenne understonde he [þ/] husel. [&] drinke of þe calice. þe man hit understo{n}deð wurðliche þe cumeð þerto on bicumeliche wise. [&] mid bicumeliche wede. [&] on bicumeliche time. On bicumeliche wise [f. 45r] cumeð þe man þe Erest sheweð p{re}ste his sinnes [&] forleteð [&] bim{ur}neð [&] nimeð þerof god wissinge. [&] oðer {95} siðe þe holie acxen uppen his heued. [&] þe six pinen þe þerto bilien. [Linenote: 86. _bidded_ MS.] _s{cilicet} vigilias. labores. saccu{m}. i{n}edia. siti{m}._ [þ/] is wecche [&] swinch. harde cloðes. smerte dintes. selde eten [&] lesse drinken. Þridde siðe palm sunedeies p{ro}cession. feorðe siðes shereðuresdaies absolucio[n] þe liðe þe sinne bendes. þe fifte siðe crepe to cruche on {100} lange fridai[.] sixte siðe on ester euen gon abuten þe fantston. þe bitocneð þe holie sepulc{re}. [&] þe seueðe siðe [þ/] holie bord bugen [&] [þ/] bred bruken. bicumeliche wede ben tweire kinne. lichamliche [&] gostliche. þe lichamliche wedes ben manie kinnes. ac of hem ne speke ich noht ac do of þe gostliche. þe ben ec fele kinnes. [&] alle hie bien {105} faire hi{m} þe þe husel underfoð. ac two þer{}offe ben swiche [þ/] no man ne mai under{}fo. him selue{n} to hele bute he haue here oðer on him. þe ben þus clepede. _+V+estis innoce{n}cie. +V+estis m{isericord}ie._ an is loðlesnesse oðe`r´ sinbote. _+V+estis innocencie restituit{ur} in baptismo dicente sac{er}dote. [A]ccipe ueste{m} ca{n}dida{m} [&]_ {110} _i{m}mac{u}lata{m}._ loðlesnesse understondeð þe man at his folcni{n}ge. [&] [þ/] bitocneð þe c{ri}sme cloð. þe þe p{re}st bi{}windeð [þ/] child mide. [&] þus seið. Underfo shrud wit [&] clene. þis shrud haueð ech man on him aft{er} his fulcni{n}ge. alle þe wile þe he hi{m} beregeð [þ/] he ne do ne ne q{ue}ðe. ne ne ðenche no þing for þat he bie unwurðere gode{;} {115} [f. 45v] ne loðere men{;} þe iuele is soule. Þis wede is wel bicumeliche [&] biheue ech man to hauen þenne he husel underfoð. Ðet oðer gostliche shrud ich embe spece{;} is mildhertnesse. þe is nemed ec{;} armhertnesse armheorted is þe man. þe swiðere reoweð his sinne. [&] he he{m} for{}let [&] bet. [&] milce bit. alse ure drihte{n} bad seien þus. {120} _+M+iserere a{n}i{m}e tue place{n}s d{e}o._ haue reoðe of þin ogen sovle. þenne likeste gode. Mildheorted beð þe man þe reouð his nehgebures unselðe. [&] likeð here alre selðe [&] ofþinð sore wrecche mannes wanrede. [&] freureð hem mid his wel dede. No ma{n} þe sineged haueð ne mai wið{}uten þis{e} wedes holi husel u{n}derfon{;} bute to eche harme {125} his soule [&] lichame [&] ech ma{n} þe hit u{n}derfoð wið{}uten eiðer þese wedes shal ben shameliche driuen ut of þis holi gestni{n}ge. [&] bu{n}den togedere his honden. [&] his fet. [&] worpen i{n} to þe ateliche pit of helle bi ure drihtenes word þe seið to swiche men. [Linenote: 125. _þise_] _þis_ MS.] _+A+mice q{uo}m{odo} huc i{n}t{ra}sti n{on} h{abe}ns ueste{m} nupciale{m}._ [&]c hwu come þu ider {130} in mid u{n}bicumliche weden. þis dai is bicumelich time husel to u{n}derfon. _Q{ui}a h{ec} dies q{uam} fec{it} d{omi}n{us}. n{on} q{uod} mag{is} ha{n}c q{uam} alias. s{ed} q{uia} maiora q{uam} {i}n aliis á morte resurge{n}do. [&] nos á morte resuscitando._ for [þ/] þis makede ure drihte{n} þe makede alle oðre. ac he kidde oðerluker his mihte. {135} [&] ma{n}kin more milce dide on þis dai{;} þanne on ani oðre. Ðo he aros of deaðe [[&]] rerde us mid hi{m}. _+V+nde exultem{us} [&] letem{ur} i{n} ea._ he us fette ut of helle wowe. [&] þer{}mide us gledede. [&] gif we hi{m} folgieð he gifð us heuene wele [&] þer{}mide. us blisseð to dai þonked. wurðe hi{m}. for{}þi þis dai is cleped est{re}ne dai. [þ/] is aristes dai. for {140} [þ/] þe he þis dai aros of deaðe. [&] we alle don{;} [f. 46r] þanne we holi husel unde`r´nimen. gif we ben þe[r] togenes on clene liflode. [&] on rihte leue. [&] wið alle men sehte. Ure lou{er}d þe us bit to þis gestni{n}ge. [&] bri{n}ge us to `his´ holi fleis [&] to his holi blod [&] leue us he{m} to bruken. [&] þus q{ue}dinde. _+A+ccipite [&] co{m}medite ex h{oc} o{mne}s_ {145} _h{ic} {est} e{nim} c{alix} s{anguinis} m{ei} n{ovi}._ [&] c' Understondeð þis [&] brukeð it alle. for it is mi lichame þe giu shal alle lesen. he bet us ec his holi blod þe shal ben shad giu to lesende [&] seið [þ/] þese two þing bien ure bileue. _+C+aro mea u{er}e {est} cib{us} [&] sanguis m{eu}s u{er}e {est} pot{us}._ Mi fleis is wis mete. [&] mi blod iwis dri{n}ke [&] aft{er} [þ/] {150} he seið. _+N+isi ma{n}ducau{er}itis carne{m} filii h{ominis} [&] b{iberitis} e{ius} s{anguinem} n{on} h{abebitis} u{itam} i{n} uob{is}._ Ne muge haue{n} no lif on giu bute ge liue{n} bi mi fleis [&] bi mi blod. [þ/] husel þe ge understonden{;} is his holi fleis [&] his blod. Erest it beð ouelete [&] win. [&] þureh þe holi word þe ure helende hi{m} self seide mid his holi {155} muð{;} [&] eft{er} hi{m} p{re}st he{m} seið atte swimesse t{ur}neð þe bred to fleis [&] þe win to blod. _+S+et in carne remanet forma color [&] sapor._ ac on þe holi fleis bileueð þe shap [&] hiu. [&] smul of ouelete. [&] on þe holi blod héw [&] smul of win. More mihte doð ure helende þenne þe holi word þe he þurh his muð spec. þanne he giueð ma{n}nes cuinde. {160} [his fleis [&] his blod.] [&] Naþeles þanne man eteð [&] drinkeð þureh þe lichames cunde [þ/] bred wurð to fleis. [&] þe drinke to blod. for þi mai godes word t{ur}nen þe ouelete to fleis. [&] [þ/] win to blod. [&] swo doð. [&] [þ/] is þe felefolde heste. þe is alre hestene heste [þ/] alle c{ri}stene men agen to dai to note{n}. for [þ/] þis dai is cleped estre dai {165} [þ/] is estene da[i]. [&] te este is husel. [&] no man ne mai seien husel{;} wu god it is. _+Q+{ui}a {est} p{re}ciu{m} mu{n}di._ for it is wurð al þe wereld. [&] bet{er}e þene [f. 46v] al þe wereld. þis is þe holi manne þe ure driht{en} sende alse snow sleðrende alse þe p{ro}ph{et}e seið. _+P+luit ill{is} ma{n}na ad ma{n}duca{n}d{um} [&] pane{m} celi dedit eis._ {170} _[P]ane{m} ang{e}lor{um} ma{n}ducau{it} h{om}o._ he let he{m} reine ma{n}ne to bi{}liue. [&] gef he{m} bred of heuene. [&] men ete{n} englene [bred]. _+M+anna i{n}t{er}p{re}tat{ur}. q{ui}d {est} h{oc}?_ Manne bitocneð wat is tis{;} [&] þo ure drihte{n} sende þis mete fro heuene þe israelisse folke{;} it warð on eches muð wat mete se he mest luuede. [&] bitocneð holi {175} husel{;} þe ech c{ri}steman understont nuðe. þe is þe ma{n}ne hegeste sweteste este þe is of sinne clensed. oðer bigunne to clensende. [&] alre bit{er}e bit{er}est eches mannes soule þe ne haueð alle michele sinnes forleten. [&] bet. oðer bigunnen alse þ{e} ap{ostel} seið. [Linenote: 179. _þe_] _þa_ MS.] _+Q+{ui} ma{n}ducat c{orpus} d{omini} [&] b{ibit} [&]c._ Ech þe understandeð [þ/] holi husel {180} unwurðliche he understant hi{m} seluen eche pine. [&] endelese wowe. Nime we nu geme ure ech agen hi{m} seluen. gif we bien cumen on bicumeliche wise. [þ/] is to soð shrifte. to hol[i] axen a palm sunedai{;} to p{ro}cession. a shereðursdai to absoluciun. a langefridai to holi c{ru}che. an ester euen to p{ro}cession. [&] gif we ben cumene mid {185} bicumeliche wede. of lodlesnesse [þ/] is clensinge. swo [þ/] we hauen ure sinnes forleten. [&] bi shriftes wissenge bet. oðer bigu{n}nen to beten. [&] milce bidden. þanne muge we bicumeliche to godes bord{;} bugen. [&] his bode wurðliche bruken. [&] þureh þe holi este cumen to driste. _Quod nobis prestet qui hodie surrex{it} [&] uiuit c{um} deo p{at}re {190} in unitate sp{iritu}s s{an}c{t}i._ [Linenotes: 189. _driste_] _d_ corr. out of _e_.] XIII. VICES AND VIRTUES [[MS description from Notes volume: "Stowe 34, British Museum: of the early part of the thirteenth century; written on vellum, 223 × 160 mm., by three scribes, with numerous corrections by at least three other hands."]] [[Each selection was printed as a single paragraph. They have been broken up for this e-text.]] A. THE ARK OF HOLY CHURCH [f. 14v] ++Ðe gastliche hierdes ðe scule{n} boðe loki{n} [&] stiere{n}. ðo ðe bieð i{n} ðare woreld{;} [&] ec `ðo´ ðe bieð ute. hie fol[gh]ið noe ðane gode stieres{}ma{n}n ðe god{e} was swiðe lief. [&] [gh]ecweme. For ðare muchele hersumnesse ðe he mani[gh]e wi{n}tre swanc. ær he `ða´ arche mihte habbe{n} [gh]emaked. [&] seððen hie swa stierd{e} on ðe muchele {5} wilde flode. ðe ouer[gh]iede all midde{n}eard. mang stro{n}ge wi{n}des [&] stormes ðat he ðarof ne forleas naþing. ðe godd hi{m} hadde betaht to liue [&] to lo{n}de to bri{n}ge{n}. Swa scule ða gastlich`e´ stieres{}me{n}n. `steren´ ða arche of ðe hali cherche ðat hie ðarof ne for{}liesen ne lichame ne saule. For none wi{n}de of ma{n}nliche fandi{n}ge. [f. 15r] {10} Ne for none storme of dieuliche fandi{n}ge. [Linenote: 8. _gastliche_] _e_ above erasure.] [&] eft on faire wedere ne bien hie naht to sikere. forðan swo mani[gh]e litle dropes of mani[gh]es ke{n}nes [gh]emeleastes mihte{n} cume{n} in to ðe saule bote ðat hie mihte{n} sinke{n}. mid alle hire bi[gh]eates. Ac lokie{n} hie alle ðe wið{}i{n}nen scipes borde wuni[gh]eð. [þ/] hie bie{n} hersum. [&] leðebei[gh]e here stieres ma{n}ne. {15} swa swa hie willeð cume{n} to ðe liuiende land{e} mid saule [&] mid lichame. And hlesteð hwat ðe hlauerd seið. ðe ðat scip auh to ðe stieresma{n}ne{n} [&] to alle ðe ðar inne wuni[gh]eð. [Linenote: 14. _lokieð_ MS.] _Q{ui} uos audit me audit_. Se ðe [gh]e`w´er ra`d´ hlest he seið. he hlest me selue{n}. [&] se ðe [gh]ew forsakþ [&] [gh]ewere lare he forsakþ full[gh]ewiss me seluen. Þis he {20} sei{ð} to ða stieresma{n}ne{n}. On michele hahte we fareð alle ðe fareð _i{n} h{oc} mare magnu{m}_. on ðessere michele sea of ðare bitere woreld. Of ure stieresma{n} is [gh]ewriten _Asce{n}du{n}t usq{ue} ad celos. [&] desce{n}du{nt} usq{ue} ad abissos_. Hie stieð up to heuene mid here gastliche þohtes for to sceawi{n} ðe michele merhðe of heuene riche. {25} for to sceawi{n} ðe wi{n}des [&] ðe euele stormes. ðe cumeð of deules blastes [&] for us te warni{n} [þ/] ure ropes ne to{}breke{n}. ðe bieð i{}broide{n} mid þrie strænges. Of rihte ileaue. [&] of faste hope te god{e}. And of ðare soðe luue ðe is ihote{n} carite ðe Crist mæst luueð. [Linenotes: 19. _gewer_] _w_ above _[.u.]_. || _rad_] _d_ above erasure. || 21. _seid_ MS.] [[19 "gewer" shown as printed: body text has "[gh]ewer"]] Eft hit seið ðat hie stikð niðer i{n} to nielnesse mid here ðohtes. for us eft to {30} warni{n} wið ðo stanroches of ðe hard{e} hierte ðe næure ne wile nexi{n}. for none wat{er}e of wisdome. Ac [gh]if ðar cu{m}þ scip to hit tobrekð. Alswo doð ðat unwise ma{n}n ðe cu{m}þ to ðan unbiliefde ma{n}ne ðe ne wile ne ne mai godes lare understa{n}de{n} for his h{er}te hardnesse[.] he tobrek{ð} [gh]if he ani god wille hafð. forðan he hert his gode wille {35} [&] hie tobrecþ. [f. 15v] mid þelliche wordes. Hwat dest þu{;} he seið ðu dalst al ðat tu hafst. Wile ðu hleste{n}. spelleres. [&] pr`i´estes. [&] munekes. [&] þese hadede ma{n}ne{n}. Ne scalt ðu næure habben god{;} Hie wolde{n} for`i´swel[gh]en all ðe woreld [gh]if hie mihte{n}. be trewe ma{n}n [&] halt ti{n} god. þu finst feawe ðe wile [gh]iue{n} ðe ani þi{n}g. bute {40} hie wite{n} hwarfore. [Linenotes: 30. _nielnesse_] on margin _abissos_. || 35. _tobrekd_ MS.: in lower margin, qui cu{m} in forma dei e`s´set no{n} rapina{m} arbit{ra}tus _est_ semet.] Ðe unware ma{n}n ðe ðis [gh]eherð. ðingþ ðat he seið hi{m} god rad. [Gh]if he arrer dede litel te gode. ðar after he doð michel`e´ lasse. [&] swo he forfarð. for ðan ðe he his priestes lare ne his ræd lesten ne fol[gh]in ne wile Carite sprat his bowes o{n} bræde [&] o{n} le{n}gðe swiðe ferr. Hie me haueð ido{n} speke{n}. forðer ðane ic {45} hadde [gh]eþouht. Ac nu ic wile wænden to ðe hali mihtes al{}swo ich ær hadde i[gh]u{n}nen be god{e}s fultume. Ac me þincþ ðat tu lokest aweiward [&] heuiliche latst. And hit is me to muchel iswinch ðar embe to þe{n}nke{n} oðer to speke{n}, bute [gh]if ðu woldest mid god wille ðar{}to lheste{n}. [&] hes understande{n}. {50} [Linenotes: 42. _[Gh]if_] _[gh]_ corr. out of _G_. || 44. _bowes_] _w_ corr. out of _u_.] +Hu andswereð ðe saule [&] seið :+ ++Ich ðe bidde for ðan ilche hlauerd ðe ðe iscop me to helpe. ðat alswo ðu hauest [gh]egu{n}ne{n} [&] ðane gru{n}dwall ileid. Of ðese hali mihtes ðat tu hes forð{}bri{n}ge [&] me hes tæche. forðan hie bieð me swiðe unbecnawe for ðe mani[gh]e unðeawes ðe ic mid me to longe {55} habbe ihafd. Ac nu ic hes wile lete{n}. [&] mid godes fultume of he{m} [gh]eswike{n}. And mi{n} [gh]eþanc to ðine lore healde{n}. For ðare hali mihte ðe cariteð is icleped ic ðe beseche [&] bidde ðat tu ðese halwe{n}de lore o{n} write sette. for ðan ic am michel þe{n}chi{n}d{e} ðar hwile ðe ic o{n} ðese wrecche lichame am wuniende. [&] ofte for[gh]ete ðat me god{;} wære {60} te healde{n}. and ec sum oðer saule hit wile helpe{n}. [Linenote: 54. _tæche_] _c_ corr. out of _s_.] +Hu andswereð scadwisnesse. [&] þus seið.+ [f. 16r ++Ðas þe me þincþ þu wilt godes lore bliðeliche understonden. [&] lierni{n}. [&] ðat me likeð swiðe wel. forði ðat hit seið on ðe hali godspelle. _Q{ui} {est} ex deo uerba dei audit._ Se ðe is of god{e} he {65} harkeð bleðeliche godes wordes. Nu me cu{m}þ on iþanke an forbisne. þe _sa{n}ct{us} Gregori{us}_ us sei{ð} : _Q{ui} uirtutes sine humilitate {con}gregat q{ua}si i{n} ue{n}to puluere{m} portat._ Se ðe gadereð mihtes wiðute{n} eadmodnesse he seið. he is ilich ðo ma{n}ne ðe berð dust amideward{e} ðe wi{n}de. For ði me þingþ [þ/] is wisdo{m} ðat we {70} alre ðinge arst speken of ðessere hali mihte wi{ð}{}uten hwam no{n} ne mai bie{n} wið{}healde{n} te none freme ne te none gode. [Linenotes: 67. _seid_ MS. || 71. _wid_ MS.] B. +Of teares.+ [f. 47r ++Wite ðu to soðe ðat þese teares ðe we embe speke{ð} hie bieð iwis godes [gh]iue. [&] swiðe niedfulle to ðan inede þat iherd sculen [bien] of gode. Of hem sade ðe p{ro}phete : _Fuerunt m{ihi}_ {75} _lacrime me[e] panes die ac nocte._ Mine teares he sade me waren bred dai[gh] [&] niht swa gode hie þouhten. Of oþres kennes teares he sade : _Lac{ri}mis meis stratu{m} meum rigabo :_ Ich scal watrien min bedd mid mine teares. Ðies bedd tacneð þe _{con}sciencia_. þat is þat in[gh]ied wiðinnen. Þar ðe gode sawle {80} haueð hire reste{;} þar haueð se eule sawle hire pine. For þi he sade þat he wolde mid teares wascen þat in[gh]ied þar of ðe his herte him wrei[gh]ede. Ne finde we nawher þat godd wernde ani þing ðe ani ma{n}n mid teares him besouhte. Godd sante to Ezechie þe kinge be his p{ro}phete. [&] sade : _Dispone domui tue quia morieris [&] tu_ {85} _[&] non uiues._ Becweð þine [f. 47v] cwide he sade. for ðan þu scalt bien dead. [&] naht ne scalt tu libben. Ðe king warð sari. alswa richeise is lað to laten [&] swiðe lef to libben. He wante þo to ðe wau[gh]e [&] dede þat betste. `a´ hlauerd godd sade he þench nu ðat ich ðe habbe [gh]e luued. [&] for þine luue bliðeliche idon. [&] [gh]if me [gh]iet {90} a litel ferst for þine godnesse. Ðies was god in[gh]ied. [þ/] he mihte his gode dade forðsceawin þa þe he niede hadde. For þi him [gh]eherde godd [&] sade to is {pro}phete ðe was ham ward. Wand a[gh]ean cwað he [&] sai to þe kinge. _Vidi lacrimam tua{m}._ Ich iseih cwað he þine tear. [&] ich iherde þine bene. Þu scalt [gh]iet libben fiftene [gh]ear. {95} Swa michel ich habbe ieiht þi lif. Ðanne ðu on michele niede gode wilt beseken þanne is ðe wel god [þ/] þu mu[gh]e forðdra[gh]en sume gode dade. þin hierte bieð ðe gladdere. [&] ðe sikerliker ðu miht bidden. Segge we nu forð mid þe p{ro}phete _Ciba nos pane lacrimar{um}._ Hlauerd fed us mid ðo breade of swete teares. [&] _potu{m} da nobis {100} in lacrimis in me{n}sura._ [&] [gh]if us drinken of oðreskennes teares [&] ðat mid imete. Ðat ich wile þat ðu wel be iwarned. {[gh]}if godd ðe [gh]ifð þese swete teares þat non win in ðare world nis swa swete. [&] alswa alswa man to michel mai drinken of ðare wine alswa mai ðe mann to michel wepen. þeih hie swete bien. [&] for ði þe is god {105} [þ/] þu beseke at gode one mihte. ðe hatte _discrecio_. þat is [f. 48r] sckelewisnesse. [Linenotes: 73. _speked_ MS. || 74. _inede_] _n_ corr. out of _h_. || 80. _is_ corr. out of _þ_. || 88. _lað_] _ð_ corr. out of _d_. || 89. _þat_ on an erasure. || 97. _god_] MS. _gode_, with _e_ partly erased. || 102. _[gh]if_] _Gif_ MS.] ++Hie is swiðe beheue mang alle ðe oðre mihtes. Ðis ðe hali faderes seggeð Hie is moder of alle ðe oðre mihtes. ðar ðe he rixið ne mai naure man forfaren. þe hire wile rixin [&] fol[gh]in. Hit {110} seið _in uitas patru{m}_. ðat at sume sal waren ðe hali faderes to{}gedere igadered. [&] waren spekinde betwen hem on `h´williche wise me mihte rihtist [&] sikerest to gode cumen. Sum sade þurh fasten. sum þurh wacche{n}. sum ðurh bede. sum sade þurh hersumnesse. sum sade ðurh annesse. sum sade ðurh herbor[gh]in {115} wrecche me{n}n. [&] feden [&] screden. Sum sade ðurh seke me{n}n to lokin. [&] on manieskennes wisen hie namden after ðan þe þat hali goddspell seið. Ða sade on of ða eldes[t] [&] on of ða wisest. Ðurh alle ðesen we habbeð ise[gh]en [&] iherd swiðe mani[gh]e [gh]ebor[gh]en. [&] manie of alle ðesen inamde mihten forfaren for þi ðat hem trukede {120} _discrecio_. þat is scadwisnesse and skele. For ði sume deden michel mare þan hie mihtin wel andin Sume deden to litel. Sume deden euele. [&] wenden wel don. Sume wel a{}gunnen [&] euele andeden. Ac naure ne [gh]esei[gh]e we manne þat hadde þese hali mihte mid him þat he aure misferde[.] be[gh]ete se ðe muge. {125} [Linenotes: 115. _herbor[gh]in_] _[gh]_ on erasure. || 118. _eldest_] hole in MS. || 121. _ði_ on erasure.] ++Perseuerancia hatte an hali mihte. Hie nis naht [f. 48v] to laten for ðan hie makeð ðanne man ðe godd `h´is. to sant [þ/] he þurwuneð on his godnesse. On ðare ealde la[gh]e hit was i[h]oten [þ/] alle dier. ðe me gode scolde offrin þat hie lokeden wel ðat ðe tail ware on auriche netene. Þat tocneð ðat ilke mann ðe gode ani seruise {130} offreð. þat he þar on þur[gh]wunie[.] on ðessere newe la[gh]e sade crist. _Qvi p{er}seuerauerit usq{ue} in finem hic saluus erit._ Se {ð}ur[gh] wuneð on his godnesse ðe he hafð agunnen he worð ibor[gh]en [&] naht elles for none gode þe he don hafð. hwat `hwat´ it is. [Linenotes: 128. _ihoten_] _io_ corr. by erasure. || 129. Before _ðe_, _ðe_ erased. || 132. On margin {Ew}angelista in red. || 133. _ður[gh]_] _dur[gh]_ MS. || 134. _`hwat´_ on erasure.] +Ratio dicit a{n}i{m}e :+ {135} ++Lieue `saule´, ðis little writt ic `habbe´ sare beswonken he it wat [þ/] wot alle þing for ðe to wissin. for ðe to warnin. [&] for ðe to helpen [&] for ðe to ber[gh]in. {[gh]}if ðu wilt wel hit understonden [&] liernin [&] fol[gh]in [&] [h]ealden wið{}uten alche twene þu miht mid godes felste ðe ber[gh]en [&] heuneriches merchþe mid þese halie mihtes sike`r´liche {140} iwinnen. [Linenotes: 136. _habbe_ above _write_ deleted. || 137. _[þ/]_] _[þ/][a.]_ MS. || 138. _[gh]if_] _Gif_ MS. || 139. _alche_] _c_ corr. out of _l_.] +N{un}c autor loq{ui}t{ur} final{ite}r.+ ++Hvte we nu þ`a´nkin [&] herien ure hlauerde almihtin gode of ðese witte and of ðese wisdome. ðe we hier habbeð igadered of `h´ishorde. [&] of mani[gh]es [f. 49r] hali[gh]es mannes [gh]eswinkes þe michel {145} sw`u´nken for ðe luue of gode. [&] for us to wissin. Hit is riht ðat we heri[gh]en [&] þankin [&] bledscin fader [&] sune [&] hali gast on ða hali þri{n}nesse. se ðe is on soð godd in onnesse. se ðe l`i´ueð [&] rixeð aure ma a woreld. amen. Ðat ne for[gh]eit ðu naure. þat ðu godd ne heri[gh]e. [&] þanke of alle gode. Alswa swa we habbeð niede him to bidden be {150} dai[gh] [&] be nihte. [&] ofte [&] [gh]elome alswa hit is niede{;} him to heri[gh]en. Amen. _Veni creator sp{iritu}s mentes tuor{um} uisita implet sup{er}na gr{aci}a que tu creasti p`e´ctora._ [Linenotes: 142. _þankin_] _a_ over _[e.]_. || 146. _swunken_] _u_ over _[i.]_. || 148. _liueð_] _i_ over _[e.]_. || 149. _for[gh]eit_] _i_ over erasure.] [[142: error for 143]] XIV. LA[Gh]AMON THE BRUT [[MS description from Notes volume: "i. Cotton Caligula A 9, British Museum (C); on vellum, 216 × 153 mm.; 192 folios in double columns of 32 to 34 lines, written by two scribes in the first quarter of the thirteenth century. It is bound up with another manuscript containing the Owl and the Nightingale and other pieces. "ii. Cotton Otho C 13, British Museum (O); injured in the fire of 1731; on vellum; 145 folios in double columns of 38 lines; written in one hand, of the third quarter of the thirteenth century. ".... Mistakes common to both versions have been derived from an intermediate manuscript X."]] (MS. Caligula) (MS. Otho) [[In the original text, line numbers were printed only on the MS. Caligula pages. Numbers have been added to MS. Otho when needed to identify linenotes.]] Vnder þan comen tiðende{;}   to vortiger þan kinge. [f. 81r² [þ/] ouer sæ weoren icumen{;}   swiðe selcuðe gumen. Jnne þere Temese{;}   to londe heo weore{n} icu{m}men. þreo scipen gode{;}   comen mid þan flode. þreo hundred cnihten{;}   Alse hit weoren kinges. 5 wið{}uten þan scipen mo{n}nen{;}   þe weoren þer wið{}inne{n}. þis weoren þa færeste men{;}   þat auere her comen. Ah heo weore hæðene{;}   [þ/] wes hærm þa mare. vnder þan com t[.y]dinge : to vortiger þan kinge. [f. 65v¹ þat ouer séé weren icome{;}   swiþe selliche gomes. þreo sipes gode{;}   i{}come were mid þan flode þar{}on þreo hundred cnihtes{;}   alse hit were kempes. þes weren þe faireste men þat euere come here. ac hii weren heþene þat was har[m] þe more. Uortiger heom sende to{;}   And axede hu heo weoren idon. [Gh]if heo grið sohten{;}   [&] of his freond{}scipe rohte{n}. 10 heo wisliche and{}swerden{;}   Swa heo wel cuðen. [&] seiden [þ/] heo walden{;}   speken wið þan kinge. [&] Leofliche him heren{;}   [&] hælden hine for hærre. And swa heo gunnen wenden{;}   fforð to þan kinge. Þa wes Uortigerne þa ki{n}g{;}   In Cantuarie{}buri. 15 þer he mid his hirede{;}   Hæhliche spilede. þer þas cnihtes come{n}{;}   Bi{}fore{n} þan folc{}kinge. Sone swa heo | hine imetten{;}   fæire heo hine igrætten. [f. 81v¹ [&] seiden þat heo him wolden{;}   hæren iþisse londe. [gh]if he heom wolde{;}   mid rihten at{}halden. 20 Þa and{}swerede vortig{er}{;}   of elchen vuele he wes war. An alle mine iliue{;}   þe ich iluued habbe. bi dæie no bi nihtes{;}   ne sæh ich nauere ær swulche cnihtes. for eouwer cume{n} ich æm bliðe{;} [&] mid me [gh]e sculle{n} bilæfuen. [&] eouwer wille ich wulle dri[gh]en{;}   bi mine quicke liuen. 25 [Linenote: 25. _bimi ne_ MS.] þeos comen to þan kinge and faire hine grette. and seide þat hii wolde{;}   him sarui in his lo{n}de [gh]if vs þou wolle{;}   mid rihte at{}holde. þo answerede vortiger{;}   þat of eche vuele he was war. In al mine lifue{;}   þat ich ileued habbe{;} Bi dai no bi nihte{;}   Ne seh ich soche cnihtes. for [gh]ou ich ham bliþe{;}   and mid me [gh]e solle bi{}lefue. Ah of eou ich wulle iwiten{;}   þurh soðen eouwer wurð{}scipen. whæt cnihte{n} [gh]e seon{;}   [&] whænnenen [gh]e icumen beon. [&] whar [gh]e wullen beon treowe{;}   alde [&] æc neowe. þa answerede þe oðer{;}   þat wes þe aldeste broðer. lust me nu lauerd king{;}   [&] ich þe wullen cuðen. 30 what cnihtes we beoð{;}   [&] whanene we icumen seoð. [Linenote: 27. _whæt_] _whahæt_ MS.] Ac forst ich wolle wite{;}   for [gh]oure mochele worsipe. wat cnihtes | beo [gh]eo{;} and wanene [gh]eo i{}comen beo. [f. 65v² þo answerede þe oþer{;}   þat was þe elder broþer. ++Ich hatte he{n}ges{;}   hors is mi broðer. we beoð of alemai{n}ne{;}   aðelest alre londe. of þat ilken ænde{;}   þe angles is ihaten. Beoð in ure londe{;}   selcuðe tiðende. 35 vmbe fiftene [gh]er{;}   þat folc hi[s] isomned. Al ure iledene folc{;}   [&] heore loten werpeð. vppen þan þe hit fal[l]ed{;}   he scal uaren of londe. Bilæuen scul | len þa fiue{;}   þa sexte scal forð liðe. [f. 81v² ut of þan leode{;}   to u[n]cuðe londe. 40 [Linenotes: 36. _his_] _h[-i]_ MS. || 38. _falled_] _faled_ MS.] Ich hatte Hengest{;}   Hors hatte min broþer. we beoþ of Alemaine{;}   of one riche londe. of þan ilke hende   þat Ænglis his ihote. Beoþ in vre londe   wonder þenges gonde. bi eche fiftene [gh]er.   þat folk his i{}somned. And werpeþ þare hire lotes{;}   fo[r] to londes seche. v{p} wan þat lot falleþ{;}   he mot neod wende. 38 [Linenote: 38. _vp_] _vt_ MS.] Ne beo he na swa leof mon{;}   uorð he scal liðen. For þer is folc swiðe muchel{;}   mære þene heo walden. þa wif færeð mid childe{;}   swa þe deor wilde. Æueralche [gh]ere{;} heo bereð child þere{;} [þ/] beoð an us feole{;}   þat we færen scolden. 45 Ne mihte we bilæue{;}   for liue ne for dæðe. Ne for nauer nane þinge{;}   for þan folc{}kinge. Ne beo he noht so riche{;}   he mot lond seche. For{}þe wifues goþ þare mid childe{;}   alse þe deor wilde. bi euereche [gh]ere{;}   hii goþ mid childe þere. Þat lot on vs ful{;}   þat we faren solde. Ne moste we bi{}lefue{;}   for life ne for deaþe. þus we uerden þere{;}   [&] for{}þi beoð nu here. to sechen vnder lu{f}te{;}   lond [&] godne lauerd. Nu þu hæfuest iherd lauerd ki[n]g{;}   Soð of us þurh alle þi[n]g. 50 Þa a{n}swarede vortiger{;}   of alc an vfele he wes war. Ich ileue þe cniht{;}   [þ/] þu me sugge soð{}riht. [&] wulche beoð æoure ileuen{;}   [þ/] [gh]e on ileueð. [&] eoure leofue godd{;}   þe [gh]e to luted. þa and{}swarede Hænges{;}   cnihtene alre fæirest. 55 Nis in al þis kine{}lond{;}   cniht swa muchel ne swa strong. [Linenotes: 49. _luste_ MS. || 56. _muchel_ over erasure.] þus hit fareþ þere{;}   þar{}fore we beoþ nou here. Nou þou hauest ihord louerd king{;}   soþ of vs and no lesing. þo saide vortiger   þat was wis and swiþe war. And woche beoþ [gh]oure biléue{;}   þat [gh]eo an bi{}léfeþ. We habbeð gode`s´ gode{;}   þe we luuieð an ure mode. þa we habbeð hope to{;}   [&] heoreð heom mid mihte. Þe an hæhte phebus{;}   þe oðer Saturn{us}. þe þridde hæhte wode{n}{;}   [þ/] is an weoli godd. 60 þe feorðe hæh | [te] Jupit{er}{;} of alle þi{n}ge he is whar. [f. 82r¹ þe fifte hæhte Mercuri{us}{;}   þat {i}s þe hæhste ouer us. þæ sæxte hæhte appollin{;}   [þ/] is a godd wel idon. [Linenotes: 58. _mid mid_ MS. || _is_] _us_ MS.] We habbeþ godes gode{;}   þe we louieð in mode. þe on hatte phebus{;}   þe oþer Saturnus þe þri[d]de hatte Woden{;}   þat was a mihti þing. þe feorþe hatte Jubiter   of alle þinges He his war. | þe fifþe hatte Merchuri{us}{;} þat his þe hehest ouer vs. [f. 66r¹ þe sixte hatte appolin{;}   þat his a god of gret win. [Linenote: 63. _þe_] _e_ partly destroyed.] þe seoueðe hatte teruagant{;}   an hæh godd in ure lon. [Gh]et we habbeð anne læuedi{;}   þe hæh is [&] mæhti. 65 heh heo is [&] hali{;}   hired{}men heo luuieð for{}þi. heo js ihate Frææ{;}   wel heo heom dihteð. Ah for alle ure goden deore{;}   þa we scullen hæren. [Linenotes: 64. _seoðueðe_ MS. || _dihteð_] _ð_ corr. out of _s_.] þe soueþe hatte Teruagant{;}   an heh god in vre lond. [Gh]et we habbeþ an leafdi{;}   þat heh his and mihti. [gh]eo his i{}hote frea.   heredmen hire louieþ. To alle þeos godes   we worsipe wercheþ. And for hire loue{;}   þeos da[gh]es we heom [gh]efue. Mone we [gh]efue moneda[.y].   T[.y]dea we [gh]efue tisdei. Woden hehde þa hæhste la[gh]e{;}   an ure ælderne dæ[gh]en. he heom wes leof{;}   æfne al swa heore lif. 70 he wes heore walden{;}   And heom wurðscipe duden. þene feorðe dæi iþere wike{;}   heo [gh]ifuen him to wurðscipe. Þa þunre heo [gh]iuen þu{n}res dæi{;} for{}þi þat heo heom helpen mæi. Freon heore læfdi{;}   heo [gh]iuen hire fridæi. Saturnus heo [gh]iuen sætterdæi{;} þene sunne heo [gh]iuen sonedæi. 75 Monen heo [gh]ifuen mone{}dæi{;}   Tidea heo [gh]euen tis{}dæi. [Linenote: 76. _Monenen heo [gh]ifuenen_ MS.] Woden we [gh]efue wendesdei.   Þane þonre we [gh]efue þorisdai. Frea þane frida[.y].   Saturnus þane sateresdai. þus seide hæ[n]gest{;}   cnihten alre hendest. Þa answerede vortig{er}{;}   of ælchen vfel he wæs wær. Cnihtes [gh]e beoð me leofue{;}   ah þas tiðende me beoð laðe. eouwer ileuen beoð vnwraste{;} [Gh]e ne ileoueð noht an criste. | 80 Ah [gh]e ileoueð a þene wurse{;}   þe godd seolf awariede. [f. 82r² eoure godes ne beoð nohtes{;}   In helle heo niðer liggeð. [Linenotes: 80. _ileuen_ written over _ilauerd_ deleted. || _cristre_ MS.] þus saide Hengest{;}   cniht alre hendest. þo answerede vortiger{;}   of alle harme he was war. Cnihtes [gh]eo beoþ me leofue{;} ac [gh]oure bilefues me beoþ loþe. Ah neoðeles ich wulle eou at{}hælde{;}   An mine anwalde. for norð Beoð þa Peohtes{;}   swiðe ohte cnihtes. þe ofte ledeð in mine londe{;}   ferde swiðe stronge. 85 [&] ofte dod me muchele scome{;}   [&] þerfore ich habbe grome. [&] [gh]if [gh]e me wulleð wræken{;}   [&] heore hæfden me bi[gh]eten. Ich eou wullen [gh]euen lond{;}   muchel seolueR [&] gold. Þa andswerede hængest{;}   cnihtene alre feirest. [Gh]if hit wulle saturnus{;}   al hit scal iwurðe þus. 90 [&] Woden ure lauerd{;}   þe we on bi{}liueð. [Linenote: 86. _me_] _e_ corr. out of _u_.] Ac ich wolle ou at{}holde{;}   in min anwolde. For norþ beoþ þe peutes{;}   swiþe ohte cnihtes. þat ofte doþ me same{;}   and þar{}vore ich habbe grame. And [gh]ef [gh]e wolleþ me wreke{;}   of [hire] wiþere dedes{;} Ich [gh]ou wolle [gh]eue{;}   [gh]eftes swiþe deore. þo saide Hengest{;}   al hit sal iworþe þus. Hengest no{m} læue{;}   [&] to scipen gon liðe. þer wes moni cniht strong{;} heo dro[gh]en heore scipe{n} uppe þe lo{n}d. forð wenden dringches{;}   to vortigerne þan kenge. Biuoren wende hengest{;}   [&] hors him alre hændest. 95 [Linenote: 93. _uppe_ on an erasure.] Hengest nam lefue{;}   and to sipe gan wende. And al hire | godes{;}   hii beore to londe. [f. 66r² Seoððen þa alemainisce men{;}   þa aðele weore{n} an deden. [&] seoððen heo senden him to{;}   heore sæxisce cnihtes wel idon. hengestes cunnesmen{;}   of his aldene cudðe. heo comen in to halle{;}   hændeliche alle. Bett weoren iscrudde{;}   [&] bed weoren iuædde. 100 hængest | swaine{;}   þene vortigernes. þeines. [f. 82v¹ þa wes vortigernes hired{;}   for hehne ihalden. Bruttes weoren særi{;}   for swulchere isihðe. Nes hit nawiht longe{;}   þat ne comen to þan kinge. Cnihtes sunen uiue{;}   þa i{}faren hafden biliue. 105 heo sæiden to þan kinge{;}   neowe tiðe{n}den. [Linenotes: 100. _Bett_ corr. out of _Bette_. || 102. _ihalden[d.][e.]_ MS.] Forþ hii wende alle{;}   to vortiger his halle. Bed weren i{}scrud{;}   and bet weren ived. Hengestes sweines{;}   þane vortiger his cnihtes. 101 Bruttes weren sori{;}   for þan ilke sihte. Nas noht longe{;}   þat ne come t[.y]dinge. [Linenote: 101. _swenise_ MS.] nu forð{}rihtes{;}   Icume{n} beoð þa peohtes. þurh þi lond heo ærneð{;}   [&] hær[gh]ieð [&] berneð. [&] al þene norð ænde{;}   iuald to þa{n} gru{n}de. her{}of þu most ræden{;}   oðer all we beoð dæden. 110 Þe king hine bi{}þohte{;}   whæt he don mihte. he sende to þan innen{;}   after al his monnen þer com hengest þer com hors{;}   þer com m{a}ni mon ful oht. þer come{n} þa saxisce men{;}   hengestes cunnes{}men. [&] þa Alemainisce cnihtes{;}   þe beoð gode to fihte. 115 þat þo forþ{}rihtes   icomen were þe peutes. Oueral þin lond hii erneþ{;}   and sleaþ þin folk and bearneþ. and alle þane norþ ende{;}   hii falleþ to þan gru{n}de. her{}of þou most reade{;}   oþer alle we beoþ deade. Þe king sende his sonde{;}   to þeos cnihtes hinne. þat hii swiþe sone   to him seolue come. þar com Hengest and his broþer{;}   and manian oþer. þis isæh þe king vortiger{;}   bliðe wes he þa þer. Þa peohtes duden heore iwune{;} a þas hælf þere humbre. heo weoren icume. [&] þe king VortigeR{;}   of heore cume wes ful war. To{}gadere heo comen{;}   [&] feole þer of{}slo[gh]en. þer wes feht swide strong{;}   Comp swiðe sturne. 120 þat þe king vortiger{;}   bliþe was þo þer. Þe Peutes dude hire wone{;}   a þis half vmbre hii were icome. And þe king vortiger{;}   of hire come was war. To{}gadere hii comen{;}   and manie þar of{}slo[gh]en. Þe Peohtes weoren ofte{}iwuned{;} [f. 82v² Vortige[r]ne to ou{er} | cumen. [&] þa heo þohten a[l]swa{;}   Ah hit ilomp an oðer þa. for hit wes heom al hele{;}   þat hængest wes þere. [&] þa cnihtes stronge{;}   þe comen of saxelo{n}de. [&] þa ohte alemanisce{;}   þe þider comen mid horse. 125 Swiðe monie peohtes{;}   heo slo[gh]en iþan fehte. feondliche heo fuhten{;}   feollen þa fæie. [Linenotes: 113. _muni_ MS. || 116. _þa þa_ MS.] þe peutes weren ofte iwoned{;}   vortiger to ouercome. And þo iþohten al so{;}   ac hit bi{}ful oþerweies þo. for hii hadde mochel care{;}   for Hengest was þare. for swiþe manie peutes{;}   hii slo[gh]en in þan fihte. Þa þe non wes icumen{;}   þa weoren Peohtes ouer{}cumen. [&] swuðe heo awæi flo[gh]en{;}   an ælche helue heo forð flu[gh]en. [&] alle dai heo flu[gh]en{;}   monie [&] vnnifo[gh]e. 130 Þe king vortigerne{;}   wende to herberwe. [&] æuere him weore{n} on{}uast{;}   Hors [&] hængest. Hængest wes þan kinge leof{;}   [&] him lindesa[gh]e [gh]ef. and he [gh]æf horse{;}   madmes ino[gh]e. [&] alle heore cnihtes{;}   he swiðe wel dihte. 135 [&] hit gode stu{n}de{;}   stod a þan ilke. [Linenote: 133. _leof{;} [&] him linde_ over an erasure.] þo þat non was icome{;}   þo were Peutes ouer{}come. And swiþe hii awey | flo[gh]e.   on euereche side. [f. 66v¹ and vortiger þe king{;}   wende a[gh]en to his hin. and to hengest an his cnihtes   he [gh]ef riche [gh]eftes. Ne durste nauere peohtes{;}   cumen i þan londes. no ræueres no utla[gh]en{;}   [þ/] heo neoren sone of{}slæ[gh]en. [&] hængest swiðe fæire{;}   herede þane king. Þa ilo{m}p hit in ane time{;}   [þ/] þe king wes swiðe bliðe. 140 An ane hæ[gh]e dæie{;}   imong his du[gh]eðe monnen. Hengest hine bi{}þohte{;}   what he don mihte. for he wolde wið þan ki{n}ge{;}   holde{n} | runi{n}ge. [f. 83r¹ þan kinge he eode to{;} foren{;}   [&] fæire hine gon greten. Þe king sone up stod{;}   [&] sætte hine bi him seoluen. 145 heo drunken heo dremden{;}   blisse wes among heom. [Linenotes: 137. _peohtestes_ MS. || _gon[d.][e.]_ MS. || 146. _heo[n.] dremden_ MS.] Ne dorste neuere peutes{;}   come in þisse londe. þat hii nere sone of{}sla[gh]e{;}   and idon of lifda[gh]e. and Hengest swiþe hendeliche{;}   cwemde þan kinge. Þo hit bi{}ful in on time{;}   þat þe king was swiþe bliþe. 140 Hengest wolde wiþ þan kinge{;}   holde rouni{n}g. þane kinge he come bi{}vore   and faire hine grette. [Linenote: 140. After _þe_, _[r.]e[n.]_ MS.] Þa queð hengest to þan kinge{;}   lauerd hærcne tiðende. [&] ich þe wulle ræcchen{;}   deorne runen. [gh]if þu mine lare{;}   wel wult lusten. [&] noht halden to wraððe{;}   þat ich wel leare. 150 þe king answarede{;}   swa henges hit wolde. Þa sæide hængest{;}   cnihten alre fæirest. lauerd ich habbe moni a dæi{;}   þine monscipe ihæ[gh]ed. [&] þin holde mon ibeo{n}{;}   i richen þine hirede. [&] in ælche fæhte{;}   hæhst of þine cnihte{n}. 155 Þo saide hengest to þan kinge{;}   louerd hercne t[.y]dinge. And ich þe wolle telle{;}   of deorne rouni{n}ges. [gh]ef þou mine lore   wel wolt i{}hure. And noht holde to wraþþe{;}   [gh]ef ich þe wel leore. And þe king answerede{;}   alse Hengest hit wolde. [&] ich habbe ofte ihærd{;}   hohfulle ronen. Imong þine hired{}monnen{;}   heo hatieð þe swiðe. In to þan bare dæðe{;}   [gh]if heo hit dursten cuðe. Ofte heo stilleliche spækeð{;}   [&] spilieð mid runen. of twam [gh]u{n}ge monnen{;}   þat feor wunieð hennen. 160 þe an hæhte VtheR{;}   þe oðer ambrosie. þe þridde hæhte Co[n]stance{;}   þes wes king i þisse `lond´. [&] he her wes of{}sla[gh]en{;}   þurh swicfulle la[gh]en. [Linenotes: 156. _ronenen_ MS. || _stilledliche_ MS.] louerd ofte ich habbe ihord{;}   among þine cnihtes. þat hii þe hatieþ swiþe{;}   into þare bare deathe. Ofte hii stille spekeþ.   of two [gh]onge cheldre{n}. þe on hatte vther{;}   þe oþer Aurelie. þe þridde hehte Constance{;}   þat þou dedest to deaþe. Nu wulleð cume þa oðere{;}   [&] wræken heore broðer. Al forbær | nen þi lond{;}   [&] slæn þine leoden. [f. 83r² 165 þe seoluen [&] þine du[gh]eðen;   driuen ut of londe. [&] þus suggeð þine men{;}   þer heo somned sitteð. for þa twene broðere{;}   beoð `beyne´ kine{}borne. Of androeinnes kunne{;}   þas aðele bruttes. [&] þus þine du[gh]eðe{;}   stille þe fordemed. 170 [Linenote: 168. _beyne_ added in margin, _beoren_ deleted.] Nou wolleþ come þe oþer{;}   and wreken hire broþer. Al for{}bearne þi lond{;}   and slean þine leo | de. [f. 66v² And þus seggeþ þine men{;}   stille bi{}twine heom. Ah ich þe wulle ræde{;}   Of muchele þire neode. [þ/] þu bi{}[gh]ite {cn}ihtes{;}   þa gode beoð to fihte. [&] bi{}tache me ænne castel{;}   Oðer ane kineliche burh. þat ich mai inne ligge{;}   þa while þa ich libbe. Ic am uor þe iuaid{;}   þær{}fore ic wene beon dæd. 175 fare þer ic auer fare{;}   næm ich næuere bute care. Buten ich ligge faste{;}   biclused inne castle. [gh]if þu þis me wult don{;}   Ich hit wulle mid luue a{}fon. [&] ich wulle biliue{;}   senden after mine wiue. þat is a sexisc wimmon{;}   of wisdome wel idon. 180 [&] after rouwe{n}ne{;} mire dohter;   þe me is swiðe deore. Þenne ich habbe mi wif{;}   [&] mine wine{}maies. [Linenote: 172. _cnihtes_] _mihtest_ MS.] Ac ich þe wolle reade{;}   of mochele þine neode. þat þou bi[gh]ete cnihtes{;}   þat gode beon to fihte. And bi{}tak me one castel{;}   þat ich mai on wonie. For ich ham for þe i{}veiþed{;}   þat ich wene beo dead. þare ware ich euere vare{;}   nam ich neuere boute care. Bote ihc ligge faste{;}   bi{}clused in on castle. [Gh]ef þou þis woldes don{;}   Mi wif solde come sone. and mi dohter Rowenne{;}   and moche of mine cunne. [&] ich beo i þine londe{;}   fulliche at{}stonde. þa bet ich wullen hiren þe{;}   [gh]if þu þis [gh]ettest me. Þa answerede vortiger{;} Of ælchen vuele he wes | war. [f. 83v¹ 185 Nim cnihtes biliue{;}   [&] send æfter þine wiue. [&] æfter þine children{;}   þan [gh]u{n}gen [&] þan olden. [&] æfter þine cunnen{;}   [&] afeoh heom mid wunne. þenne heo to þe cumeð{;}   þu scat habben gærsume. hæhliche heom to uede{n}{;}   [&] wurðliche scruden. 190 Ah nulle ich castel na burh{;}   nane þe bi{}techen. for men me wolden scenden{;}   I mine kine{}lond. for [gh]e haldeð þa hæðene la[gh]e{;} þat stod on eoure ælderen dæ[gh]e. [&] we haldeð cristes la[gh]e{;}   [&] wulleð auere an ure dæ[gh]e. [Linenote: 192. _kine kine lond_ MS.] Wan we þos beoþ in londe{;}   folliche at{}stonde. þe bet we wolleþ cweme þe{;}   [gh]ef þou þis wolt granti me. þo answerede vortiger{;}   þat of ech vuele was war. Nim cnihtes swiþe{;}   and send after þine wifue. And after þine childre{n}{;}   þe [gh]ong and þe heoldre And after þine cunne{;}   and onderfang heom mid winne. wane hii to þe comeþ{;}   þou salt habbe garisome. hehliche heom to fede{;}   and worþliche to scrude. Ac nelle ich Castel ne Borh{;}   nanne þe bi{}take. For men me wolde sende{;}   in mine kinelonde. [gh]ef | ich heþene men{;}   londes bi{}toke. [f. 67r¹ Þa [gh]et spæc hængest{;}   cnihten alre hendest. 195 lauerd ich wulle þin iwil{;}   dri[gh]e{n} her [&] ouer{}al. [&] don al mine dæde{;}   æfter þine ræde. Nu ic wulle biliue{;}   sende afteR mine wiue. [&] æfter mire dohter{;}   þe me is swa deore. [&] æfter ohte mo{n}nen{;}   þa bezste of mine cunne. 200 [Linenote: 197. _don [d.]o[n.]_ MS.] þe [gh]et spac hengest{;}   cniht alre hendest. louerd nou ich wolle{;}   don al þine wille. Nou ich wolle bliue{;}   sende after mine wifue. And þu [gh]if me swa muchel lond{;} to stonden a mire a[gh]ere ho{n}d. Swa wule anes bule hude{;}   Ælches weies ouer{}spræden. feor from ælche castle{;}   amidden ane ualde. þen{n}e ne mai þe atwite{;}   þe hæne ne þe riche. [þ/] þu æi hæhne | burh[gh]e{;} hæðene monne habbe bi{}tæht. [f. 83v² 205 And þou [gh]ef me so mochel lond{;}   to stonde on min owe hond. Ase wole a Bole hude{;}   in grene ouer{}sprede. For fram eche Castle{;}   a{}midde one felde. þanne ne mai þe atwite{;}   þe pore no þe riche. þat þou eni heh Borh{;}   heþene Man bi{}takest. Þe king him i[gh]ette{;}   swa hengest [gh]irnde. Hengest nom læue{;}   [&] forð he gon liðe. [&] æfter his wiue sende sonde{;}   to his a[gh]ene lo{n}de. [&] he seolf wende [gh]eond þis lo{n}d{;} to sechen ænne bræ[d]ne fæld. þer he mihte wel spræde{;}   On his feire hude. 210 He com æn enne ende{;}   In enne fæire uelde. he hafde ane hude{;}   bi{}[gh]ite to his neode. o ane wilde bule{;}   þe wes wunder ane strong. [Linenote: 207. _nom_ corr. out of _mom_.] And þe ki{n}g him [gh]af{;}   þat lutel þat he [gh]ornde. Hengest nam lefue{;}   and forþ he gan wende. And after his wifue he sende sonde{;}   to his owene londe. And him seolf wende{;}   oueral to bi{}holde. ware he mihte wel sprede{;}   his Bole hude. He hæfden ænne wisne mon{;}   þe wel cuðe a craften. þe nom þas hude{;}   [&] a bord leide. 215 and whætte his særes{;}   alse he schæren wolde. Of þere hude he kærf enne þwong{;}   swiðe s{m}al [&] swiðe long. Nes þe þwong noht swiðe bræd{;}   buten swulc a twines þræd. þa al islit wes þe þong{;}   He wes wunder ane long. [Linenote: 217. _swal_ MS.] Hengest hadde one wisneman{;}   þat wel couþe of crafte. He nam þeos bole hude{;}   and a borde laide. þar of he makede ane þwang{;}   swiþe smal and swiþe lang. Nas þe þwang noht brod   bote ase hit were a twined þred. 218 [Linenote: 218. _atwined_ MS.] a{}buten he bilæde{;}   muche del of londe. 220 He bigon to deluen{;}   dic swiðe muchele. þer{}uppe stenene wal{;}   þe wes strong oueral. ane burh he arerde{;}   muchele [&] mare. Þa þe burh we{s} al [gh]are{;}   þa scop he hire nome. he hæhte heo ful iwis{;}   KaeR{}Carrai an Bruttisc. 225 [&] ænglis | ce cnihtes{;}   heo Cleopeden þwong{}Chastre. [f. 84r¹ Nu and auere mare{;}   þe nome sto[n]deð þere. [&] for nan odere gome{;}   næueden þæ burh þene nome. [Linenote: 224. _wes_] _wel_ MS.] A{}boute þar{}mid he leide{;}   moche deal of londe. He lette þo delue{;}   on euerech halue. þar vppe stonene wal{;}   swiþe | strong oueral. [f. 67r² ane castel he arerde{;}   fair to bi{}holde. þo þe Borh was al [gh]arue{;}   þo sette he hire name. he hehte hire foliwis{;}   Ca[.y]r{}Karri in Bruttesse. and Englisse cnihtes{;}   Þwangchestre. Nou and euere more{;}   þe name stondeþ þ[are]. a þet come densce men{;}   and driuen ut þa bruttes. þene þridde nome heo þer sætte{;} [&] lane{}castel hine hæhten. 230 [&] for swulche gomen{;}   þæ tun hafde þas þreo nomen. Vnder þan com liðen hider{;}   hengestes wif mid hire scipen. heo hæfde to iueren{;}   fiftene hu{n}d{r}ed ridern. mid hire come{n} to iwiten{;}   muchele æhtene scipen. þer comen inne{;}   muchel of hengestes cunne. 235 [Linenote: 233. _h[-u]d'ed_ MS.] forte þat Dence men   driuen vt þe cnihtes. þane þridde name þar sette{;}   and leane Castel hine cleopede. vnder þan com liþe hider{;}   Hengestes wif mid hire sipes. [gh]eo hadde to ivere{;}   fiftene hundred Rideres. [&] Rouwe{n} his dohter{;}   þe him we`s´ swide deore. Hit wes umbe{}while{;}   [þ/] com þe ilke time. [þ/] i[gh]arked wes þa burh{;}   mid þan alre bezste. He{n}gest com to þan kinge{;}   [&] bad him gistninge. [&] seide [þ/] he hafde an in{;}   I[gh]arked to{}[gh]eines him. 240 [&] bad þat he come þer{}to{;} [&] he scolde beon fæire under{}fon. And Rowen his dohter{;}   þat was him swiþe deore. Hit was bi on wile{;}   þat com þe ilke time. þat `i´[gh]arked was þe borh{;}   mid þan alre beste. And Hengest wende to þan kinge{;} and bad hine to g[.y]stni{n}ge. And seide þat he hadde on In{;}   hi{}makede to{}[gh]enes him. [&] þe king him [gh]ette{;}   swa hengest hit wolde. Hit com to þan time{;}   [þ/] þe king gon forð liðe. Mið þan deoreste monnen{;}   of alle his du[gh]eðe. forð he gon bu[gh]en{;}   | [þ/] he to burh com. [f. 84r² 245 he bi{}heold þene wal{;}   up and dun ouer{}al. al him wel likede{;}   [þ/] he o{n} lokede. He wende in to halle{;}   [&] his heleðes mid him alle. Bemen heo bleowen{;}   gome{n} men gunnen cleopien. And þe king him grantede{;}   alse Hengest wolde. Forþ hii gonne wende{;}   þat hii come to þan ende. þe king bi{}heold þane wal{;}   vp and dun oueral. Al him wel likede{;}   þat he on lokede. He wende in to halle{;}   and his cnihtes mid him alle. Bord heo hetten breden{;}   cnihtes setten þer to. 250 heo æten heo drunken{;}   dræm wes iburh[gh]en. þa þe du[gh]eðe hafde i[gh]eten{;}   þa wes heom þa bet iloten. Hængest eode in to þan inne{;}   þer wunede Rouwenne. he heo lette scruden{;}   mid vnime`te´ prude. al [þ/] scrud þe heo hafde on{;}   heo weoren {s}wiðe wel ibon. 255 heo weoren mid þan bezste{;}   ibrusted mid golde. [Linenote: 255. _swiðe_] _iwiðe_ MS.] Bordes hii lette sprede{;}   cnihtes þar to sete. hii eoten | hii drongken{;}   blisse was a{}mang heom. [f. 67v¹ Hengest we{n}de to þe in{n}e{;}   þar Rowenne was hinne. he hire lette scrude{;}   mid onimete prude. heo bar an hir{e} honde{;}   Ane guldene bolle. I{}uulled mid wine{;}   þe wes wunder ane god. hæ[gh]e ibore{n}ne men{;}   heo lædden to hallen. biuoren þan kinge{;}   f{æi}rest alre þinge. 260 Reowen sæt acneowe{;}   [&] Cleopede to þan kinge. [&] þus ærest sæide{;}   In ænglene londe. lauerd king wæs hæil{;}   for þine kime ich æm uæin. Þe king þis ihærde{;}   [&] nuste what heo seide. [Linenote: 260. _farrest_ MS.] [Gh]eo bar in hire hond{;}   ane goldene bolle. Hi{}fulled mid w[i]ne{;}   ne mihte non be rich[ere]. Heh[gh]e ibore me{n}{;}   hire ladde in to halle. bi{}vore þan kinge{;}   fairest alle þing. Rowenne sat a cnouwe{;}   and seide to þa{n} kinge. þus erest [gh]eo spac{;}   in Englene lond. Louerd king wassa[.y]l{;}   for * þine comes me beoþ hail. Þe ki{n}g hit ihorde{;}   and nuste wat [gh]eo saide. [Linenote: 258. _wine: richere_] MS. defective here.] þe king vortigerne{;}   fræinede his cnihtes sone. 265 what weoren þat speche{;}   þe [þ/] maide spilede. Þa andswere | de Keredic{;}   a cniht swiðe sellic. [f. 84v¹ he wes þe bezste latimer{;}   þat ær com her. lust me nu lauerd king{;}   [&] ich þe wulle cuðen. whæt seið Rouwenne{;}   fæirest wimmonnen. 270 Hit beoð tiðende{;}   Inne sæxe{}londe. whær swa æi du[gh]eðe{;}   gladieð of drenche{;} [Linenote: 272. _glad[e.]ieð_ MS.] þe king vortigerne{;}   haxede his cnihte`s´. wat were þe speche{;}   þat þe maide speke. Þo answerede{;} Keþereh{;}   cniht mid þe wisest. he was þe beste latimer{;}   þat euere wone[de] her. 268 Lust nou mi louerd king{;}   and ich þe wolle cuðen. wat seiþ Rowenne{;}   fairest of al wommanne. Hit his þe wone{;}   Ine sax{}londe. [Linenote: 268. _wone_ MS.] þat freond sæiðe to freonde{;}   Mid fæire loten hende. leofue freond wæs hail{;}   þe oðer sæið drinc hail. þe ilke þat halt þene nap{;}   he hine drinkeð up. 275 oder uul me þideR fareð{;}   [&] bi{}techeð his iuere{n}. þenne þat uul beoð icumen{;}   þenne cusseoð heo þreoien. þis beoð sele la[gh]en{;}   Inne saxe{}londe. [&] Inne alemaine{;}   heo beoð ihalden aðele. [Linenotes: 273. _sæiðe_] _ð_ corr. out of _d_. || 276. _bi{}thecheð_ MS.] þat freond saiþ to his freond{;}   wane he sal [dri]nge. leofue freond wassail{;}   þe oþer saiþ dringhail. þe ilke þat halt þane nap{;}   þane dringe dringþ vp. 275 And a[gh][ein]es me hine fulþ{;}   and takeþ his ivere. Þis beoþ þe | lawes{;}   ine sax{}londe. [f. 67v² [Linenotes: 273. _dringe_]; 276 _a[gh]eines_] MS. defective here.] Þis iherde uortiger{;}   of alche{n} uuele he wes war. 280 [&] seide hit an bruttisc{;}   ne cuðe he nan ænglisc. maiden Rouwenne{;}   drinc bluðeliche þenne. Þat maide dronc up þat win{;}   [&] lette don oðer þer{}in. [&] bi{}tæhten þan kinge{;}   [&] þrien hine custe. [&] þurh þa ilke leode{n}{;} þa la[gh]en comen to þissen londe. 285 wæs{}hail [&] drinc{}hæil.   moni mon þer{}of is fain{;} Rouwenne þe hende{;}   sat bi þan kinge. þe king heo [gh]eorne biheold{;}   heo was him an heorte leof. ofte he heo custe{;}   ofte he heo clupte. Al his mod [&] his main{;}   halde to þan mæidene. 290 [Linenote: 280. _alchel_ MS.] þis ihorde vortiger{;}   of eche vuele he was war. And saide hit on Bruttesse{;}   ne couþe he noht on [OE]nglisse. Ma[.y]de Rowenne{;}   dring bloþeliche þanne. Þat maide drong vt þat win{;}   and lette don oþer þar{}in. And bi{}tahte þan kinge{;}   and he hit vp swipte. And þorh þisne ilke game{;}   þe lawe come to londe. wassa[.y]l and dring{}ha[.y]l{;}   þat mani me{n} lofuieþ. Þe faire Rowenne{;}   sat bi þan kinge. þe king hire [gh]eorne bi{}heold{;} [gh]eo was him leof on heorte. Ofte he hire custe{;}   and ofte he hire clupte. Þe wurse wes þer | ful neh{;} þe in ælche gomene iS ful ræh. [f. 84v² þe wurse ne dude næuere god{;}   he mæingde þas kinge`s´ mod. he murnede ful swiðe{;}   to habben þat mæide{n} to wiue. Þat wes swide ladlic þing{;}   þat þe cristine king. luuede þat haðene maide{;}   leoden to hærme. 295 [þ/] maiden wes þan kinge leof{;}   æfne alse his a[gh]ene lif. Þe worse was þare wel neh{;}   þat to soche game his wel sleh. þe worse þat neuere ne doþ god{;} he me[.y]nde þare þes kinges mod þe king mornede swiþe{;}   for habbe hire to wifue. þat was swiþe loþlich þing{;}   þat þe cristene king. louede þat Maide heaþene{;}   folk to harme. he bad hengest his dring{;}   [gh]iuen him þat maide child. He{n}gest funde an his ræd{;}   to don [þ/] þe king him bed. he [gh]ef him Rouwenne{;}   wimmon swiðe hende. To Hengest bad þe king{;}   þat he þat maide [gh]efue him. Hengest funde on his Reade{;}   don þat þe king him beade. He [gh]ef him Rowenne{;}   womman swiþe hende. XV. ORM THE ORMULUM [[MS description from Notes volume: "Junius 1, Bodleian Library, Oxford: an oblong folio, written in double columns on 118 leaves of parchment varying considerably in size, the largest being 508 × 200 mm.; about 1210 A.D., and an autograph, but corrected by a second and third hand."]] [[Further detail from Notes volume: "Orm supplemented the current graphic methods by devices of his own. Thus he systematically doubled a consonant after a short vowel in a closed syllable, so tunnderrstanndenn 109. Whether he meant thereby to indicate shortness of the vowel or length of the consonant is disputed.... Where the consonant after an open syllable is in fact short, Orm often places a breve over the preceding short vowel.... Likewise he uses very seldom an almost horizontal accent to indicate vowel length, as á 174, but more frequently, as if to emphasize his warning against possible error, doubles it ... even for greater insistence trebles it ... mostly before final t. "Furthermore, Orm invented a special symbol {g} with a flat top projecting on both sides for the guttural stop g, reserving the continental g for the dzh sound in such words as egge (edge), leggen, seggen: the latter occurs in this extract only in gluternesse 167, and that by mistake."]] [[In the original text, the linenotes used yogh for insular g, and plain g for Orm's unique {g}. In this version of the e-text, insular g has been shown as yogh [gh]. In this selection, all lines have been split at the caesura for length, with the second half shown deeply indented.]] ++Forrþrihht anan se iesu crist. Wass borenn off hiss moderr{;} [gh]ho wand hi{mm} sone iwinndecl[-ú]t. [&] le[gh][gh]de himm inn a`n´ cribbe. Acc uss birrþ w[)i]tenn [þ/] he warrþ. All wiþþ hiss a[gh]henn wille. Vnnorne. [&] wrecche [&] usell child{;} Inn ure mennisscnesse : Forr [þ/] he wollde inn heffness ærd{;} Vss alle makenn riche. 5 ¶ [&] he [þ/] all þiss middellærd. Onn alle wise shrideþþ{;} He wollde wundenn | ben forr uss. [f. 34v¹ I wrecche wi{nn}de clutess. Forr [þ/] he wollde shridenn uss{;} Wiþþ hefennlike wæde· ¶ [&] he [þ/] all þiss werelld shop· [&] alle shaffte stereþþ{;} He l[-e]t hi{mm} baþe bindenn her. Wiþþ bandess f[-e]t [&] hande{;} 10 Forr [þ/] he wollde unnbindenn uss. Off hellepiness bandess. ¶ [&] heffne. [&] lifft. [&] land. [&] sæ. Wiþþ {g}oddcunndnesse filleþþ{;} Þatt illke child. tatt tær wass le[gh][gh]d. Inn an full naru cribbe{;} Forr [þ/] he wollde [gh]ifenn uss. All heffness rume riche. [Linenotes: 5. _heffness_] erasure of _o_ after _he_; so also in _hefennlike_, l. 8; _werelld_, l. 9, &c.; see notes. || 13. _full naru_ over an erasure.] ¶ [&] he [þ/] fedeþþ enn{g}le þed. [&] alle cwike shaffte{;} 15 He la[gh][gh] all alls hiss wille wass. Biforenn asse i cribbe. Swa summ he wære [gh]ifenn hi{mm}{;} To wurrþenn hi{mm} to fode. Forr [þ/] he wollde brinn{g}enn uss{;} Vpp inntill heffness blisse. [&] [gh]ifenn uss hi{mm} sellfenn þær{;} Wiþþ enn{g}less eche fode. ¶ Þuss {g}odess sune allmahhti[gh] {g}odd{;} Warrþ wrecche mann onn erþe. 20 Forr swa to bri{nn}genn mann{}kinn onn{;} To [gh]ernenn afft{err} litell. Forr [þ/] he lufeþþ alle þa{;} [þ/] hise la[gh]hess haldenn. [&] lufenn forr þe lufe off hi{mm}{;} To libbenn her onn erþe. Full wrecchelike inn uselldom{;} Off metess. [&] off claþess. ¶ [&] tatt te laferrd iesu crist. Wass le[gh][gh]d inn asse cribbe. 25 Þatt tacneþþ uss. [þ/] he co{mm} her. To wurrþenn mann onn erþe. Wiþþ mannkinn. [þ/] wass stunnt. [&] dill{;} [&] skill læs swa su{mm} asse. ¶ [&] asse. þohh itt litell be. Itt hafeþþ mikell afell. To berenn upp well mikell sæm{;} [Gh]iff mann itt doþ þæronne. [&] swa wass neh all follc [þ/] da[gh][gh]. Þatt c{ri}st co{mm} her to manne. 30 Neh all itt wass þa strang inoh. To þewwtenn laþe {g}astess. To berenn upp [þ/] laþe sæm{;} To don all þe[gh][gh]re wille. ¶ [&] þurrh [þ/] {g}odd wass wurrþenn mann. Forr ure miccle nede{;} Þurrh [þ/] wass he. `þatt witt tu wel.´ All wiþþ hiss lefe wille. Niþþredd. [&] wannsedd wunnderrli[gh]. [&] la[gh]hedd inn hi{mm} | sellfenn. [f. 34v² 35 Forr o [þ/] hallf [þ/] he wass mann{;} Mann mihhte hi{mm} fon. [&] pinenn. Wiþþ h[-a]t. [&] kald. wiþþ nesshe. [&] harrd· Wiþþ pine off þrisst. [&] hunngerr. [&] cwellenn himm mann mihhte wel{;} Inn ure mennisscnesse. [&] {g}odd wass wurrþenn swa forr uss{;} [Gh][-é]t lasse þann an enn{g}ell. Forr mann ne ma[gh][gh] nohht enn{g}ell sen{;} Ne t[)a]kenn hi{mm} ne bindenn. 40 Ne pinenn hi{mm}. ne cwellenn hi{mm}. Forr he ne de[gh]eþþ næfre. Acc drihhtin {g}odd warrþ her forr þe [Gh][-e]t lasse þann hiss enn{g}ell. [&] lah[gh]hre inoh. forr þi þatt he{;} Þe wollde [gh]ifenn bisne. Þatt te birrþ a[gh][gh] þe sellfenn her{;} Þurrh soþ mecnesse la[gh]henn. [&] lætenn swiþe unorneli[gh]{;} [&] litell off þe sellfenn. 45 [Linenotes: 34. _þatt witt tu wel_ substituted at bottom of column for _þatt se[gh][gh]þ þe boc_ in text. || 37. _kald_ over an erasure. || 41. _pinenn_] _i_ over an erasure. || _næfre_] _r_ changed into _n_ by erasure. || 42. _godd warrþ_ over an erasure. || 45. _unorneli[gh]_ with erasure over the first _n_.] ¶ ++Þatt hirdess wokenn o [þ/]at nahht. Þatt crist wass borenn onne{;} Þatt wass swa su{mm} hiss wille wass. Forr [þ/] itt shollde tacnenn. Þatt he forr{}þi wass wurrþenn mann{;} Forr [þ/] he wollde sammnenn. An flocc off menn till cristenndom{;} [&] till þe rihhte læfe. Þatt sholldenn wurrþenn hise shep{;} Þurrh here unnshaþi[gh]nesse. 50 [&] sholldenn habbenn oferr he{mm}{;} Bisscopess. prestess. dæcness Forr [þ/] te[gh][gh] sholldenn hirdess ben{;} To [gh]emenn he{mm}. [&] {g}ætenn. [&] ec forr [þ/] he wollde ben. Himm sellf [-u]t numenn hirde. Swa [þ/] he wollde hiss a[gh]henn lif{;} Forr hise shep forrlætenn. ¶ Þatt {g}odess enn{g}ell co{mm} o nihht. Swa su{mm} ðe {g}oddspell kiþeþþ. 55 To spekenn wiþþ{}þa wake menn. Þatt wokenn heore faldess{;} [&] tatt he comm [þ/] nihht till he{mm}. Wiþþ heoffness lihht. [&] leome. [&] tatt te[gh][gh] wærenn forr [þ/] lihht. [&] forr ðatt enn{g}less sihhþe. Forr dredde swiþe fasste anan. Swa summ þe {g}oddspell kiþeþþ{;} [&] ec þatt {g}odess enn{g}ell toc. To frofrenn he{mm} wiþþ worde. 60 All [þ/] wass don | þurrh iesu c{ri}st. [f. 35r¹ Forr mikell þin{g} to tacnenn. ¶ Itt tacneþþ uss þatt ure {g}odd. Well offte senndeþþ enn{g}less. Inn till þiss middell{}ærd. tatt iss. All full off þesst{err}nesse : Þatt iss off all [þ/] ifell iss{;} Inn alle kinne sinne{;} Itt tacneþþ [þ/] he senndeþþ hemm{;} Inn till þiss þeossterrnesse. 65 To frofrenn þa [þ/] wakenn wel{;} Onn[gh]æness laþe {g}astess. [&] stanndenn inn to shildenn he{mm}{;} Fra deofless swikedomess. [&] all [þ/] flocc [þ/] he{mm} iss s[-e]tt{;} To [gh]emenn. [&] to {g}ætenn. To frofrenn swillke senndeþþ {g}odd. Enn{g}less. [&] hall[gh]he sawless. [&] a[gh][gh] þe[gh][gh] cumenn dun till þa{;} Wiþþ heoffness lihht. [&] leome. 70 Þatt iss wiþþ witt. [&] {g}od innsihht{;} Inn alle kinne þin{g}e. Forr drihhtin [gh]ifeþþ her hiss þeww{;} {g}od witt. [&] mahht. [&] wille. To stanndenn [gh]æn þe laþe {g}ast. [&] [gh]æn all [þ/] he læreþþ. Acc a[gh][gh] þe[gh][gh] sinndenn þohh swa þehh{;} Well swiþe sare off{}dredde. Off domess da[gh][gh]es starrke dom{;} [&] off þe demess irre. 75 All all swa su{mm} þa w[)a]ke menn{;} Well swiþe offdredde wærenn. Off heoffness brihhte lihht [&] lem {;} [&] off [þ/] enn{g}less sihhþe. Ace hihht. [&] hope o drihhtin {g}odd. [&] onn hiss mildheorrtnesse{;} Þatt frofreþþ hemm. [&] beldeþþ he{mm}{;} To foll[gh]henn {g}odess lare. To fandenn [gh]iff þe[gh][gh] mu[gh]henn swa{;} ðe demess are winnenn. 80 [&] tatt wass uss bitacnedd wel{;} Þurrh ðatt tatt {g}odess enn{g}ell. Toc sone anan wiþþ milde word{;} ða w[)a]ke menn to frofrenn. For{r} [þ/] he wisste wel [þ/] te[gh][gh]{;} Off hi{mm} forrdredde wærenn. Forr {g}odess enn{g}ell frofreþþ mann{;} [Gh]iff [þ/] he seþ hi{mm} færedd. Forr {g}odess enn{g}ell iss full mec{;} [&] soffte. [&] milde. [&] bliþe. 85 ¶ [&] defell iss all full off niþ{;} [&] full off {g}ra{mm}cunndnesse. [&] full off h[)e]te towarrd mann{;} [&] full off modi[gh]nesse [&] [gh]iff he seþ þe mann forrdredd{;} He wile hi{mm} skerrenn mare. [&] ræfenn himm hiss rihhte witt{;} [&] shetenn inn hiss herrte. | Acc whas itt iss [þ/] wæpnedd iss. Wiþþ fulle trowwþe o criste{;} [f. 35r² 90 Þohh [þ/] he {g}risli[gh] defell seo. Niss he rihht nohht forrfæredd. ¶ Þatt enn{g}ell se[gh][gh]de ðatt he wass{;} Þa cumenn forr to kiþenn. O {g}odess hallfe þær till he{mm}. A`n´ swiþe mikell blisse. Þatt shollde ben till all þe follc. Þatt se[gh][gh]de he forr [þ/] tanne{;} Wass cumenn i þiss middellærd. Full mikell blisse. [&] sellðe. 95 Till alle `þa´ [þ/] sholldenn wel{;} O {g}odess sune lefenn. O iesu c{ri}st. tatt borenn wass. [þ/] illke nahht to manne. ¶ He se[gh][gh]de [þ/] te laferrd crist. Wass borenn her to manne. Nohht o þe nahht. acc o þe da[gh][gh]. Forr mikell þing to tacnenn. Forr da[gh][gh]ess lihht bitacneþþ uss{;} All eche lifess blisse 100 [&] nahht bitacneþþ all [þ/] wa{;} [Þ/] iss i{nn} helle pine. [&] c{ri}st wass borenn i þiss lif{;} To lesenn uss off helle. Forr [þ/] he wollde [gh]ifenn uss{;} Wiþþ enn{g}less eche blisse. ¶ [&] tatt wass uss bitacnedd ec. Þurrh [þ/] tatt {g}odess enn{g}ell. Wass aww{n}edd till ða w[)a]ke menn{;} Wiþþ heffness lihht [&] leme. 105 Forr {g}odess sune iesu crist{;} Wass wurrþenn mann onn erþe. To [gh]ifenn heoffness lihht. [&] lem{;} [Þ/] follc. [þ/] shollde hi{mm} foll[gh]henn. [Linenote: 105. _awwredd_ in MS.] ¶ Þatt {g}odd all{}mahhti[gh] wurrþenn wass. [Gh]un{g} child i{nn} ure ki{n}de. [&] wrecche child. off wrecche kinn{;} ðatt doþ uss tunnderrstanndenn. Þatt uss birrþ mikell lufenn crist. [&] lofenn hi{mm} [&] wurrþenn. 110 Off þatt he wollde hi{mm} sellfenn swa{;} Forr ure lufe la[gh]henn. [&] off þatt he warrþ wrecche mann{;} Forr uss to makenn riche. Wiþþ enn{g}less upp inn heoffness ærd{;} Wiþþ{}utenn ende i blisse. Annd þurrh [þ/] tatt tær awwnedd wass. An here off {g}odess enn{g}less. Þatt time [þ/] te laferrd crist. Wass borenn her to manne{;} 115 Þurrh [þ/] wass uss don þær full wel. To sen. [&] tunnderrstanndenn. Þatt enn{g}less stanndenn a[gh][gh] occ a[gh][gh]. To lofenn {g}odd [&] wurrþenn. ¶ [&] þurrh [þ/] illke wass uss ec. [f. 35v¹ Don full wel tunnderrstanndenn. Þatt uss birrþ lofenn drihhtin a[gh][gh]{;} Wiþþ innwarrd herrtess tunge. [&] þannkenn hi{mm} [þ/] miccle {g}od{;} Þatt he doþ uss onn erþe. 120 ¶ [&] þurrh [þ/] illke wass uss ec. Don full wel tunnderrstanndenn. Þatt crist all enn{g}le þede ki{n}{g}. Wass borenn her to manne. Alls iff he [gh]æn þe laþe {g}ast. Wiþþ h[)e]re wollde fihhtenn. To winnenn adam. [&] hiss kinn{;} [~V]t off þe defless walde. [&] settenn enn{g}less oferr he{mm}{;} To [gh]emenn he{mm} [&] {g}ætenn. 125 [&] forr to shildenn hemm onn{}[gh]æn{;} ðe deofless laþe wiless. [Linenote: 124. _walde_] After _l_, _l_ erased.] ¶ Annd {g}odess enn{g}less wærenn þa{;} Well swiþe glade wurrþenn. Off ðatt tatt {g}odd wass wurrþenn mann. Forr [þ/] te[gh][gh] wisstenn alle. Þatt te[gh][gh]re {g}en{g}e shollde ben{;} Wiþþ {g}ode sawless ekedd. [&] wurrþedd ec. [&] all forrþi{;} Þe[gh][gh] wærenn swiþe bliþe. 130 [&] all forr þi þe[gh][gh] sun{g}enn þa. ðiss san{g} wiþþ mikell blisse. Si drihhtin upp inn heffness ærd{;} Wurrþshipe. [&] loff. [&] wullderr. [&] upp{}onn erþe {g}riþþ. [&] friþþ{;} Þurrh {g}odess mildherrtnesse. Till iwhillc mann [þ/] habbenn shall{;} {g}od herte [&] `a[gh][gh]´ {g}od wille. [Linenote: 134. _a[gh][gh]_ added in margin and _god_ corrected out of _gode_, so too in ll. 147, 154.] ¶ Þiss sun{g}enn þe[gh][gh]. forr{}þi [þ/] te[gh][gh]. Full wel þær unnderrstodenn. 135 Þatt te[gh][gh]re {g}en{g}e shollde ben{;} Þurrh hall[gh]he sawles. ekedd. Þurrh whatt biforenn drihhtin {g}odd· [Gh]iff [þ/] itt waxenn mihhte. Wurrþshipe [&] wullderr shollde ben{;} Swa su{mm} itt waxenn wære. [&] ec forr þatt te[gh][gh] wisstenn wel. Þatt {g}odd co{mm} her to manne. Forr [þ/] he wollde {g}riþþ [&] friþþ. [&] soþ sahhtnesse settenn. 140 Bitwenenn drihhtin heffness king{;} [&] mannkinn her onn erþe. Þatt mann kinn shollde mu[gh]henn wel{;} Vpp cumenn i{nn} till heffne. Þatt heffness here mihhte swa{;} Þurrh hall[gh]he sawless waxenn. Þurrh whatt bi{}forenn drihhtin {g}odd{;} Wurrþshipe waxenn shollde. [Gh]iff [þ/] himm mihhte waxenn ohht{;} [&] wurrþenn bettre [&] mare. 145 ¶ Þatt {g}riþþ wass sett till alle þa. Swa su{mm} þe {g}oddspell kiþeþþ. Þatt sholl | denn wurrþenn {g}ode{}menn{;} [&] habbenn `a[gh][gh]´ {g}od{}wille. [f. 35v² Till þa [þ/] sholldenn unnderrfon{;} Wiþþ blisse cristess come. [&] nohht till þa [þ/] sholldenn hi{mm}{;} Forrho[gh]henn [&] forrwerrpenn. Forr niss nohht {g}odess {g}riþþ wiþþ þa{;} [Þ/] wiþþrenn {g}odd onn{}[gh]æness. 150 Acc helle wawenn iss till þa{;} All afft{err} þe[gh][gh]re wrihhte. ¶ [&] her mann unnderrstanndenn ma[gh][gh]{;} Whillc mann iss drihhtin cweme. Þatt illke mann iss drihhtin lef{;} [Þ/] hafeþþ {g}ode wille. Forr wha{}se itt iss þatt illke mann Þatt hafeþþ `a[gh][gh]´ {g}od wille Þatt illke mann ne sinn[gh]heþþ nohht. Ne {g}illteþþ hise þannkess. 155 Ne towarrd {g}odd· ne towarrd mann{;} [Gh]iff [þ/] he ma[gh][gh] hi{mm} lokenn. [&] [gh]iff [þ/] iss [þ/] he missdoþ. Onn ani[gh] kinne wise{;} Itt reweþþ hi{mm}. [&] sone anan{;} He sta{nn}t itt inn to betenn. ¶ Þatt {g}odess e{nn}{g}ell co{mm} o nahht. Wiþþ heffness lihht onn erþe{;} Þatt tacneþþ [þ/] tiss middellærd. Wass full off þessterrnesse. 160 Þurrh illkess kinness hæþenndom. Inn iwhillc unnclænnesse{;} Þatt time [þ/] te laferrd crist. Wass borenn her to manne. To [gh]ifenn heffness lihht. [&] lem{;} [Þ/] follc [þ/] shollde hi{mm} cwemenn. [Linenote: 159. _enngell comm o nahht_ over an erasure.] ¶ [&] tatt tatt enn{g}ell nohht ne co{mm}. Till kin{g}ess ne till erless. Ne till [þ/] laþe riche flocc. Þatt foll[gh]heþþ modi[gh]nesse{;} 165 Þatt doþ uss tunnderrstanndenn wel{;} [Þ/] drihhtin {g}odd forrwerrpeþþ. All modi[gh]le[gh][gh]c. [&] {g}reditle[gh][gh]c : [&] irre. [&] gluterrnesse. [&] all [þ/] foll[gh]heþþ horedom. [&] swikedom onn erþe. Þatt mann ma[gh][gh] findenn allre mast. I þa [þ/] sinndenn riche. þatt {g}odess enn{g}ell awwnedd wass. In aness weress hewe{;} 170 Þatt wass forr{}þi [þ/] enn{g}ell ma[gh][gh]. Wiþþ hiss drihhtiness wille. Hi{mm} awwnenn alls he wære a mann. I manness limess alle. I bodi[gh]. [þ/] he doþ hi{mm} inn{;} Off hefennlike kinde. ¶ `[&] {g}odd wiþþ enn{g}less gife uss. á. To brukenn heffness blisse.´ Am{æn}. [Linenotes: 170. _þatt_] between _þ_ and _a_ an erasure. || 174. Added lengthwise on the margin.] XVI. SAWLES WARDE [[MS description from Notes volume: "i. Bodleian 34, Oxford (B); on vellum, 165 × 120 mm.; written in one hand throughout about 1210 A.D.... It has lost two leaves after f. 80, which is very faint and defective. Entries in fourteenth-century hands connect it with Ledbury, Godstow, and Magna Coworne (Much Cowarne) in Herefordshire. The text is printed from this manuscript up to its end at 127/4. "The writing is sometimes difficult to decipher; the letters are often crowded and hesitating, a, e, o are sometimes hard to distinguish. Doubts are permissible in the following cases, hwen _or_ hwon 118/24, ihaten _or_ ihoten 37, hondon _or_ honden 51; in sent 55, the last letter wavers between t and d; in [gh]emelese 56, [gh] appears to have been corrected out of g; after mei 60, there is a half-formed c; under the second o of preoouin 72, there is what looks like a casual pen mark, not a dot of erasure; in seoueuald 287, d is corrected out of t, or the reverse. "ii. Royal 17 A 27, British Museum (R); on vellum, 160 × 117 mm.; early thirteenth century. Has all the pieces in B except Hali Meidenhad, with the addition of an incomplete copy of the Oreisun of Seinte Marie (printed in OEH i., p. 305). This manuscript supplies the end here from 127/4. "iii. Cotton Titus D 18, British Museum (T). See [IX, Ancrene Wisse]."]] [Headnote: Si Sciret Paterfamilias] +her bigineð{;} sawles warde.+ [f. 72r _++Si sciret paterfamilias q{ua} hora fur uent{ur}us e{ss}et{;} vigilaret utiq{ue} [&] no{n} sineret p{er}fodi domu{m} sua{m}._ +U+re lau{er}d i þe godspel teacheð us þurh abisne. hu we ahen wearliche to biwiten us seoluen wið þe unwiht of helle. [&] wið his wernches. {5} [gh]ef þes lau{er}d wiste he seið. hwenne [&] hwuch time. þe þeof walde cume to his hus{;} he walde wakien. ne nalde he nawt þolien þe þeof forte breoken hire. +Þ+is hus þe ure lau{er}ð spekeð of{;} is seolf þe mon inwið þe monnes wit. I þis hus. is þe huse lau{er}d. ant te fulitohe wif{;} mei beon wil ihaten. [þ/] ga þe hus eft{er} hire{;} ha diht hit al to wundre. {10} bute wit ase lau{er}d chasti hire þe bet{er}e. [&] bi{}neome hire muchel of [þ/] ha walde. ant tah walde al hire hird folhin hire ouer al{;} gef wit ne forbude ham. for alle hit beoð untohene. [&] rechelese hinen{;} bute [gh]ef he ham rihte. Ant hwucche beoð þeos hinen{;} Su{m}me beoð wið{}vten. [&] su{m}me wið in{}nen. þeo wið{}vten beoð. þe monnes fif {15} wittes. Sihðe. [&] heru{n}ge. smechunge. [&] smeallunge. [&] euch limes felunge. þeos beoð hinen vnder wit. as under huse lau{er}d. [&] hwer se he is [gh]emeles{;} nis hare nan þe ne feareð ofte untoheliche. [&] gulteð ilome. oðer ifol semblant{;} oder in vuel dede. In wið beoð his hinen. in se moni mislich þonc to cwemen wel þe husewif{;} a[gh]ein godes {20} wille. [&] swerieð somet reaðliche. [þ/] eft{er} hire hit schal [f. 72v] gan. þah we hit ne here nawt{;} we mahen `iþþlen´ hare nurhð. [&] hare untohe bere. a þet hit cume forð. [&] ba wið eie. [&] wið luue tuhte ham þe bet{er}e. Ne bið neau{er} his hus for þeos hinen wel iwist. for hwen [þ/] he slepe. oðer ohwider from hame. [þ/] is hwen mon for[gh]et his wit. {25} [&] let ham i{}wurðen. ah ne bihoueð hit nawt. [þ/] tis hus beo irobbet. for þer is inne þe tre[sor] [þ/] godd [gh]ef him seolf fore. [þ/] is monnes sawle. forte breoke þis hus eft{er} þis tresor. [þ/] godd bohte mid his deað. [&] lette lif o rode{;} is moni þeof a{}buten ba bi dei [&] bi niht. vnseheliche gasttes wið alle unwreaste þeawes. [&] a{}[gh]ein euch god þeaw. þe biwiteð {30} iþis hus godes deore castel . vnder wittes wissunge [þ/] is huse lau{er}d. is eau{er} hire unþeaw forte sechen in[gh]ong{e} abute þe wahes to a{}murðrin hire þrinne. [þ/] heaued þrof is þe feont. þe meistreð ham alle a[gh]eines him [&] his keis. þe husebonde [þ/] is wit. warneð his hus þ{us}. vre lau{er}d haueð ileanett him froure of his dehtren. [þ/] beoð to {35} vnderstonden þe fowr heaued þeawes. þe earste is warschipe icleopet. ant te oþer is ihaten gasteli`c´h strengðe. [&] te þridde is meað. rihtwisnesse þe feorðe. [Linenotes: 17. _hwer_] _r_ over _[t.]_. || 37. After _gastelich_, _e_ erased.] +W+it þe husbonde godes cunestable cleopeð warschipe [f. 73r] forð. [&] makid hire durewart. þe warliche loki hwam ha leote in [&] ut. [&] of feor bihalde alle þe cuminde. hwuch beo wurðe {40} in[gh]ong{e} to habben{;} oðer beon bisteke{n} þrute. Strengðe stont nest hire. [þ/] [gh]ef ei wule in{;} warschipes vn{}þonkes. warni strengðe fore. [þ/] is hire suster{;} [&] heo hit ut warpe. þe þridde sust{er} [þ/] is meað. hire he makeð meistre ou{er} his willesfule hirð [þ/] we ear of speken. [þ/] ha leare ham mete . [þ/] me meosure hat. þe middel of twa uueles . for {45} [þ/] is þeaw in euch stude [&] tuht forte halden. [&] hateð ham alle [þ/] nan of ham a[gh]ein hire{;} nohwer wid vnmeoð{;} ne ga ou{er} mete. þe feorðe suster rihtwisnesse. sit on hest as deme . [&] beateð þeo þe a[gh]ulteð. [&] cruneð þeo þe wel doð. [&] demeð euchan his dom eft{er} his rihte. for dret of hire nimeð his hirð euch eft{er} [þ/] he is warde to witene . þe {50} ehnen hare. þe muð his. þe earen hare. þe hondon hare. [&] euch alswa of þe oþre wit [þ/] onont him ne schal nan un{}þeaw cumen iN. ++As þis is ido þus. [&] is al stille þrinne{;} warschipe [þ/] áá is waker is offearet lest sum for{}truste him. [&] feole o{}slepe. [&] for[gh]eme his warde. [&] sent ham. in a sonde. [þ/] ha wel cnaweð. of feorren icumen. forte {55} offearen þeo þe beoð [f. 73v] ou{er} hardi. [&] þeo þe [gh]emelese beoð{;} halden ham wakere. he is underuon in. [&] swiðe bihalden of ha{m} alle. for lonc he is. [&] leane. [&] his leor deaðlich. [&] blac [&] elheowet. [&] euch her þunc`h´eð [þ/] stont in his heaued up{;} warschipe hat hi{m} tellen biuoren. hwet he beo [&] hweonene he co{m}me [&] hwet he þer seche. Ne mei {60} ich he seið. nohwer speoken. bute ich habbe god lust{;} lustnið me þenne. fearlac ich hatte. ant am deaðes sonde. [&] deaðes munegunge. [&] am icumen biuore hire to warnin ow of hire cume. warschipe [þ/] best con bisetten hire wordes. [&] ec hire werkes{;} spekeð for ham alle. [&] freineð hweonene he cume. [&] hwuch hird ha leade. fearlac {65} hire ontswereð. Ich nat nawt þe time{;} for ha ne seide hit me nawt. ah eau{er} lokið hwenne. for hire wune is to cumen bi stale ferliche [&] unmundlunge hwen me least weneð. of hire hird [þ/] tu easkest. [Linenote: 58. Before _leane_, _feier_ erased.] Ich þe ondswerie. ha lihteð hwer se ha eau{er} kimeð wið a þusent deoflen. [&] euch an bereð a gret boc al of sunnen iwriten wið swarte smeale {70} leattres. [&] an unrude raketehe gled{}read of fure. forte binden [&] to drahen in to in{}warde helle. hwuch se he mei preoouin þurh his boc [þ/] is on euch sunne enbre[f. 74r]uet. [þ/] he wið wil. oðer wið word. oðer wið werc. wrahtte in al his lif siðe. bute [þ/] he haueð i{}bet earþon wið soð schrift. [&] wið deadbote. ant warschipe hire easkeð. Hweonene {75} cumest tu fearlac deaðes munegunge. Ich cume he seið of helle. Of helle ha seið warschipe. [&] hauest tu isehen helle? [Gh]e seið fearlac wit{er}liche. ofte [&] ilome. Nu seið þenne warschipe. forþi trowðe treoweliche tele us hwuch is helle. [&] hwet tu hauest isehen þrin. ant ich he seið fearlac omi trowðe bluðeliche. nawt tah eft{er} [þ/] hit is. for [þ/] ne mei na {80} tunge `tellen´. ah eft{er} [þ/] ich mei [&] con{;} þer towart ich chulle readien. [Linenote: 73. _enbreue[d.]t_ MS.] ++Helle is [wid] wið{}ute met. [&] deop wið{}ute grunde. ful of brune uneuenlich . for ne mei nan eorðlich fur euenin þer towart. ful of stench unþolelich. for ne mahte in eorðe na cwic þing{e} hit þolien. ful of sorhe untalelich. for ne mei na muð for wrecchedom {85} ne for wa{;} rikenin hit ne tellen. Se þicke is þrinne þe þost{er}nesse{;} [þ/] me hire mei grapin. for [þ/] fur. ne [gh]eueð na liht. ah blent ham þe ehnen. þe þer beoð wið a smorðrinde smeke smeche forcuðest. [&] tah i[þ/] ilke swarte þeost{er}nesse swarte þinges ha iseoð as deoflen [þ/] ham meallið [&] derueð áá [&] dreccheð wið alles cunnes pinen. [&] iteilede {90} draken g{ri}`s´liche ase deoflen þe forswolheð ham ihal. [&] speoweð ham [f. 74v] eft ut biuoren [&] bihinden. oðer hwile torendeð ham [&] to{}cheoweð ham euch greot. ant heo eft iwurðeð hal. to a swuch bale bute bote as ha ear weren. ant ful wel ha i{}seoð ham to grisle [&] to grure. [&] to echen hare pine. þe laðe helle wurmes. tadden [&] froggen. {95} þe freoteð ham ut te ehnen. [&] te nease g{ri}stles. ant snikeð in. [&] ut neddren. [&] eauraskes. nawt ilich þeose her{;} ah hundret siðe g{ri}sluker et muð. [&] et earen. ed ehne{n}. [&] ed neauele. ant ed te breoste holke as meaðen iforrotet flesch eau{er}[gh]ete þickest. þer is remu{n}ge iþe brune. [&] toðes hechelunge iþe snawi weattres. ferliche ha flutteð from þe {100} heate{;} in{}to þe chele. Ne neau{er} nuten ha of þeos twa{;} hweðer ham þuncheð wurse. for eiðer is unþolelich. ant iþis ferliche mong{e} þe leat{er}e þurh þe earre derueð þe mare. [þ/] fur ham forbearneð al to colen calde. [þ/] pich ha{m} forwalleð aðet ha beon for{}mealte. [&] eft acwikieð anan to drehen al [þ/] ilke{;} ant muchedeale wurse á wið{}uten {105} ende. Ant tis ilke unhope is ham meast pine. [þ/] nan naueð neau{er} mare hope of nan a{}couerunge. Ah aren sikere of euch uuel to þurh{}leasten iwa from world in to worlde áá on echnesse. Euch aþrusmeð oðer. [&] euch is oðres pine. Ant euchan heateð oðer. [&] him seoluen as [f. 75r] þe blake deouel. [&] eau{er} se ha i þis world luueden {110} ha{m} mare{;} se ha þer heatieð ham swiðere. [&] eiðer curseð oðer. [&] fret of þe oðres earen. [&] te nease alswa. Ich habbe bigunne to tellen of þing [þ/] ich ne mahte nawt bringe to eni ende. þah ich hefde a þusent tungen of stele [&] talde aðet ha were{n} alle forwerede. Ah þencheð nu her þurh hwuch þe measte pine beo{;} for þe leaste pine is {115} se heard [þ/] hefde a mon i{}slein ba mi feader. [&] mi moder ant al þe ende of mi cun. [&] i{}do me seoluen al þe scheome [&] te hearm [þ/] cwic mon mahte þolien. [&] ich isehe þes mon i þe ilke leaste pine. [þ/] ich iseh in helle{;} Ich walde [gh]ef hit mahte beon. þolien a þusent deaðes to a{}rudden him ut þrof. swa is þe sihðe g{ri}slich [&] reowðful to bihalden. {120} for þah neau{er} nere nan oðer pine bute to i{}seon eau{er} þe unseli gastes. [&] hare g{ri}sliche schape. biseon on hare g{ri}mfule. [&] grurefule nebbes. [&] heren hare rarunge. [&] hu ha wið hokeres edwiteð [&] up breideð euchan his sunnen. þis schenðlac [&] te grure of ham were unimete pine{;} [&] hure þolien [&] a{}beoren hare unirude duntes wið {125} mealles istelet. [&] wið hare eawles gled{}reade hare dustlunges. as þah hit were a pilche{}clut euchan towart oðer imisliche pinen. O helle deaðes hus. wununge of wanunge. of grure ant of granunge. heatel [f. 75v] ham. [&] heard wan. of alle wontreaðes. buri of bale. [&] bold of eau{er} euch bitternesse . þu laðest lont of alle. þu dorc stude ifullet {130} of alle dreorinesses. Ich cwakie of g{ri}sle [&] of grure. [&] euch ban schekeð me. [&] euch her me rueð up of þi munegunge. for nis þer na steuene bi{t}uhhe þe fordemde bute wu{m}me. [&] wa is me. [&] wa beo þe. [&] wa beo þe. wa ha [gh]eieð. [&] wa ha habbeð ne of al [þ/] eau{er} wa is{;} ne schal ha{m} neau{er} wontin. þe swuch wununge of earneð. for ei hwilinde {135} blisse her o þisse worlde{;} wel were him [gh]ef [þ/] he neau{er} ibore nere. bi þis [gh]e mahen sumdel witen hwuch is helle. for i{}wis ich habbe þrin isehen a þusent siðe wurse. [&] from þeonne kimeð deað wið a þusent deoflen hiderwart as ich seide. ant ich com þ{us} q{uo}ð fearlac forte warnin ow fore{;} [&] tellen ow þeos tidinges. {140} [Linenote: 133. _bicuhhe_ MS.] ++Nv lau{er}d godd q{uo}ð warschipe wardi us [&] werie. [&] rihte us [&] reade hwet us beo to donne. ant we beon þe warre [&] wakere to witen us on euch half under godes wengen. [gh]ef we wel werieð [&] witeð ure hus [&] godes deore tresor [þ/] he haueð bitaht us{;} cume deað hwen he wule. Ne þurue we nowðer beon `of´dred for hire. ne {145} for helle. for ure deað bið deore godd [&] i{n}{}[gh]ong in to heouene. of þeos fikelinde world{;} ne of hire false blisse : ne neome we neau{er} [gh]eme. for al [þ/] is on eorðe. nis bute as a schadewe{;} for al wurðeð [f. 76r] to noht bute [þ/] deore tresor godes deorewurðe feh [þ/] is us bitaht to witene. Ich habbe þeruore sar care for ich iseo seið warschipe hu þe {150} unwhiht wið his ferd ase liun iburst. [gh]eað abuten ure hus sechinde [gh]eornliche hu he hit forswolhe. [&] tis ich mei seið warschipe warnin ow of his lað [&] for his wrenches. ah ich ne mei nawt a[gh]eines his strengðe. [Linenotes: 142. _donne_] the second _n_ corr. out of _t_. || 145. _of_ over _[a.]_ MS.] [[Linenote 142 was printed out of sequence, after 159.]] ++Do nu q{uo}ð strengðe. warschipe suster [þ/] te limpet to þe [&] warne us of his wiheles. for of al his strengðe ne drede {155} we nawiht. for nis his strengðe noht wurð bute hwer{}se he ifindeð eðeliche. [&] wake unwarnede of treowe bileaue. þe apostle seið. Etstont. þen feont. [&] he flið anan riht. schulde we þenne fleon him? [gh]e nis godd ure scheld. [&] alle beoð ure wepnen of his deore g{ra}ce. ant godd is on ure half. [&] stont bi us ifehte. [gh]ef he schute {160} towart me wið weole [&] wunne of þe world. wið este of flesches lustes. of þulliche nesche wepnen ich mahte carien summes weis. ah ne mei me na þing heardes offearen. ne nowcin. ne na wone falsi min heorte ne wursi mi bileaue towart him [þ/] [gh]eueð me alle mine strengðen. [Linenote: 159. _[gh]enis_ MS.] ++For ba me ah. q{uo}ð meað. ant for heart of nowcin. [&] for wone of {165} wunne dreden. [&] carien. for moni for to muchel heard of wa [þ/] he d`r´eheð. for[gh]et ure lau{er}d. ant ma þah for nesche ant for flesches licunge for [f. 76v] [gh]emeð ham ofte. bituhhen heard [&] nesche. bituhhe wa of þis world ant to muche wunne. bituhhe muchel [&] lutel is in euch worldlich þing þe middel wei [gh]uldene. [gh]ef we hire haldeð {170} þenne gawe sikerliche ne þerf us nowðer for deað ne for deouel dreden. hwet{}se beo of heardes ne drede ich nawiht nesches for ne mei·na wunne. ne na flesches licunge ne licomlich este bringe me ou{er} þe midel of mesure. [&] of mete. [Linenotes: 166. _ca[r.]ien_ MS. || 170. _we_] _we[i.]_ MS.] ++Rihtwissnesse spekeð nu. Mi sust{er} ha seið warschipe þe haueð {175} wit. [&] schad bituhhe god. [&] uuel. [&] wat hwet is in euch þing{e} to cheosen [&] to schunien{;} readeð us [&] leareð forte [gh]eme lutel alle fallinde þing. [&] witen warliche þeo þe schulen á lesten. [&] seið as ha soð seið [þ/] þurh unweotenesse ne mei ha nawt sunegin. [&] tah nis nawt siker of þe unwihtes strengde as þeo þe halt hire wac {180} þah ha beo muche wurð. [&] ure alre ehnen demeð hire unmihti onont hire seoluen to etstonden wið his. t{ur}nes [&] deð ase þe wise. Mi sust{er} strengðe is swiðe bald. [&] seið [þ/] nawiht heardes ne mei hire offearen. ah þah ha ne trust nawt on hire ahne wepnen{;} ah deð o goðes g{ra}ce [&] [þ/] ich demi riht [&] wisdom to donne. Mi {185} þridde sust{er}. meað spekeð of þe middel sti. bituhhe riht [&] luft [þ/] lut cunnen halden. [f. 77r] [&] seið inesche ha is bald. [&] heard mei hire offearen. [&] for{}þi ne [gh]elpeð ha of na sikernesse ant deð as þe wise. Mi meoster is to do riht forte demen ant ich deme me seolf [þ/] ich þurh me ne do hit nawt{;} for al [þ/] god is of godd [þ/] we her {190} habbeð. Nu is riht þenne [þ/] we demen us seolf eau{er} unmihtie to werien [&] to witen us oðer ei god to halden wið ute godes helpe. Þe rihtwise godd wule [þ/] we demen us seolf eðeliche [&] lahe. Ne beo we neau{er} swucche{;} for þenne demeð he us muche wurð [&] gode ant halt for his dehtren. for þah mi forme sust{er} war beo of euch uuel{;} {195} ant min oðer strong beo to [gh]eines euch nowcin{;} ant mi þridde meaðul in alles cunnes estes{;} [&] ich do riht [&] deme. bute we wið al þis milde beon [&] meoke{;} [&] halden us wake. godd mei mid rihte fordemen us of al þis þurh ure prude. ant for{}þi is riht dom þet we al ure god þonkin him ane. +W+jit þe husebonde godes cunestable hereð {200} alle hare sahen [&] þonkeð god [gh]eorne wið swiðe glead heorte of se riche lane as beoð þeos sustren his fowr dehtren [þ/] he haueð ileanet him on helpe forte wite wel [&] werien his castel. [&] godes deorewurðe feh. [þ/] is biloke þrinne. ++Þe willesfule husewif halt hire al stille. ant al [þ/] hird [þ/] ha wes {205} i wunet to dreaien eft{er} hire{;} turneð [f. 77v] ham treowliliche to wit hare lau{er}d. [&] to þeos fowr sustren. +V+mben ane stunde spekeð eft warschipe. [&] seið ich iseo a sonde cumen swide gledd icheret. feier [&] freolich [&] leofliche aturnet. let him in seið wit [gh]ef godd wule he bringeð us gleade tidinges. ant [þ/] us were muche {210} neod. for fearlac deaðes sonde haueð wið his{;} offearet us swiðe mid alle. warschipe let him in. [&] he gret wit þen lau{er}d. [&] al [þ/] hird seoðen. wið lahhinde chere. ant ha [gh]eldeð him his gretunge. [&] beoð alle ilihtet [&] igleadet ham þu{n}cheð of his on{}sihðe. for al [þ/] hus schineð. [&] schimmeð of his leome. he easkeð ham [gh]ef ham biluueð to {215} heren him ane hwile. [gh]e q{uo}ð ha rihtwisnesse. wel us biluueð hit. [&] wel is riht [þ/] we þe liðeliche lustnin. ++Hercnið nu þenne he seið. [&] [gh]eornliche understondeð. [I]ch am murðes sonde. [&] munegunge of eche lif. ant liues luue i{}haten [&] cume riht from heouene [þ/] ich habbe isehen nu ant ofte ear {220} þe blisse [þ/] na monnes tunge ne mei of tellen. þe iblescede godd iseh ow offruhte. [&] sumdel drupnin of [þ/] fearlac talde of deað. [&] of helle. ant sende me to gleadien ow. nawt for{}þi [þ/] hit ne beo al soð [þ/] he seide. [&] [þ/] schulen alle uuele fondin. [&] ifinden. Ah [gh]e wið þe fulst of godd ne þurue na þi{n}g dreden for he sit on [f. 78r] he [þ/] is {225} ow on helpe. [&] is al wealdent [þ/] haueð ow to witene. ++A seið warschipe welcume liues luue. ant for þe luue of godd seolf [gh]ef þu eauer sehe him{;} tele us sumhwet of him. [&] of his eche blisse. [gh]e iseoð q{uo}ð liues luue{;} Murhdes sonde. Ich habbe isehen him ofte nawt tah alswa as he is{;} for a[gh]ein þe brihtnesse [&] te {230} liht of his leor. þe sunne gleam is dosc [&] þuncheð a{}schadewe. ant for{}þi ne mahte ich nawt a[gh]ein þe leome of his wlite lokin ne bihalden{;} bute þurh a schene schawere bituhhe me [&] him [þ/] schilde mine ehnen. Swa ich habbe ofte isehen þe hali þru{m}nesse. feader [&] sune. [&] hali gast. þreo an unto{}dealet. ah lutle hwile ich mahte þolie {235} þe leome. ah su{m}mes weis ich mahte bihalden ure lau{er}d ih{es}u c{ri}st. godes sune [þ/] bohte us o rode. Hu he sit blisful on his feader riht half [þ/] is al wealdent rixleð i [þ/] eche lit bute linnunge. se unimete feier{;} [þ/] te engles ne beoð neau{er} ful on him to bihalden. ant [gh]et ich iseh etscene þe studen of his wunden. [&] hu he schaweð ham his {240} feader to cuðen hu he luuede us [&] hu he wes buhsum to him þe sende him swa to alesen us [&] bisecheð him a for mo{n}cu{n}nes heale. [Linenotes: 229. After _habbe_, _him ofte_ deleted MS. || 234. _mine_ above _meine_ MS.: after _habbe_, _ofsee_ deleted MS.] ++Eft{er} him ich iseh on heh ou{er} alle heouenliche þe eadi meiden his moder marie i ne{m}pnet sitten in [f. 78v] a trone se swiðe briht wid [gh]immes i stirret. [&] hire wlite se weoleful{;} [þ/] euch eorðlich liht{;} is {245} þeoster þe[r]o{}[gh]eines. þear ich iseh as ha bit hire deore wurðe sune se [gh]eornliche. [&] se inwardliche for þeo [þ/] hire seruið. [&] he hire [gh]etteð blideliche al [þ/] ha bi secheð. Þet liht þa ich ne mahte lengre þolien{;} Ich biseh to þe engles [&] to þe archangles ant to þe oðre{;} þe beoð buuen ham. iblescede gastes þe beoð a biuore godd [&] seruið him {250} eau{er}. [&] singeð a unwergeð. Nihe wordes þer beoð. ah hu ha beoð i{}ordret [&] sunderliche isette. þe an buue þe oðre. [&] euchanes meoster were long to tellen. Se muche murhðe ich hefde on hare on sihðe{;} [þ/] ne mahte `ich´ longe hwile elles hwider lokin. [Linenote: 245. After _se_, _wle_ deleted.] +E+ft{er} ham ich iseh towart te p{at}riarches. [&] te p{ro}ph{et}es þe makied swuch murhðe [þ/] ha {255} aren nuðe i [þ/] ilke lont of blisse [þ/] ha hefden of feor igret ear on eorðe [&] seoð nu al [þ/] isoðet. [þ/] ha hefden longe ear icwiddet of ure lau{er}d as he hefde ischawed ha{m} igastelich sihðe. +I+ch iseh þe apostles poure. [&] lah on eorðe. ifullet [&] bigoten al of unimete blisse sitten i trones. ant al under hare uet [þ/] heh is i þe worlde. [gh]arowe forte {260} demen i þe dei of dome kinges [&] keiseres. [&] alle cunreadnes of alle cunnes ledenes. [f. 79r] +I+ch biheolt te Martyrs. [&] hare unimete murhðe þe þoleden her pinen. [&] deað for ure lau{er}d. [&] lihtliche talden to alles cunnes neowcins. [&] eorðliche tintreohen a[gh]eines þe blisse [þ/] godd in hare heorte schawede ham to cumene. [Linenote: 255. _ha_] _ha ha_ MS.] +E+ft{er} ham {265} ich biheolt þe cunfessurs hird þe liueden igod lif. [&] haliche deiden. þe schineð as doð steorren iþe eche blissen. [&] seoð godd in his wlite [þ/] haueð alle teares iwipet of hare ehnen. +I+ch iseh [þ/] schene [&] [þ/] brihte fer`r´eden of þe eadi meidnes ilikest towart engles. ant feolohlukest wið ham blissin [&] gleadien. þe libbinde iflesche ou{er}gað {270} flesches lahe ant ou{er}cumeð cunde þe leadeð heouenlich lif in eorðe as ha wunieð hare murhðe. [&] hare blisse. þe feierl`e´ac of hare wlite. þe swetnesse of hare song{;} ne mei na tunge tellen. Alle ha singeð þe þer beoð. Ah hare song ne mahe nane buten heo singen. Se swote sme`a´l ham folheð hwider{}se ha wendeð. [þ/] me mahte libben {275} aa bi þe swotnesse. hwam se heo bisecheð fore{;} is sikerliche iborhen. for a[gh]ein hare bisocnen{;} godd him seolf ariseð [þ/] alle þe oðre halhen sittende ihereð. [Linenotes: 266. _cunfessurs_] _urs_ above _[o.][r.][e.][s.]_ MS.] ++Swiðe wel q{uo}ð warschipe likeð us [þ/] tu seist. Ah nu þu hauest se wel iseið of euch a setnesse{;} of þe seli sunder lepes sumhwet sei {280} us nu hwuch blisse is to alle iliche meane{;} [&] liues luue hire ondswereð. [f. 79v] Þe imeane blisse is seouenfald. lengðe of lif. wit. [&] luue. [&] of þe luue a gleadunge. wið{}ute met murie. loft song. [&] lihtschipe. ant sikernesse. is þe seoueðe. þah ich þis seið warschipe sumdel understonde{;} þu most unwreo þis witerluker [&] openin to þeos oðre. {285} ant hit schal beon seið liues luue warschipe as þu wilnest. ++Ha liuieð á in awlite. [þ/] is brihtre seoueuald. [&] schenre þen þe sunne. ant eau{er} in a strengðe to don buten euch swinc al [þ/] ha wulleð. [&] eau{er} mare in a steal in al [þ/] eauer god is wið{}ute wonunge. wið{}uten euch þing [þ/] mahe hearmin oðer eilin. {290} in al [þ/] eau{er} is. softe oðer swote. [&] hare lif is godes sihðe. [&] godes cnawlechunge as ure lau{er}d seide. [þ/] is q{uo}ð he eche lif to seon [&] cnawen sod godd. [&] him [þ/] he sende ih{es}u c{ri}st ure lau{er}d to ure alesnesse [&] beoð for þi ilich him iþe ilke wlite [þ/] he is. for ha seoð him as he is. nebbe to nebbe. [Linenote: 291. After _[&] godes_, an erasure MS.] +H+a beoð se wise [þ/] ha witen {295} alle godes reades. his runes [&] his domes þe derne beoð. [&] deopre þen eni sea dingle. ha seoð igodd alle þing. [&] witen of al [þ/] is [&] wes [&] eau{er} schal iwurden. hwet hit beo. hwi. [&] hwerto [&] hwer{}of hit bigunne. +H+a luuieð god wið{}ute met. for [þ/] ha understondeð hu he haueð bi ham idon þurh his muchele godlec [&] hwet ha ahen his {300} deorewurde milce to [gh]elden. ant euch{}an luueð oðer ase muchel as him seoluen. +S+e gleade ha beoð of godd{;} [þ/] al is hare blisse. se muchel [f. 80r] [þ/] ne mei hit munne na muð. ne spealie [na speche] for þi [þ/] euchan luueð oðer as him seoluen. Euchan haueð of odres god ase muche murhðe as of his ahne. bi þis [gh]e mahen seon [&] witen. {305} [þ/] euchan haueð sunderlepes ase feole gleadschipes{;} as ha beod monie alle. [&] euch of þe ilke gleadschipes is to eau{er} euch{}an ase muche gleadunge{;} as his ahne sunderliche. [gh]et ou{er} al þis. hwen euchan luueð godd mare þen him seoluen. [&] þen alle þe odre{;} mare he gleadeð of godd wið{}uten ei etlunge þen of his ahne gleadunge. {310} [&] of alle þe oðres. Neomeð nu þenne [gh]eme [gh]ef neau{er} anes heorte ne mei in hire [und]eruon hire ahne gleadunge sunderliche. [iseide. se unim]ete muchel is þe anlepi blisse. [þ/] ha nimeð i[n] hi[re] þus monie. [&] þus muchele. for{}þi seide ure lau{er}d to þeo þe him hefden icwemet. [Linenotes: 303. This leaf of the MS. defective. || 312, 313. MS. defective here. ] _Intra in gaudiu{m}. et c'._ Ga q{uo}ð he in{}to þi {315} lau{er}des blisse. þu most al gan þrin. ant al beon bigotten þrin for in þe ne mei hit nanesweis neomen in. her{}of ha herieð godd [&] singeð á un{}werget eau{er} iliche lusti in þis loft songes. as hit iwriten is. _Beati q{ui} habitant. et c'._ Eadi beoð þeo lau{er}d. þe iþin hus wunieð. ha schulen herien þe from [worlde i{n}to worlde]. +H+a beoð {320} alle ase li[hte [&] ase swifte as þe sunne.] gleam þe sc[heot from est into west. ase þin ehe[f. 80v]lid tuneð ant openeð for hwer se eau{er} þe gast wule þe bodi is anan{}riht wið{}ute lettunge. for ne mei ham na þing a[gh]eines etstonden. for euch{}an is al{}mihti to don al [þ/] he wule. [gh]e makie to cwakien heouene ba [&] eorðe wið his an finger. {325} +S+ikere ha beoð of al þis. of þulli lif. of þulli wit. of þulli luue [&] gleadunge þrof. [&] of þulli blisse. [þ/] hit ne me neauer mare lutlin ne wursin. ne neome nan ende. þis lutle ich habbe iseid of [þ/] ich iseh in heouene ah nower neh ne{}{s}eh ich al. ne [þ/] [gh]et [þ/] ich [iseh. ne] ne con ich half tellen. [Linenotes: 320-2. MS. defective here and at ll. 337-9. || 329. _seh_] _neh_ MS.] +W+it{er}[liche quoð] warschipe. wel we understondeð {330} [þ/] tu hauest ibeo þear [&] soð hauest iseid trof. eft{er} þi sihðe. ant wel is him [þ/] is war. [&] bisið him hu he mahe beast halden his hus [þ/] godes tresor is in a[gh]eines godes unwine þe weorreð þer towart a wið unþeawes. for þet. schal bringen hi{m} þider as he schal. al þis [þ/] tu hauest ispeken of an hundret siðe mare of blisse buten euch bale {335} folhin [&] ifinden. Q{uo}ð strengðe hwen hit swa is{;} hwet mei tweamen us from godd [&] hald[en us þeonne. ich] am siker ine godd. [[þ/] ne schal lif ne deað{;} ne wa] ne wunne nowðer [to dealen us ant his luue. ah al þis] us haueð igarc [f. 10r] ket. [gh]ef we as treowe tresures witeð wel his tresor [þ/] is bitaht us to{}halden. as we schulen ful wel undeR his wengen. {340} [Linenotes: 339. MS. Bod. ends with _igarc_; the rest is from MS. Royal 17 A 27.] ++Varpeð ut quoð warschipe{;} farlac ure fa. nis nawt riht [þ/] an hus halde þeos tweien. for þeR as murðes sonde is{;} [&] soð luue of eche lif. farlac is fleme. nu ut quoð strenðe farlac ne schaltu na leng{er}e leuen in uRe ende. nu q{uo}ð `he´ ich seide for god al [þ/] ich seide. [&] þah hit muri nere nes na lessere mi tale þe{n} wes murhðes {345} sondes ne unbihefre to ow. þah hit ne beo so licwurðe ne icweme. Eiðer of ow haueð his stunde to speokene. ne nis i{n}ckeR noðres tale to schunien in his time. þu warnest of wa. he telleð of wunne. muche neod is [þ/] me ow ba [gh]eornliche hercni. Flute nu faRlac þah. hwil liues luue is heRinne. [&] þole wið efne heorte þe dom of rihtwisnesse. {350} for þu schal[t]. ful bliðeliche beon under{}fon in as ofte as liues luue stutteð forto spekene. ++Nv is wil [þ/] husewif al stille. [þ/] eR wes so willesful. Al{}ituht efter wittes wissunge [þ/] is husebonde. [&] Al [þ/] hird halt him stille. [þ/] wes i{}wunet to beon fulitohen [&] don efteR wil haRe lefdi. Ant {355} nawt efteR wit{;} lustneð nu his lare. [&] fondeð eueR euchan efteR [þ/] him limpeð to. þ{urh} þeos twa sonden. [þ/] ha i{}heRd habbeð. [&] [þ/] fowr sustren lerden þruppe for euch unþeawes in[gh]ong his warde te witene. ant{}te waRden treowliche. [f. 10v] ++Þvs ah mon te þenchen ofte Ant ilome. Ant wið þulliche þohtes {360} awecchen his heorte. þe islep of [gh]emeles for{}[gh]et hire sawle heale. efter þeos twa sonden. +F+rom helle sihðe biseon{;} to þe blisse of heouene. To habben farlac of [þ/] an{;} luue toward [þ/] oðeR. ant leaden him ant hinen. [þ/] beoð his limen alle. nawt efteR wil þe untohe lefdi [&] his lust leareð. ah efteR [þ/] wit wule [þ/] is husebonde. tuhten [&] teachen [þ/] wit ga {365} eueR biuore ant teache wil efter him. to al [þ/] he dihteð [&] demeð to donne. ant wið þe fowR sustren{;} þer{}fore þe fowr heued þeawes. WaRschipe. Strencðe in godd. Ant Með. Ant +R+ihtwisnesse. witen godes treosor [þ/] is his ahne sawle. iþe hus of þe bodi{;} from þe þeof of helle. þulli þoht makeð mon te fleon alle unþeawes ant ontent his {370} heorte toward þe blisse of heouene. [þ/] ure lauerd [gh]eue us þ{urh} his hali milce [þ/] wið þe fedeR. ant e sune a{n}t e hali gast rixleð in þreo had á buten ende. AMEN. +P+ar seinte charite biddeð a pateR nost{er} for iohan [þ/] þeos boc w{ra}t. {375} ++Hwa se þis writ haueð ired. +A+nt crist him haueð swa isped. +I+ch bidde p{ar} seinte charite. +Þ+et [gh]e bidden ofte for me. +A+a p{ate}R n{oste}R. ant aue maRie. 380 +Þ+et ich mote [þ/] lif heR drehen. +A+nt ure lauerd wel i{}cwemen. +I+ Mi [gh]uheðe [&] in min elde. +Þ+et ich mote ih{es}u crist mi sawle [gh]elden. AMEN. XVII. SAINT KATHERINE [[MS description from Notes volume: "As for Sawles Warde. The text of this extract is from the Royal MS."]] [Headnote: Clara per Progenitores] [f. 11r] ++Constantin. ant Maxence weren on ane time as in keiseres stude hehest i rome. ah constantin ferde þurh þe burhme{n}ne read in{}to fronc{}londe. ant wunede summe hwiles þer for þe burhes neode. ant Maxence storede þe refschipe in rome. weox umbehwiles wreððe him bitweonen. ant comen to þe fehte. {5} þes maxence wes ouercumen. ant fleh into alixaundre. Constantin walde efter. ant warpen him þeonne. ah so wide him weox weorre on euch halue. ant nomeliche in an lond y{li}rie hatte. [þ/] ter he etstutte. Þa Maxence iherde þis{;} [þ/] he wes of him siker. ant of his cume karles. warð king of þat lond [þ/] lei into rome. as duden meast {10} alle þe oðere of þe world. bigon anan as wedwulf to weorrin hali chirche. ant dreie{n} cristene men þe lut [þ/] ter weren alle to heðenedom heðene as he wes. [Linenote: 8. After _an_, _e_ erased: _[.y]rie_ MS.] Summe þurh muchele [gh]eoue ant misliche meden. Summe þ{urh} farlac of his fule þreates. Oleast wið stronge tintreo ant licomliche pinen. Þe fif [&] þrittuðe [gh]er of his {15} rixlunge he set okine{}seotle i þe moder{}burh [f. 11v] of alixaundres riche. he sende heste. [&] bode so wide so [þ/] lond wes. [þ/] poure ba [&] riche comen biuoren hi{m} to þe temple iþe tun of his heðene godes. euchan wið his lac{;} forto wurgin ham wið. comen alle to his bode. [&] euchan bi `hi´s euene biuoren Maxence seolf to wurgen his {20} mawmez. þe riche roðeren [&] schep [&] bule hwa so mahte brohte to lake. þe poure cwike briddes in þis ilke burh wes wuniende a meide{n} swiðe [gh]ung of [gh]eres twa wone of twenti. feie`r´ [&] freolich o wlite [&] o wastu{m}. ah [gh]et [þ/] wes mare wurð steðeluest wið{}innen of treowe bileaue. anes kinges cost hehte anlepi dohter icuret clergesse. kat{er}ine {25} inempnet. [Linenote: 24. _wastun_ MS.] þis meiden wes boðen federles [&] moderles of hire child-hade, ah þah ha [gh]ung were{;} ha heold hire aldrene hird wisliche [&] warliche iþe eritage. [&] iþe herd [þ/] com of hire burde. nawt for {þ}i hire þuhte god to habben monie under hire [&] beon icleopet lefdi [þ/] feole telleð wel to. ah ba ha wes offearet of scheome [&] of sunne. {30} [þ/] þeo weren to{}dreuet oðer mis{}ferden [þ/] hire forð-federes hefden ifostred. For hire seolf ne kepte heo nawt of þe world. þ{us} lo for hare sake ane dale [f. 12r] heo et{}heold [of hire eldrene god] [&] spende al [þ/] oðer in neodful [&] i{n} nakede. [Linenotes: 28. _[þ/]i_ MS. || 33. _of ... god_ from C.] ++Þeos milde meoke meiden þes lufsum lefdi mid lasteles lates ne {35} luuede heo nane lihte plohen ne nane luue ronnes. nalde heo nane songes. ne nane luue{}runes leornin ne lustnin ah eauer ha hefde on hali{}writ ehnen oðer horte. oftest ba to gederes. hire feder hefde iset hire earliche to leaf [&] to lare. [&] heo underueng hit þ{urh} þen hali{}gast so wel [þ/] nan nes hire euening{e}. Modie meistres [&] {40} feole fondeden hire ofte. oswiðe feole halue forto under{}neomen hire. ah nes þer nan [þ/] mahte neuer enes wrenchen hire mid al his crefti crokes ut of þe weie. ah swa sone heo [gh]eld ham swucche [gh]ein cleppes. [&] wende hare wiheles uppon ha{m} seoluen [þ/] al ha i{}cneowen ham crauant [&] ouercumen. [&] cweðen hire þe meistrie [&] te menske al up. {45} [Linenote: 35. After _lates_, _f_ erased.] ++Þus hwil ha wiste hire [&] þohte aa to witen hire meiden i{}meiðhad. as ha set in a bur of hire burde boldes heo iherde a swuch murhðe towart þe awariede mawmetes temple lowing{e} of [þ/] ahte. luding{e} of þe men. gleowunge [f. 12v] of euch gleo to herien [&] hersumin hare heðene godes. as ha þis iherde [&] nuste [gh]et hwet hit wes. ha sende swiðe for {50} to witen hwet wunder hit were. sone so hire sonde com a[gh]ein [&] seide hire [þ/] soðe{;} heo swa itend of wreððe wes [þ/] wod ha wurðen walde. het up of hire hird hwuch as heo walde ant wende hire þideward. ifont þer swiðe feole [gh]einde [&] [gh]urinde. [&] þeotinde unþuldeliche wið rewfule remes [þ/] cristene weren. [&] leafful in godes la[.y]. [Linenote: 53. After _of hire_, _[h.][a.] [w.]_ MS.] ah for dred {55} of deað duden þes deouel[e]s lac as þe heðene duden. hwa wes wurse þen hire heorte iwundet in{}wið for þe wrecches [þ/] heo iseh wraðe werkes wurchen a[gh]eines godes wille. þohte þah as heo wes þuldi [&] þolemod so [gh]ung þing as heo wes. hwet hit mahte [gh]einen þah heo hire ane were a[gh]ein so kene keisere [&] his kineriche. {60} stod stille ane hwile [&] hef hire heorte up to þe hehe healent þe iheret is in heouene. bisohte him help. [&] hap. [&] wisdom. as wisliche as al þe world is iwald þ{urh} his wissunge. þrefter wepnede hire mid soðe bileaue. [&] wrat on hire breoste ant biuoren hire teeð [&] tunge of hire muð þe hali [f. 13r] rode taken. [&] com lepinde {65} forð al itend of lei of þen hali gast. as þe keiser stod bimong þe su{n}ful slaht of [þ/] islein ahte deoulen to lake [þ/] euch wariet weouet of þe mix mawmez ron of [þ/] balefule blod al{}bi{}blodeget. [&] bigon to [gh]eien ludere stefne. [Linenote: 56. _þes þes_ MS.] ++Gretinge keiser walde. þe bi{}cumen for þin hehnesse [gh]ef þu þis {70} il{k}e [gh]eld [þ/] tu dest to deouelen [þ/] for{}deð þe baðe ilicom [&] i sawle{;} [&] alle [þ/] hit driueð. [gh]ef þu hit [gh]ulde [&] [gh]eue to his wurðmunt þe scheop þe ant al þe world. [&] al walt þ{urh} his wisdom. [&] al [þ/] ischapen is. ich walde keiser igreten þe. [gh]ef þu understode [þ/] he him ane is to herien þ{urh} hwam [&] under hwam {75} alle kinges rixleð. ne ne mei na þing wið{}stonden his i{}wil. þah he muche þolie. þes heouenliche lauerd luueð treowe bileaue. [&] nowðer blod ne ban of unforgult ahte. ah [þ/] me halde [&] heie his halewunde heastes. Ne nis na þing hwar þ{urh} monnes muchele medschipe wreððeð him wið mare þen þe schaft of mon{;} [þ/] he scheop. [&] [gh]ef {80} schad ba of god [&] of uuel þ{urh} wit [&] þ{urh} wisdom schal wurðen forð. ut of his witte þ{urh} þe awariede gast [þ/] he [gh]elt þe wur [f. 13v] ðmunt to unwitlese þing [þ/] te feont wuneð in. [þ/] he ahte to godd [&] hereð [&] hersumeð seheliche schaftes [&] blodles [&] banles. [&] leomen buten liue. as he schulde his [&] heoren. [&] alre þinge schuppent [þ/] is {85} godd unsehelich. [Linenote: 71. _ille_ MS.] [Headnote: Claruit per Sacros Mores] ++Þe feont þe fint al uuel bimong alle his crokinde creftes. wið neauer an ne keccheð he creftluker cang men ne leadeð to unbileaue. þen [þ/] he makeð men. [þ/] ahten to witen wel. [þ/] ha beoð bi{}[gh]etene. i{}borene [&] broht forð þ{urh} þe heoueneliche feder{;} to makien {90} swucche mawmez of treo. oðer of stan. oðer þ{urh} mare medschipe. of gold oðer of seoluer{;} [&] [gh]eouen ham misliche nome. of sunne oðer of mone. of wind of wude. of wettres. [&] hersumið. [&] wurgið as þah ha godes weren. ne naueð he þurh oðer þing i þis bileaue ibroht ow bute [þ/] ow þuncheð [þ/] ha schulden leasten aa. forþi [þ/] [gh]e ne schulen {95} ham neu{er} biginnen. ah þer nis buten an godd þ{urh} hwam witerliche alle weren i{}wrahte. [&] of nawt i þis woorld iset us forto frourin. ant to fremien. [&] al{}swa as euch þing hefde biginnunge of his godlec{;} al{}swa schulden alle habben endunge [gh]ef ha [þ/] [f. 14r] walden. engles [&] sawlen þurh [þ/] ha bigunnen ahten [&] mahten endin þurh cunde. {100} ah he þurh his milce. [&] godlec of his grace makeð ham [þ/] ha beoð in eche buten ende. [&] ter uore nis na þing euening. ne eche wið godd [þ/] [gh]e gremieð. for he is hare alre schuppent. [&] scheop as in su{m} time. [&] na time nes neauer [þ/] he ne bigon te beon in. XVIII. THE ORISON OF OUR LADY [[MS description from Notes volume: "Cotton Nero A 14, British Museum. See [IX, Ancrene Wisse]."]] [Headnote: Benedicta Tu in Mulieribus] +On god ureisun of ure lefdi.+ [f. 120v ++Cristes milde moder seynte marie. Mines liues leome mi leoue lefdi. to þe ich buwe [&] mine kneon ich beie. and al min heorte blod to ðe ich offrie. þu ert mire soule liht. [&] mine heorte blisse. 5 Mi lif [&] mi tohope min heale mid iwisse. Jch ouh wurðie ðe mid alle mine mihte and singge þe lofsong bi daie [&] bi nihte. vor þu me hauest iholpen aueole kunne wise. and ibrouht of helle in{}to paradise. 10 Jch hit þonkie ðe mi leoue lefdi. and þonkie wulle þe hwule ðet ich liuie. alle cristene men owen don ðe wur`s´chipe. and singen ðe lofsong mid swuðe muchele gledschipe. vor ðu ham hauest alesed of deoflene honde. 15 and i{}send mid blisse to englene londe. | [Linenote: 16. _isend_] _d_ corr. out of _t_.] wel owe we þe luuien mi swete lefdi. [f. 121r wel owen we uor þine luue ure heorte beien. þu ert briht [&] blisful ouer alle wu{m}men. and god ðu ert [&] gode leof ouer alle wepmen. 20 alle meidene were wurðeð þe one. vor þu ert hore blostme biuoren godes trone. nis no wu{m}mon iboren þet ðe beo iliche. ne non þer nis þin eming wið{}i{n}ne heoueriche. heih is þi kinestol onuppe cherubine. 25 biuoren ðine leoue sune wid{}i{n}nen seraphine. Murie dreameð engles biuoren þin onsene. pleieð [&] sw`e´ieð [&] singeð. bitweonen. Swuðe wel ham likeð biuoren þe to beonne. vor heo neu{er} ne beoð sead þi ueir to iseonne. 30 þine blisse ne mei no wiht understonden. vor al is godes riche an{}under þine honden. alle þine ureondes þu makest riche kinges. þu ham [gh]iuest kinescrud beies [&] gold ringes. þu [gh]iuest eche reste ful of swete blisse. 35 þer ðe neure deað ne com{;} ne herm ne sorinesse. þer bloweð i{n}ne blisse blostmen. hwite [&] reade. þer ham neu{er} ne mei. snou. ne uorst iureden, þer ne mei non ualuwen. uor þer is eche sumer. ne non liuiinde þing woc þer nis ne [gh]eomer 40 þer heo schulen resten þe her ðe doð wurschipe. [gh]if heo [gh]emeð hore lif cleane urom alle queadschipe. þer ne schulen heo neu{er} karien ne swi`n´ken. ne weopen ne murnen ne helle stenches stinken. þer me schal ham steoren mid guldene chelle. | 45 and schenchen ham eche lif mid englene wille. [f. 121v ne mei non heorte þenchen ne no wiht arechen. ne no muð imelen ne no tunge te{ch}en hu muchel god ðu [gh]eirkest wið{}inne paradise. [Linenote: 48. _techen_] _tegen_ MS.] ham þet swinkeð dei [&] niht iðine seruise 50 al þin hird is i{}schrud mid hwite ciclatune. and alle heo beoð ikruned mid guldene krune. heo beoð so read so rose so hwit so þe lilie. and eu{er} more heo beoð gled [&] singeð þuruhut murie. Mid brihte [gh]imstones hore krune is al biset. 55 and al heo doð þet ham likeð. so þet no þing ha{m} ne let. þi leoue sune is hore king [&] þu ert hore kwene. ne beoð heo neu{er} i{}dreaued mid winde ne mid reine. Mid ham is eu{er} more dei wið{}ute nihte. Song wið{}ute seoruwe [&] sib wið{}ute uihte. 60 Mid ham is muruhðe moniuold wið{}ute teone [&] treie. Gleobeames [&] gome inouh liues wil [&] eche pleie. þereuore leoue lefdi long hit þuncheð us wrecchen vort þu of þisse erme liue to ðe suluen us fecche. we ne muwen neuer habben fulle gledschipe. 65 er we to þe suluen kumen to þine heie wurschipe. Swete Godes moder softe meiden [&] wel icoren. þin iliche neu{er} nes ne neu{er}more ne wurð iboren. Moder þu ert [&] meiden cleane of alle laste. þuruhtut hei [&] holi in englene reste. 70 al englene were [&] alle holie þing Siggeð [&] singeð þet tu ert liues welsprung and heo siggeð alle þet ðe ne wonteð neu{er} ore. [Linenotes: 73. _ðene_ MS.] ne no mon, þet ðe wurðeð ne mei neu{er} beon uorloren. | þu ert mire soule [leoue] wið{}ute leasunge. [f. 122r efter þine leoue sune{;} leouest alre þinge. 76 al is þe heouene ful of þine blisse. and so is al þes middeleard of þine mildheortnesse. So muchel is þi milce [&] þin e{d}modnesse. [Linenotes: 79. _eomodnesse_ MS.] þet no mon þet ðe [gh]eorne bit of helpe ne mei missen. 80 ilch mon, þet to þe bisihð þu [gh]iuest milce [&] ore. þauh he ðe habbe swuðe agult [&] i{}dreaued sore. þereuore ich ðe bidde holi heouene kwene. þet tu [gh]if þi wille is iher{e} mine bene. [Linenotes: 84. _iher_ MS.] ich ðe bidde lefdi uor þere gretunge. 85 þet Gabriel ðe brouhte urom ure heouen kinge. and ek ich ðe biseche uor ih{es}u cristes blode þet for ure note was i{}sched oðere rode. vor ðe muchele seoruwe ðet was oðine mode. þo þu et ðe deaðe him bi{}uore stode 90 þet tu me makie cleane wiðuten [&] eke wið{}i{n}nen. So þet me ne schende none kunnes sunne. þene loðe deouel [&] alle kunnes dweoluhðe. aulem urom me ueor awei mid hore fule fulðe. Mi leoue lif urom þine luue ne schal me no þing to{}dealen 95 vor oðe is al ilong mi lif [&] eke min heale. vor þine luue i swinke [&] sike wel ilome vor þine luue ich ham ibrouht i{n} to þeoudome, vor þine luue ich uorsoc al þet me leof was. and [gh]ef ðe al mi suluen. looue lif iþench þu þes. 100 þet ich ðe wreðede sume siðe hit me reoweð sore. vor cristes fif wunden ðu [gh]if me milce [&] ore. [gh]if þu milce nauest of me þet ich wot wel [gh]eorne | þet ine helle pine swelten ich schal [&] beornen. [f. 122v ful wel þu me iseie þauh þu stille were. 105 hwar ich was [&] hwat i dude þauh þu me uorbere. [gh]if þu heuedest wreche inumen of mine luðernesse. iwis ich heuede al uorloren paradises blisse. þu hauest [gh]et forboren me uor þine godnesse. and nu ich hopie habben fulle uor[gh]iuenesse. 110 ne wene ich neure uallen in{}to helle pine. hwon ich am to ðe ikumen [&] am ðin owune hine þin ich am [&] wule beon nu [&] eu{er} more. vor oðe is al mi lif ilong [&] o godes ore. Mi leoue swete lefdi to þe me longeð swuðe. 115 bute ich habbe þine help ne beo ich neu{er} bliðe. ich þe bidde þet tu kume to mine uorð{}siðe. and nomeliche þeonne þine luue kuðe. auouh mine soule hwon ich of þisse liue uare and i{}schild me urom seoruwe [&] from eche deaðes kare. 120 [gh]if þu wult ðet ich iðeo gode [gh]eme nim to me. vor wel ne wurð me neu{er} bute hit beo þuruh ðe. Mid swuþe luðere lasten mi soule is þuruh{}bunden. ne mei no þing so wel so þu healen mine wunden. to þe one is al mi trust efter þine leoue sune 125 vor is holie nome of mine liue [gh]if me lu{n}e. ne þole þu þene unwine þet he me arine ne þet he me dra`w´e in to helle pine. nim nu [gh]eme to me so me best a beo ðe beo. vor þin is þe wurchipe [gh]if ich wre{c}che wel iþeo. 130 [Linenotes: 126. _lune_] _luue_ MS. || 127. _arine_ on an erasure. || 128. _drawe_] _w_ over _[i.]_ MS. || 130. _wreeche_ MS.] þu ne uorsakest nenne mon uor his luðernesse. [gh]if he `is´ to bote [gh]eruh [&] bit þe uor[gh]iuenesse. | þu miht lihtliche [gh]if þu wult al mi sor aleggen. [f. 123r and muchele bet biseon to me þen ich kunne siggen. þu miht for[gh]elden lihtliche mine gretunge. 135 al mi swinc [&] mi sor [&] mine kneouwunge. Jne me nis noþing feier on to biseonne. Ne no þing [þ/] beo wurðe biuoren þe to beonne. [Linenote: 138. _þing[þ/]_ MS.] þereuore ich þe bidde [þ/] þu me wassc`h´e [&] schrude þuruh þine muchele milce [þ/] spert so swuðe wide 140 Nis hit ðe no wurðscipe [þ/] þe deouel me to{}drawe. [gh]if þu wult hit iðauien iwis he wule ðurchut fawe. vor he nolde neu{er}re [þ/] þu hefedest wurðschipe. Ne no mon [þ/] þe wurðeð [þ/] he hedde gledschipe. þu hit wost ful [gh]eorne [þ/] þe deouel hateð me. 145 and nomeliche þereuore [þ/] ich wurðie þe. þereuore ich þe bidde [þ/] þu me wite [&] werie. þet þe deouel me ne drecche ne dweolðe me ne derie. So þu dest [&] so þu schalt uor ðire mild{}heortnesse. þu schalt me aueir dol of heoueriche blisse. 150 [gh]if ich habbe muchel ibroken, muchel ich wulle beten. and do mine schrifte [&] þe ueire greten. þe hwule [þ/] ich habbe mi lif [&] mine heale. vrom ðire seruise ne schal me no þing deale. biuoren þine uote ich wulle liggen [&] greden. 155 vort ich habbe uor[gh]iuenesse of mine misdeden. Mi lif is þin mi luue is þin mine heorte blod is þin. and [gh]if ich der se`g´gen mi leoue leafdi þu ert min. alle wurðschipe haue þu on heouene and ec on eorðe. and alle gledschipe haue þu al so ðu ert wurðe. | 160 Nu ich þe bi{}seche ine cristes cherite. [f. 123v þet þu þine blescinge [&] þine luue [gh]iue me. [gh]eme mine licame ine clenenesse Godalmihti unne me vor his mild{}heortnesse. [Linenotes: Between ll. 163, 4, a line omitted: it was supplied at the top of the folio, but cut away by the binder. Zupitza read the traces of the last two words as _ine eadmodnesse_.] [þ/] ich mote þe iseo in ðire heie blisse. 165 and alle mine ureondmen þe bet beo nu to dai. [þ/] ich habbe i{}sungen þe ðesne englissce lai. and nu ich þe bi{}seche vor ðire holinesse. þet þu bringe þene Munuch to þire glednesse. þet funde ðesne song bi ðe mi looue leafdi. 170 Cristes milde moder seinte marie. amen. [Linenotes: 169. _Munuch_] _nu_ on an erasure MS. || 170. _biðe_ MS.] XIX. SAINT JULIANA [[MS description from Notes volume: "i. Bodleian 34, Oxford (B). ii. Royal 17 A 27, British Museum (R): for descriptions see [XVI, Sawles Warde]. ... R is abbreviated ... the joints are often visible."]] (Royal MS.) (Bodleian MS.) [f. 56r] +Her cumseð þe uie of seinte iuliane. ant telleð of liflade hire.+ ++In ure lauerdes luue þe is feader of frumschaft. ant on his deorewurðe sunes nome. ant o þes hali{}gastes. [þ/] glideð of ham baðen. alle lewede men. [þ/] understonden ne mahen latines ledene. {5} liðin. [&] lustnin ane meidenes liflade. [þ/] is of latin iturnd into englisch. [þ/] te lif{}hali lefdi. in heouene luuie us þe mare. ant of þis lihinde lif : leade us wið hire ern [f. 56v] dunge. þe is icoren of crist in{}to þe eche of heouene. [f. 36v] +I þe feaderes [&] i þe sunes [&] i þe hali gastes Name. Her Biginneð þe liflade. ant te passiun of seinte Juliene.+ ++In ure lau{er}des luue þe feader is of frumscheft. ant iþe deore wurðmunt of his deorewurðe sune. [&] iþe heiunge of þe hali gast. þe of ham ba glideð. an godd unagin euch godes ful. Alle leawede {5} men. þe understonden ne muhen latines ledene. lideð [&] lusteð þe liflade of a meide{n}. [f. 37r] [þ/] is of latin iturnd{;} to englische leode. wið þon þat teos hali leafdi. in heouene luuie us þe mare. [&] þurh þis lihnide lif{;} leade us to [þ/] eche. þurh hire eadi erndunge. [þ/] c{ri}st is swiðe icweme. {10} [Linenote: 5. _ba[ð.][e.]_ MS.] ++Þeos meiden. ant tis martir. wes iuliane ine{m}pnet. in nichomedes {10} burh. [&] of heðene cun icume{n}. ant hire fleschliche feder wes affrican ihaten. of þe heðene mest þeo [þ/] cristene weren{;} derfliche droh ham to deaðe. ah heo as þeo [þ/] te heouenlich feder luuede. leafde al hire aldrene lahen. [&] bigon to luuien þene liuiende lauerd þe lufsum godd. [þ/] wisseð ant weldeð al [þ/] is on worlde{;} [&] al [þ/] iwraht is. ++Þeos meiden [&] teos martyr [þ/] ich of munne{;} wes Juliene inempnet. i Nichomedese burh. Al of heaðene cun icumen [&] akennet. [&] hire fleshliche feader affrican hehte. þe heande [&] heascede mest men þe weren cristene. [&] droh ha{m} þurh derue pinen to deaðe. Ah heo as þeo [þ/] te hehe heouenliche lau{er}d hefde his luue ile{n}et. leafde {15} hire ealdrene lahen [&] bigon to luuien þen áá liuiende goð þe lufsume lau{er}d. [þ/] schupte alle sche`a´ftes [&] wealdeð [&] wisseð efter þet his wil is. al [þ/] ischeapen iS. [Linenotes: 12. _Al[l.]_ MS. || 15. _ileuet_ MS.] Þa wes {15} biþon time as redegunge telleð. Maximian þe modi keiser ine Rome heinde ant heriende heðene mawmez. wið unmeð muchel hird [&] unduhti duheðe. [&] for{}demde alle þeo{;} þe on drihtin bilefden. þes Maximian luuede an heh mon of cunne ant eke riche of rente elewsius wes ihaten. ant weren as feolahes þ{urh} muche freontschipe. {20} þis meidenes feder [&] he. weren swiðe wel to gederes. ++Wes iþon time as þe redunge telleð. þe modi Maximien keiser irome. heriende. [&] heiende heaðene maumez. wið unimeað {20} muchel hird. [&] wið heh duheðe. [&] fordemde alle þeo þe o drihtin bilefden. Þes mihti maximien luuede an eleusium biuoren monie of his men. Akennet of heh cun. [&] swiðe riche of rente. [&] [gh]ung{e} mon of [gh]eres. þes [gh]unge mon eleusi{us}. [þ/] þ{us} wes wel wið þe king{e}. hefde iunne feolahschipe to affrican. [&] wes iwunet ofte to cumen wið him {25} [f. 37v] to his in. [&] iseon his dohter. [Linenote: 25. _inune_ MS.] as he sumchere iseh hire utnume feir. ant freoliche. he felde hi{m} iwundet. [þ/] wið{}uten lechnunge of hire libben he ne mahte. Affrican wiste wel [þ/] he wes freo boren. [&] [þ/] him walde bicumen a freo boren burde. ant [gh]ettede h{im} his dohter. [&] wes sone [f. 57r] ihondsald al hire unwilles. ah {25} heo truste on him þat ne trukeneð namon{;} [þ/] trusteð treowliche on him. ant euch deis dei eode to ch`i´rche to leornen godes lare. [gh]eornliche to witen hu ha mahte best witen hire unweommet. . . ++As he hefde en chere bihalden swiðe [gh]eorne hire utnumne feire. [&] freoliche [gh]uheðe{;} felde him iwundet in{}wið in his heorte wið þe flan þe of luue fleoð. swa [þ/] him þuhte þet ne mahte he nanes weis wið{}ute þe lechnunge of hire luue libben. Ant efter lutle {30} stounde wið{}ute long{e} steuene. wes him seolf sonde to affrican hire feader. [&] bisohte him [gh]eorne [þ/] he hire [gh]eue him. [&] he hire walde menskin wið al [þ/] he mahte. As þe þi{n}g i þe world [þ/] he meast luuede. Affrican wiste [þ/] he wes swið freo iboren. ant walde wel bicumen him a freo iboren burde. [&] [gh]etede him his bone. Ha wes {35} him sone i{}hondsald þah hit hire unwil were. AH ha truste upon him [þ/] ne truked na mon. ha trewliche him truste on. [&] eode to chirche euche daheðes dei. to leornin godes lare. biddinde [gh]eorne wið reowfule reames. [þ/] he wissede hire o hwuche wise ha mahte witen hire meiðhað. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . {40} [Linenote: 36. After _were_, _al_ erased.] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ah as ha wende hire summes weis to witene{;} sende him to seggen. [þ/] nalde {30} ha lihten swa lahe ne nehlechen him for nan liuiende mon. er þen he were under Maximian hehest in rome [þ/] is hehreue. Sone so he iherde þis. he bi{}[gh]et et te keiser [þ/] he [gh]ettede him reue to beonne as [þ/] he i[gh]irnd hefde. ant he as me þa luuede. lette leaden him i{n}to {c}ure. [&] te riche riden in. [&] tuhen him [gh]ont te tun{;} from strete to strete. {35} ant al þe {c}ur wes bitild. [þ/] he wes in. wið purpre wið pal. [&] wið ciclatu{n}. [&] deorewurðe claðes. as þe [þ/] heh þing hefde to heden. ant þa he hefde þis idon{;} he sende hire to seggen. [þ/] he hefde hire wil iwraht. [&] heo schulde his wurchen. [Linenotes: 34, 36. _ture_ _tur_ MS. || 37. _ciclatur_ MS.] Ah heo forte werien hire wið him summe `h´wile : [f. 38r] sende him to seggen. [þ/] nalde ha nawt lihten se lahe to luuien. Ne nalde ha neolechin him for na liuiende mon. ear þen he were under Maximien. hehest i Rome. [þ/] is heh reue. He ase timliche as he hefde iherd þis. bi[gh]et ed te Keiser þet he [gh]ette him al [þ/] he walde. {45} [&] lette as me luuede þa leaden him i cure up o fowr hweoles. [&] teon him [gh]eonte tun þron from strete to strete. Al þe cure ou{er}tild [þ/] he wes itohen on{;} wið purpres [&] pelles. wið ciclatuns [&] cendals [&] deorewurðe claðes. AS þe [þ/] se heh þing hefde to heden. ant se riche refschipe to rihten [&] to readen. þa he hefde þus idon. sende hire þ{us} {50} to seggen hire wil he hefde iwraht. Nu his ha schulde wurchen. ++Iuliane þe edie i{es}u cristes leouemon of his blisfule luue balde {40} hire seoluen. sende him to onswere [f. 57v] bi an of hire sonden. Elewsius wite þu hit wel ireadi. wraðði so þu wraðði. no lengre nulich hit heolen þe. [gh]ef þu wult leauen þe lahen [þ/] tu list in. ant leuen in godd feder. [&] i{n} his deorewurðe sune. [&] iþe hali gast. ichulle wel neomen þe. [gh]ef þu nult no{;} þu art wundi of me. [&] oðer luue sech þe. {45} Þa þe reue iherde þis{;} he wreððede him swiðe. [&] hire feder cleopede. ant feng on to tellen him. hu his doht{er} droh him from deie to deie. ant efter [þ/] he wende to habben his iwil so ha him þis word sulliche sende. Bi [þ/] ilke godd q{uo}ð hire feder [þ/] me is lað to gremien beo hit soð [þ/] tu seist to wraðer heale seide ha hit. ant nu ichulle o great {50} grome al biteachen hire þe. to wurchen þi wil. [&] al [þ/] te wel likeð as mit tin ahne. [&] me cleopede hire forð biuoren hire feder. Juliene þe eadie ih{es}u c{ri}stes leofmon of his blisfule luue balde hire seolue{n}, [&] sende him al openliche bi sonde to seggen. þis word ha send te for nawt þu hauest iswechte. wreaðe se þu wreaðe. Do [þ/] tu do wult nule ich ne ne mei ich lengre heolen hit te [gh]ef þu wult {55} leauen. þe lahen þet tu liuest in ant leuen i godd feader. [&] in his deorwurðe sune. [&] i þe hali gast folkene froure. an godd [f. 38v] [þ/] is igret wið euches cunnes gode{;} Ich chule wel neome þe. [&] [gh]ef [þ/] tu nult no{;} þu art windi of me. [&] oðer luue sech þe. Þa þe hehe reue iherde þis ondswere{;} bigon to wreðen swiðe. [&] cleopede hire {60} feder{}forð. [&] feng on to tellen. hwuch word ha sende him. Efter [þ/] he wende forte habben idon al [þ/] he wilnede. Affrican hire feader wundrede him swiðe. [&] bigon to swerien. bi þe ilke godes [þ/] me is lað to gremien. beo hit soð [þ/] tu seiist{;} to wraðer heale. ha sehð hit. ant ich wulle o great grome al biteachen hire þe. [&] tu do hire. al [þ/] tu {65} wult. He þonkede him. [&] heo wes icleopet forð. [Linenotes: 53. _al_] _[t.][o.] al_ MS.] [&] he feng feire to fondin his dohter Mi deorewurðe dohter hwer{}fore uor{}sakestu þi s[.y]. ant ti selhðe. þe weolen ant te wu{n}nen [þ/] walden awakenin ant waxen of þi wedlac. [þ/] ich þe to reade. for he is inoh {55} lauerd elewsius ine rome. [&] tu maht beon leafdi dohter [gh]ef þu wel wult. Iuliane þe eadie onswerede him [&] seide as þeo þat [f. 58r] ine godd hire hope hefde. [gh]ef he wule leuen an god al mihti. þenne mei he speoken þrof [&] inoh raðe speden. ant [gh]ef [þ/] he nule nawt. ne schal wiuen on me. wiue þer his wil is. [&] affrican hire feader feng on earst feire on{;} to lokin [gh]ef he mahte wið eani luue speden. Juliene q{uo}ð he mi deorewurðe dohter. sei me hwi þu forsakest þi sy [&] ti selhðe? þe weole{n} [&] te wunnen. þe walden awakenen. [&] waxen of þe wedlac [þ/] ich reade þe to : hit nis nan {70} eðelich þing. þe refschipe of rome. ant tu maht [gh]ef þu wult. beon burhene leafdi. [&] of alle þe londes þe þer{}to liggeð. Juliene þe eadie ontswerede him [&] seide. [gh]ef he wule luuien. [&] leuen g`o´dd. al mihti{;} þenne mei he [speoken] þrof. [&] speden inoh reaðe. for [gh]ef he [þ/] nule no{;} ich segge þe [þ/] soð is. ne schal he wiuen on me. Sei nu {75} hwet ti wil is. [Linenote: 70. _[t.]reade_ MS.] þa hire feder iherde þis{;} {60} þa feng he to swerien. Bi mi kinewurðe lauerd apollo. ant bi mi deore leafdi diane. [þ/] ich muche luuie. [gh]ef þu haldest her{}on. ichulle leoten deor to{}teore{n} ant to{}luken þe. [&] [gh]eouen þi flesch{;} fuheles of þe lufte. Iuliane him onswerede [&] softeliche seide. ne wen þu nawiht leoue feder. [þ/] tu affeare me swa. for i{es}u crist godes sune {65} [þ/] ich on leue [&] luuie as lauerd lufsumest on liue. þah ich beo forbernd. [&] to{}loken limel. nulich heronont buhen þe nawiht affrican wreaðede [&] [f. 39r] swor swiðe deopliche. for þe drihtfule godd apollo mi lau{er}d. [&] mi deore leafdi þe deorewurðe diane [þ/] ich muche luuie. [gh]ef þu haldest her{}on{;} ich schal leote wilde deor to{}luken [&] toteore þe [&] [gh]eoue þi flesch fode to fuheles of þe lufte. Juliene him ondswerede. [&] softeliche seide. Ne lef þu {80} nawt leoue feader [þ/] tu offeare me swa{;} ich swerie a[gh]ein. þe ih{es}u c{ri}st godes sune. [þ/] ich on leue. [&] luuie as leoflukest. [&] lufsumest lau{er}d. þah ich cwic beo forbearnd baðe lim [&] lið ileitinde leie. Nulle ich þe her onont þreate se þu þreate buhe ne beien. Þa feng eft hire [feder] on wið olhnu{n}ge to fondi{n} [gh]ef he mahte eisweis wenden hire heorte. [&] seide hire lufsumliche. [þ/] ne schulde ha nane wunne lihtliche wilnin{;} [þ/] he ne schulde welden. wið [þ/] ha walde hire þonc wenden {70} Nai quoð [þ/] meiden schuldich don me to him [þ/] is alle deoulen bitaht. [&] to eche deð idemet. to furwurðen wið him world abuten ende. for his wedlakes weole oðer for eni wunne. for soð ich hit segge un{}wurð is hit me. ichulle [þ/] he hit wite wel. ant tu [f. 58v] eke mid him [þ/] ich am iweddet to an [þ/] ichulle treowliche to halden ant wið{}uten les {75} luuien. þe is unlich him. [&] alle worldlich men. ne nullich him nowðer leauen. ne lihen for weole ne for wunne. for wa. ne for wunne þet [gh]e mahen don me. [++A]ffrican feng eft on. [&] to fondin ongon [gh]ef he mahte eanis weis {85} wið olhnunge wenden hire heorte. [&] leoftede luueliche. [&] seide hire sikerliche. [Þ/] ne schulde ha lihtliche wilni na wunne{;} [þ/] ha ne schulde wealden. wið þe{re}an [þ/] ha walde hire wil wenden. Nai q{uo}ð ha [þ/] nis nawt. schulde ich do me to him. [þ/] alle deoflen is bitaht. [&] to eche deað fordemet. to forwurðe wið him worlt buten ende iþe putte {90} of helle? for his wedlackes weole oðer for ei wunne. To soðe ich hit segge þe. Vnwurð hit is me. Ich chulle [þ/] he wite hit ful wel. [&] tu eke mid al{;} i`c´h am to an iweddet [þ/] ich chulle treowliche wiðute leas luuien. [þ/] is unlich him [&] alle worltliche men. ne nulle ich neauer mare him lihen ne lea[f. 39v]uen. for weole ne for wunne. for {95} wa ne for wontreaðe [þ/] [gh]e me mahen wurchen. þa feng hire feder te wreððen swiðe ferlich [&] swiðe hokerliche freinede. Me hwet is he þes were [þ/] tu art to iweddet. [þ/] tu hauest wið{}uten me þine luue ilene[t] for hwam þu letest lutel of {80} [þ/] tu schuldest luuie{n}. ne ich neuer [þ/] ich wite nes wið him icnawen. For gode q{uo}ð þet meiden þin harm is þe mare nawt forþi þet tu nauest ofte iherd of him [gh]are. [þ/] is iesu godes sune. þe forto lesen moncun [þ/] forloren schulden beon{;} lette his deo`r´wurðe lif on rode. ne ich ne seh him neuer [þ/] me sare for þuncheð. ah ichim luuie ant {85} leue as on lauerde. ne schal me firsin him from{;} nowðer deouel ne mon. For mi lif quoð hire feder þe schal laðin his luue for þu schalt beon ibeaten. mid besmes swa bittre [þ/] tu wummon were. schal to wraðe{r} heale iwurðen. [Linenotes: 80. _ilenet_] MS. defective here. || 89. _wraðel_ MS.] ++Hire feader feng on to wreaððin swiðe ferliche [&] easkede hire hokerliche. Ant hwet is he þes were [þ/] tu art to iweddet. [þ/] tu hauest wið{}ute me se forð þi luue ile{n}et. [þ/] tu letest lutel. of al [þ/] tu schuldest luuien. Ne ich nes neauer [þ/] ich wite [gh]et. wið him {100} icnawen. for gode q{uo}ð þe meiden þin hearm is þe mare. Nawt for{}þi [þ/] tu nauest iherd of him [gh]are. [Þ/] is ih{es}u godes sune. [þ/] forte alesen moncun [þ/] schulde beon forloren al{;} lette lif o rode. Ich ne seh him neau{er} [&] [þ/] me of{}þuncheð. Ah ich him luuie [&] wulle don. [&] leue on as o lau{er}d. Ne schal me firsen him from. Nowðer {105} deouel ne mon. for mi lif q{uo}ð hire feader þe schal laðin his luue. for þu schalt habbe þrof hearm [&] scheome baðe [&] nu þu schalt on alre earst. as on ernesse swa beon ibeaten wið bittere besmen. [þ/] tu were wummon of wu{m}mone bosum to wraðerheale eau{er} iboren iþe worlde. [Linenote: 99. _ileuet_ MS.] Swa muche quoð ha ich iwurðe him þe leouere{;} So ich derure þing for his luue drehe. [þ/] ti wil is{;} wurch nu. {90} [&] he het hatterliche strupen hire steortnaket. [&] beten hire swa luðere [þ/] hire leofliche lich{;} liðeri al oblode. [&] swa ha duden so luðere [þ/] te blod [gh]et adun of þe [gh]erden. [&] heo bigon to [gh]eien. Beaten so [gh]e beaten [gh]e beliales bu[f. 59r]deles. ne mahe [gh]e nowðer mi luue ne min bileaue lutlen toward him mi lufsum leof mi leowinde lauerd ne {95} nullich leauen ower read [þ/] for readeð ow seoluen. ne ower mix mawmex [þ/] beoð þes feondes fetles heien ne herien. for teone ne for tintreow [þ/] [gh]e mahen timbrin. Na quoð he is hit swa hit schal sutelin sone. for ichulle biteachen mislich þi bodi to elewsium þe riche reue irome ant he schal for{}swelten ant for{}reden þe efter es wille wið {100} allescunnes pinen. [Linenote: 98. _schal_] _salch_ MS.] Swa muche q{uo}ð [þ/] meiden ich beo him þe leou{er}e. se ich {110} derfre þing for his luue drehe. [wurch] þu [þ/] ti wil is. [Gh]e q{uo}ð he bliðeliche. ant swiðe heatterliche. strupen hire steort naket. [&] leggeð se luðer[f. 40r]liche on hire leofliche lich{;} {[þ/]} hit liðeri o blode. Me nom hire [&] dude swa [þ/] hit [gh]eat adun of þe [gh]erden. ant heo bigon to [gh]eien. Beaten se [gh]e beaten [gh]e beliales budeles. ne mahe [gh]e nowðer {115} mi luue ne mi bileaue lutlin towart te liuiende godd mi leofsume leofmon. þe luuewurðe lau{er}d. ne nulle ich leuen ower read þe forreadeð ow seolf. ne þe mix maumez þe beoð þes feondes fetles{;} heien ne herien. for teone ne for tintreohe [þ/] [gh]e me mahe timbrin. Na nult tu q{uo}ð affrican. hit schal sone sutelin. for ich chulle sende {120} þe nu [&] biteache þi bodi to eleusiu{m} þe riche [þ/] reue is ou{er} rome. ant he schal þe forreaden. [&] makie to forswelten. as his ahne wil is þurh al þet eauer sar iS. [Linenotes: 111. After _drehe_ an erasure of three letters MS. || 112. _leggeð_ corr. out of _leggen_ MS. || 113. _[þ/]_] _[&]_ MS.] [gh]e quoð þis meiden [þ/] mei crist welden. for ne mahe [gh]e nawt don me bute hwet he wule þeauien ow to muchelin mi mede [&] te murðe [þ/] lið to meiðhades menske for euer so [gh]e mare merrið me her{;} so mi crune bið brihtre [&] fehere. for ichulle bliðeliche drehen euer{}euch derf for mi deore lauerdes luue. ant softe me {105} bið euch derf hwen ich him serui þah þume to elewsium willes biteache{;} ne [gh]eue ich for inc nowðer. [þ/] [gh]e me mahen harmen. for so [gh]e mare me her harmeð. so mare [3]e me helpeð seoueuald to heouene. [&] [gh]ef [gh]e me doð to deaðe hit bið me deorewurðe ant ich schal þer þ{urh} bliðe bicumen into endelese blissen ant [gh]e schulen wrecches {110} áwei ower wurðes [þ/] [gh]e iboren weren sinken to wraðer heale ow to þe bale bitter deope into helle. ++[Gh]e q{uo}ð þis meiden [þ/] mei godd welden. ne mahe [gh]e nawt do me bute þet he wule þeauien [&] þolien ow to donne to mu{c}li mi mede {125} [&] te murhðe [þ/] lið to meiðhades menske. for eauer se [gh]e nu her mearreð me mare{;} se mi crune schal beon brihttre ba [&] fehere. for{}þi ich chulle bliðeliche [&] wið bliðe heorte drehen eauer euch derf. for mi leofmones luue þe lufsume lau{er}d [&] softe me bið euch sar in his seruise. þu wult þu seist a[gh]eoue me to eleusium þe luðere. {130} a{}[gh]ef [f. 40v] me for nawiht ne [gh]eoue ich for inc nowðer. Þet [gh]e mahen ane pine me here. Ah hit ne hearmeð me nawt ah helpeð [&] heueð up [&] makeð mine murhðes monifalde in heouene. ant [gh]ef [gh]e doð me to deað. hit bið deore to godd. [&] ich schal bliðe bicumen to endelese blissen. ant [gh]e schulen wrecches wei ower wurðes. {135} [þ/] [gh]e weren iþe worlt iboren [&] i{}broht forð se wraðer heale [gh]e schule sinken adun to sar [&] to eche sorhe. to bitternesse ant to bale deope into helle. [Linenote: 125. _mutli_ MS.] +H+ire feder affrican þ{urh} þis bittre teone bitahte hire to elewsium þe luðere [f. 59v] reue. ant he lette bringen hire biuoren him to his heh seotel as he set in dome as reue of þe burhe . . . {115} [++A]ffrican hire feader bitterliche iteonet bitahtte hire eleusium þe luðere reue of rome [&] lette bringen hire biuoren his {140} eh{}sihðe. as he set [&] demde. þe hehe burh domes. . . . . . . [f. 61r] þa elewsius iseh þis [þ/] ha þus feng on to festnen hire seoluen þohte [þ/] he walde anan don hire ut of dahene [&] bed swiðe bringen hire brune of wallinde breas ant healden on hire heauet [þ/] hit urne endelong hire leofliche bodi dun to þe helen ant swa me dude sone. ah hire hende healent wiste hire unweommet. elewsius {120} warð wod ut of his witte. ant nuste hwet seggen [&] het swiðe don hire ut of his ehsihðe. [&] dreihen hire into darc hus [&] p{ri}sunes pine. ant he duden sone. Heo as ha þrinne wes in þeosternesse hire ane feng te cleopien to crist ant bidden þeos bone. [f. 41v] [++Þ]a eleusius seh [þ/] ha þ{us} feng on to festnin hire seoluen isoðe bileaue{;} þohte he walde don hire anan ut of dahene : [&] bed biliue bringen forð brune walli{n}de bres. [&] healden hit se wal [f. 42r] hat hehe up on hire heaued. [þ/] hit urne {145} enddelong hire leofliche lich adun to hire helen. Me dude al as he het. Ah þe worldes wealdent [þ/] wiste sein iuhan his ewang{e}liste unhurt iðe ueat of wallinde eoli þer he wes i{}don in. [þ/] ase hal com up þrof{;} as he wes hal meiden. þe ilke liues lau{er}d. wiste him unwemmet. his brud of þe bres [þ/] wes wallinde. swa [þ/] ne þuhte {150} hit hire buten ase wlech weater al [þ/] ha felde. Eleusius wod þa nuste hwet segen. Ah hehte swiðe don hire ut of his eh{}sihðe. [&] dreaien in{}to dorc hus to prisunes pine ant swa ha wes idon sone. [Linenotes: 143. After _hire_, _[o.]f_ MS. || 146. _he[a.]len_ MS.] ++Lauerd godd al mihti. mi murhðe ant mi mede mi sy ant mi {125} selhðe þu isist hu icham bistaðet ant bi{}stonden festne mi bileaue steor me ant streng me. for al mi strencðe is uppon þe. mi fedeR. [&] mi modeR for ich nulle for{}saken þe{;} habbeð for{}saken me [&] al mi nest falde cun me heaneð þet schulden mine freond beon{;} beoð me mest feondes ant mine hinen me beoð mest heanen ah habbich þin {130} anes help icham wil cweme ne leaf þume neuer liuiende lauerd as þu wistest daniel bimong þe wode leuns ant te þreo chil[f. 61v]dren ananie zacharie misael inempnet. [++H]eo as ha þrinne wes i þeost{er}nesse hire ane. feng to {155} cleopien to c{ri}st [&] bidde þeos bone. lau{er}d godd al{}mihti mi murhðe [&] mi mede. mi s[.y] [&] al þe selhðe. [þ/] ich efter seche þu sist al hu ich am bisteaðet [&] bistonden. festne mi bileaue. Riht me [&] read me. for al mi trust is on þe. Steor me [&] streng me for al mi strengðe is of þe. Mi feader [&] Mi moder for{}þi [þ/] ich nule þe {160} forsaken{;} habbe forsake me. [&] al mi nestfalde cun. [þ/] schulde beo me best freond{;} beoð me meast feondes. [&] mine in{}hinen{;} alre meast hea[r]men. herewurðe healent. habbe [f. 42v] ich þin anes help. ich am wil{}cweme ne forleaf þu me nawt luuiende lau{er}d. as þu biwistest daniel bimong þe wode liuns ilatet se luðere. [&] te þreo {165} children þe chearre nalden from þe lahen [þ/] ha schulden luuien. Ananie [&] Azarie [&] Misahel inempnet. [Linenotes: 159. Between _mi_ and _trust_, erasure of five letters MS. || 163. _heamen_ MS.] bi{}wistest unweo{m}met from þe ferliche fur of þe furneise swa þu wite ant witen me to witen me from sunne. lauerd þurh þis lease lif{;} lead me to lestinde to þe hauene {135} of heale as þu leddest israeles folc þurh þe reade sea buten schip druifot ant hare fan senchtest [þ/] ham efter sohten afal þumine famen ant to{}drif drihtin þen deouel [þ/] me derueð. for ne mei na mon wið{}uten þi strencðe stonden him a[gh]eines lef me [þ/] ich mote i{}seon him [gh]et schent{;} [þ/] weneð me to schrenchen ant schunchen of þe {140} weie{;} [þ/] leadeð to eche lif. wite me from his lað ant wið his crefti crokes. wite me wið mine unwines [þ/] tu beo euer iheret ant iheiet in heouene ant in eorðe beo þu áá iblescet as þu were ant art. ant euer schalt beon in eche blisse. amen. Al þu al wealdent biwistest ha{m} unwemmet. wid [þ/] ferliche fur i þe furneise. swa þu wunne of þe worlt wite me [&] were [&] wit{er}e. [&] wisse þurh þi wisdom to wite me wið sunne. lau{er}d liues lattow. lead me þurh þis lease. þis lutle {170} leastinde lif{;} to þe hauene of heale. As þu lead`d´est isr{ae}les leode of egipte bute schip dru fot þurh þe reade sea. [&] asenchtest hare uan þe ferden ham efter. [&] tu folkes feader. aual mine va{}men. [&] tu drihtin to{}drif þe deouel [þ/] me derueð. for ne mei na monnes st`r´engðe wið{}uten þin stonden him to [gh]eines. lef me [þ/] ich mote {175} mihti meinfule godd iseon him ischeomet [gh]et þe weneð me to schrenchen. [&] schunchen of þe nearowe wei [þ/] leadeð to eche lif. loke me from his lað liuiende lau{er}ð. Make me war [&] wite me wið his crefti crokes. [þ/] ha me ne crechen. were me swa wið þen vnwine. helpleses heale. [Þ/] tu beo iheiet [&] i{}heret eaure in eorðe. as in {180} heouene. [f. 43r] Beo þu aa iblescet lau{er}d as þu were ant art [&] schalt beon in eche. [Linenote: 177. After _[&]_, _[þ.][u.][n.]_ MS.] XX. THE OWL AND THE NIGHTINGALE [[MS description from Notes volume: "i. Jesus College, Oxford, E 29 (J); see [VI, Alfred]. ii. Cotton Caligula A 9, British Museum (C); see XIV, La[gh]amon. They are copies of a common exemplar X, which was probably taken directly from the poet's original. X was written by two scribes; the work of the first is represented in ll. 1-353 of the present selection; that of the second in ll. 354-437; the former was accustomed to French scribal methods. The writer of C was a mechanical copyist and not at home in English, consequently he reproduces X with tolerable accuracy. The scribe of J was more independent (see [VI, Alfred, second paragraph in the e-text])."]] (Jesus College MS.) (Cotton MS.) [Transcriber's Note: The page numbers from the two MSS overlap: Jesus 229r¹ - 241v²; Cotton 233r¹ - 246r¹.] +Incip{it} Alt{er}cacio int{er} filomenam [&] Bubonem.+ ++Ich wes in one sumere dale. [f. 229r¹ In one swiþe dyele hale. I herde ich holde grete tale. An vle and one n[.y]htegale. Þat playd wes· stif· [&] starc· [&] stro{n}g. 5 Sum hwile softe· [&] lud among. And eyþer a{}yeyn oþer swal. And let þat vuele mod vt al. And eyþer seyde of oþres custe. þat alre wrste þat hi ywuste. 10 [&] hure [&] hure of oþres songe. hi holde playding swiþe stronge. [Linenote: 6. _among_] _o_ corr. out of _g_.] ++Ich was in one sum{er}e dale. [f. 233r¹ In one suþe di[gh]ele hale. I herde ich holde grete tale. An hule and one ni[gh]tingale. Þat plait was stif [&] starc [&] stro{n}g. 5 Sum wile softe [&] lud among. An a{i}þer a[gh]en oþer sval. [&] let þat wole mod ut al. [&] eiþer seide of oþeres custe. þat alre worste þat hi wuste. 10 [&] hure and hure of oþere[s] songe Hi holde plaiding suþe stronge. [Linenotes: XX. 7. _asþer_. _oþer_ in margin MS. || 10. _al[e.]re_ MS.] Þe Nihtegale bi gon þo speke. In one hurne of one beche. [&] sat vp one vayre bowe. 15 þat were abute blostme ynowe. In ore vaste thikke hegge. I meynd myd spire. [&] g{re}ne segge. He wes þe gladd{re}. vor þe ryse. [&] song a veole cunne wyse. 20 Bet þuhte þe drem. þat he were. of harpe· [&] pipe· þan he nere. Bet þuhte þat heo were i{}shote. of harpe· [&] pipe· þan of þrote. ++Þe ni[gh]tingale bigon þe speche. In one hurne of one breche. [&] sat upone vaire bo[gh]e. 15 þar were abute blosme ino[gh]e. In ore waste þicke hegge. Imeind mid spire [&] grene segge. Ho was þe gladur uor þe rise. [&] song auele cunne wise. 20 {B}et þu[gh]te þe dreim þat he were. Of harpe [&] pipe þan he nere. Bet þu[gh]te þat he were ishote. Of harpe [&] pipe þan of þrote. [Linenotes: 21. _Bet_] _Het_ MS. || 23. _is hote_ MS.] Þo stod on old stok. þar b[.y] side. 25 Þar þe vle song hire tyde. And wes myd ivi al bi{}growe. Hit wes þare vle erdingstowe. [Þ]o stod on old stoc þarbiside. 25 þar þo vle song hire tide. [&] was mid iui al{}bigrowe. Hit was þare hule eardingstowe. Þe Nihtegale hi iseyh. [&] hi{}biholdeþ. and ouer{}seyh. 30 [&] þuhte wel ful of þare vle. For me hi halt. lodlich [&] fule. | vnwyht heo seide a{}wey þu fleo. [f. 229r² Me is þe wurs. þat ich þe iseo. Iwis for þine wle lete. 35 wel ofte ich my song fur{}lete Min heorte atflyhþ· [&] falt my tunge. hwenne þu art to me i{}þrunge. Me luste bet speten þane singe. of þine fule howelynge. 40 [Þ]e ni[gh]tingale hi ise[gh]. [&] hi bihold [&] ouerse[gh]. 30 [&] þu[gh]te wel wl of þare hule. For me hi halt lodlich [&] fule. vn wi[gh]t ho sede a{}wei þu flo. Me is þe wrs þat ich þe so. | I wis for þine wle lete. [f. 233r² 35 wel oft ich mine song forlete. Min horte atfliþ [&] falt mi tonge. wonne þu art to me iþrunge. Me luste bet speten þane singe. Of þine fule [gh]o[gh]elinge. 40 Þeos vle abod for hit wes eve. heo ne myhte no leng bileue. vor hire heorte wes so gret. þat wel neyh hire fnast at{}set. [&] warp a word þar after longe. 45 hw þynk þe nu bi mine songe. Wenestu þat ich ne kunne singe. ++Þos hule abod fort hit was eve. Ho ne mi[gh]te no leng bileue. vor hire horte was so gret. þat welne[gh] hire fnast at{}schet. [&] warp a word þar aft{er} longe. 45 Hu þincþe nu bi mine songe. we[n]st þu þat ich ne cunne singe. Þe ich ne cunne of wrytelinge. Ilome þu dest me grome. [&] seist me boþe teone [&] schome. 50 If ich þe heolde on myne vote. So hit bitide þat ich mote. [&] þu were vt of þine ryse. þu scholdest singe on oþer wise. þe[gh] ich ne cunne of writelinge. I{}lome þu dest me g{ra}me [&] seist me boþe tone [&] schame 50 [Gh]if ich þe holde on mine uote. So hit bitide þat ich mote. [&] þu were vt of þine rise. þu sholdest singe an oþer w[i]se. Þe Nihtegale [gh]af onsware. 55 If ich me loki wiþ þe bare. [&] me schilde wit þe blete. Ne recche ich nouht of þine þrete. If ich me holde i{n} myne hegge Ne recche ich neuer hwat þu segge. 60 Ich wot þat þu art vnmilde. wiþ heom þat ne muwe fro{m} þe schilde. ++Þe ni[gh]tingale [gh]af answare. 55 [gh]if ich me loki wit þe bare. [&] me schilde wit þe blete. Ne reche ich no[gh]t of þine þrete. [gh]if ich me holde in mine hegge. Ne recche ich neu{er} what þu segge. 60 Ich wot þat þu art un{}milde. Wiþ hom þat ne mu[gh]e fro{m} {þ}e schilde. [Linenote: 62. _þe_] _se_ MS.] And þu tukest wroþe [&] vuele Hwar þu myht ouer smale vowele. | vor{}þi þu art loþ al fowel cunne. [f. 229v¹ 65 [&] alle heo þe dryueþ heonne. [&] þe bi{}scrycheþ. [&] bi{}gredeþ [&] wel narewe þe by{}ledeþ. [&] ek forþe þe sulue mose hire þonkes wolde þe to{}tose. 70 [&] þu tukest wroþe [&] vuele. Whar þu mi[gh]t over smale fu[gh]ele. Vorþi þu art loþ al fuel{}kunne. 65 [&] alle ho þe driueþ honne. [&] þe bi{}schricheþ [&] bi{}gredet. [&] wel narewe þe bi{}ledet. | [&] ek forþe þe sulue mose. [f. 233v¹ Hire þonkes wolde þe totose. 70 þu art lodlich to bi{}holde. And þu art loþ i{n} monye volde. þi bodi is scort. þi swere is smal. Gretture is þin heued ne þu al. þin éyen beoþ col{}blake [&] brode. 75 Ryht so hi were{n} ipeynt myd wod{e} þu starest so þu wille abyten Al þat þu myht myd clyure smyte{n} þi bile is stif· [&] sarp· [&] hoked. Riht as on ewel þat is croked. 80 þar myd þu clechest eu{er} amo{n}g. And þat is on of þine song. [Linenote: 75. _en ... brode_ on an erasure.] Þu art lodlich to biholde. [&] þu art loþ in monie volde. þi bodi is short þi swore is. smal. Grett{er}e is þin heued þan þu al. þin e[gh]ene boþ colblake [&] brode. 75 Ri[gh]t swo ho were{n} ipei{n}t mid wode. þu starest so þu wille abiten. Al þat þu mist mid cliure smiten. þi bile is stif [&] scharp [&] hoked. Ri[gh]t so an owel þat is croked. 80 þar{}mid þu clackes oft`e´ [&] longe. [&] þat is on of þine songe. Ac þu þretest to myne vleysse. Mid þine cleures woldest me meysse. þe were i{}cundere to one frogge. 85 þat sit at Mulne vnder cogge. Snayles. Mus. and fule wihte. Beoþ þine cunde [&] þine rihte. Þu sittest a day and flyhst a niht. þu cuþest þat þu art on vnwiht. 90 þu art lodlich· and unclene. Bi þine neste· ich hit mene. And ek bi þine fule brode. Þu vedest on heo{m} a wel ful vode. . . . . . . . [Linenote: 91. _[&] and_ MS.] Ac þu þretest to mine fleshe. Mid þine cliures woldest me meshe. þe were icundur to one frogge. 85 [Þat sit at mulne under cogge.] Snailes, mus [&] fule wi[gh]te. Boþ þine cunde [&] þine ri[gh]te. þu sittest adai and fli[gh][s]t ani[gh]t. þu cuþest þat þu art on unwi[gh]t. 90 þu art lodlich [&] unclene. Bi þine neste ich hit mene. [&] ek bi þine fule brode. þu fedest on hom a wel ful fode. . . . . . . [Linenotes: 86. Line omitted in MS. but there is a mark on margin. 89. _fli[gh]st_] _i[gh]_ corr. out of _u_.] ++Þeos word ayaf þe nihtegale. [f. 230r¹ 95 And after þare longe tale. Heo song so lude. [&] so scharpe. Ryht so me g{ru}lde. schille harpe. þeos vle luste þiderward. [&] heold hire eyen neþerward. 100 [&] sat to{}swolle [&] to bolewe. so heo hedde one frogge i`s´wolwe. For heo wel wiste. [&] was i{}war. þat heo song hire a bysemar [&] naþeles heo yaf ondsware. 105 hwy nel{}tu fleon i{n}to bare. And schewi hweþer vnker beo. of briht{er} hewe. of fayrur bleo. [[The "e" in "Þeos" was subscripted in two different printings. The subscript is not explained in the Notes.]] ++Þos word a [gh]af þe ni[gh]tingale. 234r¹ 95 [&] aft{er} þare longe tale. He song so lude [&] so scharpe. Ri[gh]t so me grulde schille harpe. þos hule luste þiderward. [&] hold hire e[gh]e noþerwa[r]d. 100 [&] sat to svolle [&] ibolwe. also ho hadde one frogge isuol[gh]e. for ho wel wiste [&] was i{}war. þat ho song hire a bisemar. [&] noþeles ho [gh]af andsuare. 105 whi nel{}tu flon in{}to þe bare. [&] sewi þare unk{er} bo. Of bri[gh]t{er} howe of uairur blo. [Linenote: 105. _[gh]as_ corr. in margin to _[gh]af_.] No. þu hauest scharpe clawe. Ne kepe ich noht þat þu me clawe. 110 þu hauest clyures swiþe stro{n}ge. þu twengest þar mid so doþ a tonge. þu þoutest so doþ þine ilyche. Mid fayre worde me biswike. No þu hauest wel scharpe clawe. Ne kepich no[gh]t þat þu me clawe. 110 þu hauest cliuers su{}þe stronge. þu tuengst þar{}mid so doþ a tonge. þu þo[gh]test so doþ þin ilike. Mid faire worde me bi{}swike. Ich nolde don þat þu me raddest. 115 Ich wiste wel þat þu me misraddest. schomye þe vor þine vnrede. vn{}wryen is þi swikehede. schild þi swikedo{m} fro{m} þe lyhte. And hud þat wowe a{}mo{n}g þe ryhte. 120 hwanne þu wilt þu vnriht spene. Loke þat hit ne beo isene. | vor swikedom haueþ schome and het [f. 230r² If hit is ope. and vnder yete. Ich nolde don þa`t´ þu me raddest. 115 Ich wiste wel þat þu me mis{}raddest. Schamie þe for þin unrede. vn{}wro[gh]en is þi svikelhede. Schild þine svikeldom vram þe li[gh]te. [&] hud þat wo[gh]e amon[gh] þe ri[gh]te. 120 þane þu wilt þin unri[gh]t spene. Loke þat hit ne bo i{}sene. vor svikedom haued schome [&] hete. [gh]if hit is ope [&] under [gh]ete. [Linenote: 115. _þat_] _t_ added by a second hand.] Ne spedestu nouht mid þin vn{}wrenche 125 For ich am war. and can blenche. Ne helpeþ noht· þat þu bo· to þriste. Ich wolde vyhte bet myd liste. þan þu mid al þine strengþe. Ich habbe on brede· [&] ek on lengþe. 130 Castel god on myne ryse. wel fyht þat wel flyhþ. seyþ þe wise. Ac lete awey þeos cheste. For suche wordes beoþ vnwreste. Ne speddestu no[gh]t mid þine unwrenche. 125 for icham war [&] can wel blenche. Ne helpþ no[gh]t þat þu bo to {þ}riste. | Ich wolde vi[gh]te bet mid liste. [f. 234r² þan þu mid all þine strengþe. Ich abbe on brede [&] eck on lengþe. 130 Castel god on mine rise. wel fi[gh]t þat wel fli[gh]t seiþ þe wise. ac lete we a{}wei þos cheste. vor suiche wordes boþ unwerste. [Linenotes: 127. _þriste_] _wriste_ MS. || 130. _eck_ corr. out of _ech_ MS.] And fo we on· myd rihte dome. 135 Mid fayre worde. [&] myd some. þeyh we ne beon at on acorde. we mawe bet myd fayre worde. wiþ{}vte cheste· and bute vyhte. Playde mid soþe. [&] mid ryhte. 140 [&] may vr eyþer hwat he wile. Mid rihte segge. [&] myd skile. [&] fo we on mid ri[gh]te dome. 135 Mid faire worde [&] mid wsome. þe[gh] we ne bo at one acorde. we mu[gh]e bet mid fawre worde. wit{}ute cheste [&] bute fi[gh]te. Plaidi mid fo[gh]e [&] mid ri[gh]te. 140 [&] mai hure eiþer wat h{e} wile. Mid ri[gh]te segge [&] mid sckile. [Linenote: 141. _he_] _hi_ MS.] ++Þo qwaþ þe vle. hwo schal vs seme. þat cunne [&] wille riht vs deme. Ich wot wel quaþ þe nyhtegale. 145 Ne þarf þer of beo no tale. Mayster Nichol· of guldeuorde. he is wis· and war· of worde. ++Þo quaþ þe hule {wo} schal us seme. þat kunne [&] wille ri[gh]t us deme. Ich wot wel quaþ þe ni[gh]tingale. 145 Ne þaref þar of bo no tale. Maist{er} nichole of guldeforde. He is wis an war of worde. he is of worde swyþe glev. And him is loþ eurich vnþeu. 150 he wot insyht i{n} euche songe. hwo singeþ wel. hwo singeþ wronge. And he con schede from þe rihte. Þat wowe. þat þuster fro{m} þe lyhte. He is of dome suþe gleu. [&] him is loþ eurich unþeu. 150 He wot in{}si[gh]t in eche songe. wo singet wel wo singet wronge. [&] he can schede vrom þe ri[gh]te. þat wo[gh]e þat þust{er} from þe li[gh]te. [Linenote: 143. _wo_] _þu_ MS.] ++Þe vle. one hwile hi bihouhte. 155 And after þan þis word up brouhte. | Ich graunti wel þa`t´ he vs d{e}me. [f. 230v¹ For þeyh he were hwile breme. [&] leof him wre Nihtingale. And oþer wyhte gent [&] smale. 160 Ich wot. he is nu þe acoled. Nis he vor þe nouht afoled. ++Þo hule one wile hi bi{}þo[gh]te. 155 [&] aft{er} þan þis word up bro[gh]te. Ich granti wel þat he us deme. vor þe[gh] he were wile breme. [&] lof him were ni[gh]tingale. [&] oþer wi[gh]te gente [&] smale. 160 Ich wot he is nu suþe acoled. | Nis he vor þe no[gh]t afoled. [f. 234v¹ þat he vor þine olde luue. Me a dun legge [&] þe a buue. N[e] schaltu. neuer so him queme. 165 þat he vor þe fals dom deme. he is nv ripe. [&] fast rede. Ne luste hym nv to non vnred{e}. Nv him ne lust namore pleye he wile gon a rihte weye. 170 þat he for þine olde lo`u´ue. Me adun legge [&] þe buue. Ne schaltu neure so him queme. 165 þat he forþe fals dom deme. He is him ripe [&] fastrede. Ne lust him nu to none unrede. Nu him ne lust na more pleie. He wile gon a ri[gh]te weie. 170 [Linenote: 167. A mark in margin apparently calling attention to _him_, MS.] ++Þe nihtegale· wes al ware. heo hedde ileorned· wel ihware. vle heo seyde seye me soþ. hwi dostu þat vnwihtes doþ. þu singest a nyht [&] nouht a{}day. 175 And al þi song is way{}laway. þu miht mid þine songe afere. Alle þat hereþ þine ibere. ++Þe ni[gh]tingale was al [gh]are. Ho hadde ilorned wel aiware. Hule ho sede seie me soþ. wi dostu þat un{}wi[gh]tis doþ. þu singist ani[gh]t [&] no[gh]t adai. 175 [&] al þi song is wailawai. þu mi[gh]t mid þine songe afere. alle þat ihereþ þine ibere. Þ[u] scrichest [&] yollest to þine fere þat hit is gryslich to ihere. 180 hit þincheþ boþe wise [&] snepe. Nouht þat þu singe. at þu wepe. þu flyhst a nyht and noht a day. þar of ich wundri [&] wel may. For vych þing þat schonyeþ riht. 185 hit luuyeþ þust{er} [&] hateþ lyht. [&] euych þing. þat luueþ misded{e}. hi luueþ þust{er} to his dede. . . . . . . [Linenote: 188. _hi_ corr. out of _his_ MS.] þu schirchest [&] [gh]ollest to þine fere. þat hit is grislich to ihere. 180 Hit þinchest boþe wise [&] snepe. No[gh]t þat þu singe ac þat þu wepe. þu fli[gh]st a{}ni[gh]t [&] no[gh]t adai. þar{}of ich wndri [&] wel mai. vor eurich þing þat schuniet ri[gh]t. 185 Hit luueþ þust{er} [&] hatiet li[gh]t. [&] eurich þing þat is lof misdede. Hit luueþ þust{er} to his dede. . . . . . . ++Þeos vle luste swiþe longe. [f. 230v² [&] wes of{}teoned swiþe stronge. 190 heo quaþ þu hattest Nihtegale. þu mihtest bet hote galegale. vor þu hauest to monye tale. let þine tunge habbe spale. þu wenest þat þes day beo þin owe. 195 let me nv habbe myne þrowe. Beo nv stille [&] let me speke. Ich wile beo of þe a wreke. [&] lust hw ich con me bi{}telle. Mid rihte soþe wiþ{}vte spelle. 200 ++Þos hule luste suþe longe. [f. 234v² [&] was of{}toned suþ`e´ stronge. 190 quaþ Ho þu `h´attest ni[gh]tingale. Þu mi[gh]test bet hoten galegale. Vor þu hauest to monie tale. Lat þine tunge habbe spale. þu wenest þat þes dai bo þino[gh]e. 195 Lat me nu habbe mine þro[gh]e. Bo nu stille [&] lat me speke. Ich wille bon of þe awreke. [&] lust hu ich con me bitelle. Mid ri[gh]te soþe wit{}ute spelle. 200 [Linenote: 191. _Ho quaþ_ with marks of inversion MS.] þu seyst þat ich me hude a{}day þar to ne segge ich nyk no nay [&] lust ich telle hwer{}vore Al hwi hit is [&] hware{}vore. | Ich habbe bile stif [&] strong{e}. [f. 231r¹ 205 [&] gode cleures scharp [&] longe. So hit bycumeþ to hauekes cunne. hit is myn hyhte· [&] my ynne. þat ich me drawe to mine cund{e}. Ne may me no mo{n} þar{}for send{e}. 210 þu seist þat ich me hude adai. þar{}to ne segge ich nich ne nai. [&] lust ich telle þe wareuore. al wi hit is [&] wareuore. Ich habbe bile stif [&] stronge. 205 [&] gode cliuers scharp [&] longe. So hit bi{}cumeþ to hauekes cunne. Hit is min hi[gh]te hit is mi wune. þat ich me dra[gh]e to mine cunde. | Ne mai noman þareuore schende. [f. 235r¹ 210 on me hit is wel i sene. For rihte cunde ich am so kene. vor þi ich am loþ smale vowele. Þat fleoþ bi g{ru}nde [&] bi þuuele. hi me bichirmeþ [&] bi{}gredeþ. 215 [&] heore flockes to me ledeþ. Me is leof to habbe reste. And sitte stille in myne neste. . . . . . . On me hit is wel isene. vor ri[gh]te cunde ich am so kene. vor{}þi ich am loþ smale fo[gh]le. þat floþ bi grunde an bi þuuele. Hi me bichermet [&] bigredeþ. 215 [&] hore flockes to `m´e ledeþ. Me is lof to habbe reste. [&] sitte stille in mine neste. . . . . . . [Linenote: 216. _me_] _[n..]e_ with _i_ added above: _me_ in margin.] wenestu þat hauek beo þe wrse. [f. 231r² Þe crowe bi{}grede him bi þe m{er}sche. 220 [&] goþ to him myd heore chyrme. Riht so hi wille. wiþ hi{m} schirme. þe hauek foleweþ gode rede. He flyhþ his wey [&] let hi grede. wenestu þat haueck bo þe worse. þo[gh] crowe bi{}grede him bi þe m{er}she. 220 [&] goþ to him mid hore chirme. Ri[gh]t so hi wille wit him schirme. þe hauec fol[gh]eþ gode rede. | [&] fli[gh]t his wei [&] lat he{m} grede. [f. 235r² [Linenotes: 223. _[f.][l.] fol[gh]eþ_ MS. || 224. _hem_ corr. out of _hi_ MS.] ++Þet þu me seyst of oþer þinge. 225 [&] tellest þat ich ne can nouht singe. Ac al my reorde is wonyng. And to ihere gryslych þing. þat nis nouht soþ. ich singe efne. Mid fulle dreme· [&] lude stefne. 230 þu wenest þat eoch song beo g{ri}slich. þat þine pipinge nis ilich. ++[Gh]et þu me seist of oþ{er} þinge. 225 [&] telst þat ich ne can no[gh]t singe Ac al mi rorde is woning [&] to `i´hire grislich þing þat nis no[gh]t soþ ich singe efne. Mid fulle dreme [&] lude stefne. 230 þu wenist þat ech song bo grislich. þat þine pipinge nis ilich. Mi stefne is bold· [&] nouht vnorne. heo is ilich one grete horne. [&] þin is iliche one pype. 235 of one smale weode vnripe. Ich [singe] bet þan þu dest. Þu chaterest so doþ on yris p{re}st. Mi stefne is bold [&] no[gh]t un{}orne. ho is ilich one grete horne. [&] þin is ilich one pipe. 235 Of one smale w`e´ode un{}ripe. Ich singe bet þan þu dest. Þu chat{er}est so doþ on irish pr`e´ost. [Linenotes: 233. MS. _blod_ corr. in margin to _bold_. || 236. _woede_ _e_ added by corrector MS.] Ich singe an efne. a{}ryhte time. [&] seþþe hwenne hit is bedtime. 240 þe þridde syþe a middel{}nyhte. [&] so ich myne songe a{}dihte. hwenne ich iseo arise veorre oþer day{}rewe· oþer day{}steorre. Ic do god myd myne þrote. 245 And warny men to heore note. Ac þu singest alle longe nyht. From eue þat hit is day{}liht. Ich singe an eue ari[gh]te time [&] soþþe won hit is bedtime. 240 þe þridde siþe ad middelni[gh]te. [&] so ich mine song adi[gh]te. wone ich i{}so arise vorre. Oþer dairim oþer daisterre. Ich do god mid mine þrote. 245 [&] warni men to hore note. Ac þu singest alle longe ni[gh]t. From eue fort hit is daili[gh]t. [Linenote: 247. _allelonge_ MS.] [&] euer lesteþ þin o song, so longe so þe nyht is long. 250 [&] eu{er} croweþ þi wrecche crey. Þat he ne swikeþ nyht ne day. | Mid þine pipinge þu adunest. [f. 231v¹ þas mo{n}nes eren. þar þu wunest. [&] makest þi song, so vnwiht. 255 þat me ne telleþ. of þe nowiht. [&] eure seist þin o song. So longe so þe ni[gh]t is long. 250 [&] eure croweþ þi wrecche crei. þat he ne swikeþ ni[gh]t ne dai. Mid þine pipinge þu a{}dunest. þas monnes earen þar þu wunest. [&] makest þine song so unwrþ. 255 þa`t´ me ne telþ of þar no[gh]t wrþ. Eurych mureþe may so lo{n}ge leste. þat heo schal liki wel vnwreste. for harpe. [&] pipe. [&] foweles song. Mislikeþ. if hit is to long. 260 Ne beo þe song ne so murie. þat he ne sal þinche vnmurie. If he i{}lesteþ ouer vnwille. So þu myht þi song aspille. for hit is soþ Alured hit seyde. 265 [&] me hit. may i{n} boke rede. Eurich þing may lesen his godhed{e}. Mid vnmeþe and ouerdede. . . . . . . +E+urich mur[gh]þe mai so longe ileste. þat ho shal liki wel unwreste. [f. 235v¹ vor harpe [&] pipe [&] fu[gh]eles songe. Mislikeþ [gh]if hit is to long. 260 Ne bo þe song neu{er} so murie. þat he ne shal þinche wel unmurie. [gh]ef he ilesteþ ouer unwille. So þu mi[gh]t þine song aspille. vor hit is soþ alured hit seide. 265 [&] me hit mai ine boke rede. Eurich þing mai losen his godhede Mid unmeþe [&] mid ouerdede. . . . . . . [Linenote: 265. _sei[d.]de_ MS.] ++Þe nyhtegale i{n} hire þouhte. [f. 231v² At{}heold al þis. [&] longe þouhte. 270 hwat heo þar after myhte segge, vor heo ne myhte noht a{}legge. þat þe vle hedde hire i{}seyd. vor ho spak boþe riht [&] red. [&] hire of þuhte þat heo hadde. 275 þe speche so feor{}uorþ iladde. [&] wes aferd þat hire answare Ne wrþe nouht a riht ivare. ++Þe ni[gh]tingale in hire þo[gh]te. [f. 235v² Athold al þis [&] longe þo[gh]te. 270 wat ho þar{e} aft{er} mi[gh]te segge. vor ho ne mi[gh]te no[gh]t alegge. þat þe hule hadde hire ised. vor he spac boþe ri[gh]t an red. An hire ofþu[gh]te þat ho hadde. 275 þe speche so foruorþ iladde. An was oferd þat hire answare. Ne wrþe no[gh]t ari[gh]t i{}fare. [Linenote: 270. _alþis_ MS.] Ac noþeles heo spak boldeliche vor heo is wis þat hardeliche. 280 wiþ his fo berþ grete ilete. {þ}at he for arehþe hit ne for{}lete. vor suych worþ bold if þu flyhst. þa`t´ wile fleo if þu swykst. | If he isihþ þat þu {n}art areh. [f. 232r¹ 285 he wile of bore wurche bareh. [&] for þi· þey `þe´ nyhtegale. Were a{}ferd· heo spak bolde tale. [Linenotes: 282. _þat_] _hwat_ MS. || 285. _art_ MS. || 287. _þe_ added in margin.] Ac noþeles he spac boldeliche. vor he is wis þat hardeliche. 280 wiþ is uo berþ grete ilete. þat he uor are[gh]þe hit ne forlete. vor suich worþ bold [gh]if þu fli[gh]ste. þat wle flo [gh]if þu svicst. [Gh]if he isiþ þat þu nart are[gh]. 285 He wile of bore wrchen bare[gh]. [&] forþi þe[gh] þe ni[gh]tingale. | were aferd ho spac bolde tale [f. 236r¹ [Linenotes: 284. _[i.][s.]vicst_ MS. || 286. _bare[gh]_] _a_ corr. out of _r_ MS.] ++Hvle heo seyde· hwi dostu so. þu singest a wynter wolawo. 290 þu singest so doþ hen a{}snowe. Al þat heo singeþ hit is for wowe. A wint{er} þu singest wroþe [&] yom{er}e. [&] eu{er} þu art. dumb a sumere. hit is for þine fule nyþe 295 þat þu ne myht. myd vs be bliþe. vor þu forbernest· neyh for onde. hwenne vre blisse cumeþ to lond{e}. [Linenote: 289. Þule] ++Hule ho seide wi dostu so. þu singest awint{er} wolawo. 290 þu singest so doþ hen asnowe. Al þat ho singeþ hit is for wowe. A wint{er}e þu singest wroþe and [gh]om{er}e. An`d´ eure þu art dumb a{}sum{er}e. Hit is for þine fule niþe. 295 þat þu ne mi[gh]t mid us be bliþe. vor þu forbernest welne[gh] for onde, wane ure blisse cumeþ to londe. [Linenotes: 289. _Þule_ MS. || 297. _foronde_ MS.] þu farest so doþ þe ille. Euer{}ich blisse him is vnwille. 300 Grucching· [&]· luryng. hi{m} beoþ rade. If he iseoþ. þat men beoþ glade. he wolde þat he iseye. Teres i{n} eu{er}iche monnes eye. Ne roughte þe. þeyh flockes were. 305 Imeynd bi toppes· [&] bi here. þu farest so doþ þe ille. Evrich blisse him is un{}wille. 300 Grucching [&] luring him boþ rade. [Gh]if he isoþ þat men boþ glade. he wolde þat he ise[gh]e. Teres in evrich monnes e[gh]e. Ne ro[gh]te he þe[gh] flockes were. 305 Imeind bi toppes [&] bi here. Al{}so þu dost on þire syde. For hwanne snouh liþ þikke [&] wid{e}. [&] alle wihtes habbeþ sorewe. þu singest from eue to amorewe. 310 Ac ich mid me alle blisse bringe. Ech wiht is glad· for myne þinge. [&] blesseþ hit· hwenne ich cume. [&] hihteþ a{}yeyn myne cume. þe blostme. gynneþ sp{ri}nge [&] sp{re}d{e}. 315 Boþe i{n} treo [&] ek in mede. Al{}so þu dost on þire side. vor wanne snov liþ þicke [&] wide. an`d´ alle wi[gh]tes habbeþ sor[gh]e. þu singest from eue fort amor[gh]e. 310 Ac ich alle blisse mid me bringe. Ech wi[gh]t is glad for mine þinge. [&] blisseþ hit wanne ich cume. [&] hi[gh]teþ a[gh]en mine kume. þe blostme ginneþ sp{ri}nge [&] sp{re}de 315 Boþe ine tro [&] ek on mede. [Linenote: 315. _þe blostme_ on an erasure MS.] þe lilie myd hire fayre wlite. welcomeþ me þeyh þu hit wite. Bid me myd hire fayre bleo. | þat ich schulle to hire fleo. [f. 232r² 320 þe rose also myd hire rude. þat cumeþ of þe þorne wode. Bit me þat ich schulle singe. For hire luue one skentynge. . . . . . . þe lilie mid hire faire wlite. Wolcumeþ me þat þu hit wte. Bit me mid hire faire blo. Þat ich shulle to hire flo. 320 þe rose al{}so mid hire rude. | þat cumeþ ut of þe þorne wode. [f. 236r² Bit me þat ich shulle singe vor hire luue one skentinge. . . . . . . [Linenotes: 319. _Bit_] _t_ corr. out of _d_ MS. || 324. _[o.][n.][e.]_ _one_ MS.] [V]le þu axest me heo seyde. [f. 234r¹ 325 [I]f ich con eny oþer dede. Bute syngen in sume tyde. [&] bringe blisse veor [&] wyde. hwy axestu of craftes myne. Beter is myn on þan alle þine. 330 Bet{er} is o song of myne muþe. þan al þat þi kun kuþe. ++Hule þu axest me ho seide. 325 [gh]if ich kon eni oþer dede. Bute singen in sume tide. an bringe blisse for [&] wide. wi axestu of craftes mine. Betere is min on þan alle þine. 330 Bet{er}e is o song of mine muþe. þan al þat eure þi kun kuþe. [Linenote: 325. _Hule_] _Nule_ MS.] [&] lust. ich telle þe hwar{}vore. wostu to hwan· mon wes ibore. To þare blisse of heueryche. | 335 þar eu{er} is song. [&] Murehþe ilyche. [f. 234r² þider fundeþ euer ich man. þat eny þing of gode can. for þi me syngþ i{n} holy chireche. [&] clerekes gynneþ songes wrche. 340 þat mon yþenche. bi þe songe. hwider he shal. [&] þar beon longe. An lust ich telle þe wareuore. | wostu to wan man was ibore. [f. 238r² To þare blisse of houene{}riche. 335 þar eu{er} is song [&] mur[gh]þe iliche. þid{er} fundeþ eurich man. þat eniþing of gode kan. vor þi me singþ in holi chirche. an clerkes ginneþ songes wirche. 340 þat man iþenche biþe songe. wid{er} he shal [&] þar bon longe. þat he þe murehþe ne vor{}yete. Ac þar of þenche. [&] bi{}gete. [&] nyme yeme of chirche stefne. 345 hw Murie is þe blisse of heuene. Clerekes· Munekes· [&] canúnes. þar beoþ þos gode wike{}tunes. Ariseþ vp to middel{}nyhte. [&] singeþ of þon heuene{}lyhte. 350 [&] preostes vpe londe singeþ. [Hwenne þe liht of daye springeþ.] [&] ich heom helpe hwat ic may. . . . . . . [Linenotes: 344. _bi gete_] _bi gethe_ MS. || 352. Wanting in MS.] þat he þe mur[gh]þe ne uor[gh]ete. Ac þar of þenche and bi{}[gh]ete. An nime [gh]eme of chirche steuene. 345 Hu murie is þe blisse of houene. Clerkes munekes [&] kanunes. þar boþ þos gode wicke tunes. Ariseþ up to midel{}ni[gh]te. An singeþ of þe houene li[gh]te. 350 An prostes upe londe singeþ. wane þe li[gh]t of daie springeþ. An ich hom helpe wat i mai. . . . . . . ++Þe Nihtegale myd sweche worde. [f. 241r² for monymo{n} myd speres orde. 355 haueþ lutle strengþe. [&] mid his schelde. Ah naþeles in one felde. þurh belde worde [&] myd ilete. Deþ his iuo· for arehþe swete. þe wrenne for heo cuþe singe. 360 þar com i{n} þare moreweninge. To helpe þare nyhtegale. vor heo hadde stefne smale. ++Þe ni[gh]tegale mid swucche worde. [f. 245v¹ for moniman mid speres orde. 355 haueþ lutle strencþe [&] mid his [s]chelde. Ah neoþeles in one felde. Þ{urh} belde worde an mid ilete. Deþ his iuo for arehþe swete. þe wranne for heo cuþe singe. 360 þar com in þare more[gh]e{n}[i]nge. To helpe þare ni[gh]tegale. For þah heo hadde steuene smale. [Linenote: 361. _more [gh]eunge_ MS.] heo hadde gode þrote [&] schille. [&] fale mo{n}ne song a wille. 365 þe wrenne· wes wel wis iholde. vor þeih heo nere ibred a wolde. heo wes itowen. am{on}g mankunne [&] hire wisdo{m} brouhte þenne. heo myhte speke hwar heo wolde. 370 To{}fore þe kinge· þah heo scholde. lusteþ· heo queþ· leteþ me speke. hwat wille ye. þis pays to breke. Heo hadde gode þrote [&] schille. An fale manne song awille. 365 þe wranne was wel wis iholde. `Vor þeg heo nere ibred awolde.´ Ho was ito[gh]en among menne. An hire wisdom brohte þenne. Heo mi[gh]te speke hwar heo walde. 370 To{}uore þe king þah heo scholde. Lusteþ heo cwaþ lateþ me speke. Hwat wulle [gh]e þis pes to{}breke. [Linenotes: 364. _þorte_ MS. || 367. This line comes after l. 378 in MS. || 368. _menne_] _mann[-e]ne_ MS.] [&] do þan [kinge] such schome. yet nys heo nouþer ded ne lome. 375 hunke schal i{}tyde harm [&] schonde. If we doþ gryþ{}bruche on his lond{e}. Leteþ beo and beoþ isome. [&] fareþ riht to eure dome. [&] leteþ do{m} þis playd to breke. 380 Al{}so hit wes erure bi{}speke. [Linenote: 374. _þan kinge_] _þanne_ MS.] An do þan [kinge] swuch schame. [Gh]e[t] nis he nouþer ded ne lame. 375 Hunke schal i{}tide harm [&] scho{n}de. [Gh]ef [gh]e doþ griþ{}bruche on his londe. Lateþ beo [&] beoþ isome. | An fareþ riht to ower dome. [f. 245v² An lateþ dom þis plaid to breke. 380 Al swo hit was erur bispeke. [Linenote: 374. _þan kinge_] _þanne_ MS.] +I+ch vnne wel queþ þe Nihtegale. Ah wrenne· nouht for þine tale. Ac do for myre lauhfulnesse. Ic nolde þat vnrihtfulnesse. 385 Me at þen ende· me ouercome. Ic nam of dred. of none dome. Bi{}hote ic habbe· soþ hit is. þat ma[.y]ster Nichole. [þ/] is wis. Bi{}twihen eu deme schulle. 390 [&] yet ic wene þat he wulle. | ++Ich an wel cwað þe ni[gh]tegale. Ah wranne nawt for þire tale. Ah do for mire lahfulnesse. Ich nolde [þ/] unriht{}fulnesse. 385 Me at þen ende ouer{}kome. Ich nam of{}drad of none dome. Bi{}hote ich habbe soþ hit is. þat maister nichole [þ/] is wis. Bi{}tuxen vs deme schulde. 390 An [gh]ef ich wene [þ/] he wule. Ah {w}ar myhte we hine fynde. [f. 241v¹ þe wrenne sat in hore lynde. hwat mihte yet quaþ heo his hom. heo wuneþ at portes{}hom. 395 At one tune in dorsete. Bi þare séé in ore vt{}lete. þar he demeþ mony riht dom. [&] diht [&] wryt mony wisdom. [&] þurh his muþe. [&] þurh his honde. 400 hit is þe betere in{}to scotlonde. Ah war mihte we hine finde. þe wranne sat in ore linde. Hwat nu[gh]te [gh]e cwaþ heo his hom. He wuneþ at portes{}hom. 395 At one tune ine dorsete. Bi þar{e} see in ore ut{}lete. þar he demeþ manie ri[gh]te dom. An diht [&] writ mani wisdom. An þ{urh} his muþe [&] þ{urh} his honde. 400 Hit is þe betere into scot{}londe. To seche hyne. is lyhtlych þing. he naueþ buten o wunyng. [þ/] is biscopen muchel schame. [&] alle þan [þ/] of his nome. 405 habbeþ iherd. [&] of his dede. hwi nulleþ hi nyme{n} heo{m} to rede. [þ/] he were myd heom ilome. vor teche heo{m} of his wisdome. [&] yeue him rente on vale stude. 410 [þ/] he myhte ilome heo{m} beo myde. [Linenotes: 392. _war_] _þar_ MS. || 394. _[l.]yet_ MS.] To seche hine is lihtlich þing. He naueþ bute one woning. [þ/] his bischopen muchel schame. An alle þan [þ/] of his nome. 405 Habbeþ ihert. [&] of his dede. Hwi nulleþ hi nimen heo{m} to rede. [þ/] he were mid heom ilome. for teche heom of his wis{}dome. An [gh]iue him rente auale stude. 410 [þ/] he mi[gh]te heom ilome be mide. [Linenote: 409. _t[h.]eche_ MS.] +C+ertes quaþ þe vle. þat is soþ. þeos riche men· Muchele mys{}doþ. þat leteþ þane gode man. þat of so fele þinge can. 415 [&] yeueþ rente wel mislyche. [&] of him leteþ wel lyhtliche. wiþ heore kunne heo beoþ Mildre. [&] yeueþ rente lutle childre. so heore wit hi demeþ adwole. 420 [þ/] eu{er} abit Mayster Nichole. Ah vte we þah· to him fare, vor þat is vnk{er} dom al yare +C+ertes cwaþ þe hule [þ/] is soð. | þeos riche men wel muche misdoð. [f. 246v¹ [þ/] leteþ þane godemon. [þ/] of so feole þinge con. 415 An [gh]iueþ rente wel misliche. An of him leteþ wel lihtliche. wið heore cunne heo beoþ mildre. An [gh]eueþ rente litle childre. swo heore wit hi demþ adwole. 420 [þ/] euer abid maistre nichole. Ah ute we þah to him fare. For þar is unker dom al [gh]are. [Linenote: 413. _misdoð_] _ð_ corr. out of some other letter.] +D+o we þe Nihtegale seyde. Ah hwo schal vnk{er} speche rede. 425 [&] telle to{}vore vnker dome. +D+o we þe ni[gh]tegale seide. ah wa schal unker speche rede. 425 An telle to{}uore unker deme. þar of ic schal þe wel iqueme Queþ þe vle. for al ende of orde. | Telle ic con. word after worde. [f. 241v² [&] if þe þinkþ þat ic mis{}rempe. 430 þu stond ayeyn and do me crempe. Mid þisse worde forþ hi ferden. Al bute here and bute verde. To portes ham. þer hi bicome. Ah hw heo spedde of heore dome. 435 Ne can ic eu namore telle. her nys namore of þisse spelle. Explicit. [Linenote: 435. _hw heo sp_ on an erasure.] ++Þar{}of ich schal þe wel icweme. Cwaþ þe houle for al ende of orde. Telle ich con word after worde. An [gh]ef þe þincþ [þ/] ich mis{}rempe. 430 þu stond a[gh]ei{n} [&] do me crempe. Mid þisse worde forþ hi ferden. Al bute here and bute uerde. To portes{}ham [þ/] heo bi{}come. Ah hu heo spedde of heore dome. 435 Ne can ich eu namore telle. Her nis na more of þis spelle. [Linenotes: 431. _dome_ MS. || 436. _chan_ MS.] XXI. THE BESTIARY [[MS description from Notes volume: "Arundel 292, British Museum: on vellum, 200 × 130 mm.: late thirteenth century.... The Bestiary is written continuously, but the initials of the lines and, in the long metres, of the half lines are mostly rubricated.... Latin headings are in red, some are on the margin, the others at the head of their sections. As will be seen from the footnotes, the manuscript was much corrected or altered over erasures, and that after it was finished, for the substituted words do not always fill the gaps left by the scraper. The first leaves of the exemplar were probably damaged at the lower margin, since defective or difficult passages occur at regular intervals, so l. 32, ll. 89-92, 120, 121, 143, 144, 173, 200, 201."]] [[Line indentations, including those of ll. 504-515, are as printed.]] +Na{tur}a leo{n}is i^a.+ ++Ðe leun stant on hille . [&] he man hunten here. [f. 4r Oðer ðurg his nese smel . Smake ðat he negge. Bi wilc weie so he wile . To dele niðer wenden. Alle hise fet steppes . After him he filleð. 5 Drageð dust wið his stert . ðer he [dun] steppeð. Oðer dust oðer deu . ðat he ne cunne is finden. driueð dun to his den . ðar he him bergen wille. +ij^a.+ ++An oðer kinde he haueð . wanne he is ikindled. 10 Stille lið ðe leun . ne stireð he nout of slepe. Til ðe sunne haueð sinen . ðries him abuten. ðanne reiseð his faðer him . mit te rem ðat he makeð. +iij^a.+ Ðe ðridde lage haueð ðe leun . ðanne he lieð to slepen. 15 Sal he neure luken . ðe lides of hise egen. +Significac{i}o p{ri}me nat{ur}e.+ ++Welle heg is tat hil . ðat is heuen{}riche. vre louerd is te leun . ðe liueð ðer abuuen. wu ðo him likede . to ligten her on erðe. 20 Migte neure diuel witen . ðog he be derne hunte. hu he dun come. Ne wu he dennede him . in ðat defte meiden. Marie bi name . ðe him bar to manne frame. +ij^a [&] iij^a.+ 25 ++Ðo ure drigten ded was. [&] doluen also his wille was. In a ston stille he lai. til it kam ðe dridde dai. His fader him filstnede swo. 30 ðat he ros fro dede ðo. vs to lif holden. wakeð so his wille is   So hirde for his folde. He is hirde. we ben sep . Silden he us wille. If we heren to his word . ðat we ne gon nowor wille. 35 +Natura aquile.+ ++Kiðen i wille ðe ernes kinde. Also ic it o boke rede. wu he neweð his guð{}hede. hu he cumeð ut of elde. 40 Siðen hise limes arn unwelde. Siðen his bec is alto{}wrong. Siðen his | fligt is al unstrong. [f. 4v [&] his egen dimme. Hereð wu he neweð him. 45 A welle he sekeð ðat sp{ri}ngeð ai. boðe bi nigt [&] bi dai. ðer ouer he flegeð [&] up he teð. til ðat he ðe heuene seð. ðurg skies sexe [&] seuene. 50 til he cumeð to heuene. So rigt so he cunne. he houeð in ðe sunne. ðe sunne swideð al his fligt. [&] oc it makeð his egen brigt. 55 Hise feðres fallen for ðe hete. [&] he dun mide to ðe wete. Falleð i{n} ðat welle grund. ðer he wurdeð heil [&] sund. [&] cumed ut al newe. 60 Ne were his bec untrewe. His bec is get biforn wro{n}g. ðog hise limes senden strong. Ne maig he tilen him no{n} fode. him self to none gode. 65 ðanne goð he to á ston. [&] he billeð ðer{}on. Billeð til his bec biforn. haueð ðe wrengðe forloren. Siðen wið his rigte bile. 70 takeð mete ðat he wile. [Linenote: 64. _maig_ on an erasure.] +Significacio.+ ++Al is man so is tis ern. wulde ge nu listen. Old in hise sinnes dern. 75 or he bicumeð cristen. [&] tus he neweð hi{m} ðis man. ða{n}ne he nimeð to kirke. Or he it biðenken can. hise egen weren mirke. 80 Forsaket ðore satanas. [&] ilk sinful dede. Takeð hi{m} to ih{es}u crist. for he sal ben his mede. Leueð on ure loue[r]d crist. 85 [&] lereð prestes lore. Of hise egen wereð ðe mist. wiles he dreccheð ðore. His hope is al to godeward. [&] of his luue he lereð. 90 ðat is te sunne sikerlike. ðus his sigte he beteð. Naked falleð in ðe funt{}fat. [&] cumeð ut al newe. buten alitel wat is tat. 95 his muð is get untrewe. His muð is get wel unkuð. wið pat{er} n{oste}r [&] crede. Fare he norð. er fare he suð. leren he sal his nede. 100 bidden bone to gode. [&] tus his muð rigten. tilen him so ðe sowles fode | ðurg {grace} off ure drigtin. [f. 5r [Linenotes: 74. _listlen_ MS. || 77. _h[-i]_ corr. out of _hu_. || _ðis man ðanne he_ on an erasure. || 80. This line in fainter brown ink. || 83, 84. _Takeð ... he_ on an erasure. || 87. _hise_] _i_ corr. out of _p_. || 89, 90. _is hope is ... luue_ on an erasure: l. 90 originally began _ha after luue a_.] +Natura Serpe{n}tis. j^a.+ 105 An wirm is o werlde . wel man it knoweð. Neddre is te name . ðus he him neweð. ðanne he is forbroken [&] forbroiden . [&] in his elde al forwurden. Fasteð til his fel him slakeð . ten daies fulle. ðat he is lene [&] mainles   [&] iuele mai gangen. 110 he c{re}peð cripelande forð . his craft he ðus kiðeð. Sekeð a ston ðat a ðirl is on. Narwe buten he nedeð him . Nimeð vnneðes ðurg. for his fel he ðer leteð . his fles forð crepeð. walkeð to ðe wat{er} ward . wile ðanne drinken. 115 Oc he speweð or al ðe uenim. ðat i{n} his brest is bred . fro his birde time. drinkeð siðen inog . [&] tus he him neweð. [Linenote: 105. On an erasure.] +ij^a.+ ++Ðanne ðe neddre is of his hid naked. 120 [&] bare of his brest atter. If he naked man se . ne wile he him nogt neggen. Oc he fleð fro him . als he fro fir sulde. If he cloðed man se cof he waxeð. For up he rigteð him redi to deren. 125 to deren er to ded maken if he it muge forðen. wat if ðe man war wurðe . [&] weren him cunne. figteð wið ðis wirm . [&] f[a]reð on him figtande. ðis neddre siðen he nede sal. makeð seld of his bodi . [&] sildeð his heued. 130 litel hi{m} is of hise limes . bute he lif holde. [Linenote: 122. _neggen_] the initial _n_ on an erasure MS.] +[Significacio.]+ ++Knov c{ri}stene man . wat tu c{ri}st higtest Atte kirke dure . ðar ðu c{ri}stned were. ðu higtes to leuen on him . [&] hise lages luuien. 135 to helden wit herte . ðe bodes of holi k[i]rke. If ðu hauest is broken. Al ðu forbredes . forwurðes [&] forgelues. Eche lif to wolden . Elded art fro eche blis. So ðis wirm o werld is. 140 Newe ðe fordi . so ðe neddre doð. It is te ned. Feste ðe of stedefastnesse . [&] ful of ðewes. [&] help ðe poure | men . ðe gangen abuten. [f. 5v Ne deme ðe nog[t] wurdi . ðat tu dure loken. 145 up to ðe heueneward. Oc walke wið ðe erðe mildelike among men. no mod ðu ne cune . mod ne mannes vncost. oc swic of sineginge. [&] bote bid tu ðe ai . boðe bi nigt [&] bi dai. 150 ðat tu milce mote hauen . of ðine misdedes. ðis lif bitokneð ðe sti. ðat te neddre gangeð bi. [&] tis is ðe ðirl of ðe ston. ðat tu salt ðurg gon. 155 Let ðin filðe fro ðe . so ðe wirm his fel doð. Go ðu ðan to godes hus . ðe godspel to heren. ðat is soule dri{n}k . sinnes quenching. Oc or sei ðu in scrifte . to ðe prest sinnes tine. feg ðe ðus of ði brest filde . [&] feste ðe forðward. 160 fast at tin h{er}te . ðat tu firmest higtes. ðus art tu ging [&] newe. forðward be ðu trewe. Nedeð ðe ðe deuel nogt . for he ne mai ðe deren nogt. oc he fleð fro ðe . so neddre fro de nakede. 165 On ðe cloðede ðe neddre is cof . [&] te deuel cliuer on sinnes. Ai ðe sinfule bisetten he wile. [&] wið al mankin he haueð nið [&] win. wat if he leue haue of ure heuen louerd. 170 for to deren us . So he ure eldere or dede. do we ðe bodi in ðe bale . [&] bergen ðe soule. ðat is ure heued geuelic . helde we it wurðlic. [Linenote: 160. _segðe_ MS.] +Natura formice.+ ++Ðe mire is magti . mikel ge swinkeð. 175 In sum{er} [&] i{n} softe weder . So we `ofte´ sen hauen. In ðe heruest . hardilike gangeð. [&] renneð rapelike . [&] resteð hire seldum. [&] fecheð hire fode . ðer ge it mai finden. gaddreð ilkines sed. 180 boðen of wude [&] of wed. Of corn [&] of gres. ðat ire to hauen es. haleð to hire `hole´ . ðat siðen hire helpeð. ðar ge wile ben winter | agen. [f. 6r 185 caue ge haueð to crepen in . ðat wint{er} hire ne derie. Mete i{n} hire hule ðat . ðat ge muge biliuen. ðus ge tileð ðar   wiles ge time haueð. so it her telleð. oc finde ge ðe wete . corn ðat hire qwemeð. 190 Al ge forleteð ðis oðer seð ðat ic er seide. Ne bit ge nowt de barlic beren abuten. oc suneð it [&] sakeð forð . so it same were. get is wund{er} of ðis wirm . more ðanne man weneð. ðe corn ðat ge to caue bereð . al get bit otwinne. 195 ðat it ne forwurðe . ne waxe hire fro. er ge it eten wille. [Linenotes: 176. _ofte_ added in margin MS. || 184. _hole_ added on lower margin MS. || 188. Space before _ðar_: _ð_ rubricated and red afterwards erased MS.] +Significacio.+ ++Ðe mire muneð us mete to tilen. Long liuenoðe ðis little wile. 200 ðe we on ðis werld wunen. for ðanne we of wenden . ðanne is ure wint{er}. we sulen hung{er} hauen . [&] harde sures. buten we ben war here. do we forði. so doð ðis der . ðanne be we derue. 205 On ðat dai ðat dom sal ben . ðat it ne us harde rewe. Seke we ure liues fod . ðat we ben siker ðere. So ðis wirm in wint{er} is . ðan ge ne tileð nu{m}more. ðe mire suneð ðe barlic ðanne ge fint te wete. ðe olde lage we ogen to sunen . ðe newe we hauen mote{n}. 210 ðe corn ðat ge to caue bereð . all ge it bit otwinne. ðe lage us lereð to don god . [&] forbedeð us sinne. It be{t} us e{rðl}iche bodes . [&] bekned euelike. It fet ðe licham [&] te gost . oc nowt o geuelike. vre louerd c{ri}st it lene us ðat his lage us fede. 215 nu [&] o domesdei . [&] tanne we hauen nede. [Linenotes: 211. _ðe corn_ on an erasure. || 213. _ben_ MS. || _ebriche_ MS. || 216. _we_ on an erasure.] +Natura cerui.+ ++Ðe hert haueð kindes two. [&] forbisnes oc al so. ðus it is on boke set. 220 ðat man clepeð fisiologet. He drageð ðe neddre of de ston. ðurg his nese up on{}on. of ðe stoc er of ðe ston. for it wile ðerunder gon. 225 [&] sweleð it wel swiðe. ðerof him brinneð siðen. of ðat attrie ðing. wiðinnen he | haueð brenni{n}g. [f. 6v he lepeð ðanne wið mikel list. 230 of swet wat{er} he haueð ðrist. he drinkeð wat{er} gredilike. til he is ful wel sikerlike. Ne haueð ðat uenim no{n} migt. to deren him siðen no{n} wigt. 235 oc he werpeð er hise hornes. in wude er in ðornes. [&] gingid him ðus ðis wilde der. So ge hauen nu lered her. [Linenote: 236. _er_ on an erasure.] +Significac{i}o. prima.+ 240 ++Alle we atter dragen off ure eldere. ðe broken drigtinnes word{}ðurg ðe neddre. ðer{}ðurg haueð mankin. boðen nið [&] win. {g}olsipe. [&] giscing. 245 giu{er}nesse [&] wissing. p{ri}de [&] ouerwene. swilc atter i{}mene. Ofte we brennen i{n} mod. [&] wurden so we weren wod. 250 ðanne we ðus brennen. bihoueð us to rennen. to c{ri}stes quike welle. ðat we ne gon to helle. drinken his wissing. 255 it quenchet ilc siniging. forwerpen p{ri}de euril[c] del. so hert doð hise hornes. gingen us tus to godeward. [&] gemen us siðen forðwarð. 260 [Linenotes: 244. After _win_, a letter erased. || 245. _kolsipe_, with _i_ on an erasure. || 256. _ilc siniging_ on an erasure.] +Nat{ur}a. ij^a.+ Ðe hertes hauen anoðer kinde. ðat us og alle to ben minde. Alle he arn off one mode. For if he fer fetchen fode. 265 [&] he ouer wat{e}r ten. wile non at nede oðer flen. Oc on swimmeð bi{}forn. [&] alle ðe odre folegen. weðer so he swimmeð er he wadeð 270 Is no{n} at nede ðat oðer lateð. Oc leigeð his ski{n}bon. on oðres lendbon. gef him ðat biforn teð. Bilimpes for to tirgen. 275 Alle ðe oðre cumen mide. [&] helpen him for to her[t]ien. beren him of ðat wat{er} grund up to ðe lond al heil [&] sund. [&] forðen here nede. 280 ðis wune he hauen hem bi{}twen ðog he an hundred to giddre ben. [Linenote: 277. _herien_ MS.] +Signific{acio}. ij^a.+ ++Ðe hertes costes we ogen to munen. Ne og ur non oðer to sunen. 285 oc eurilc luuen oðer. also he were his broder. wurðen stedefast his | wine. [f. 7r ligten him of his birdene. helpen him at his nede. 290 god giueð ðer{}fore mede. we sulen hauen heuenriche. gef we b{i}{}twixen us ben briche. ðus is ure louerdes lage   luuelike to fillen. her of haue we mikel ned . ðat we ðar{}wið ne dillen. 295 [Linenotes: 285. _to sunen_ on an erasure. || 293. _ben twixen_ MS.] +Natura Wulpis.+ ++A wilde der is . ðat is ful of fele wiles. fox is hire to name . for hire queðsipe. husebondes hire haten . for hire harm dedes. ðe coc [&] te capun. 300 ge feccheð ofte in ðe tun. [&] te gandre [&] te gos. bi ðe necke [&] bi ðe nos. haleð is to hire hole . for{}ði man hire hatieð. hatien [&] hulen . boðe men [&] fules. 305 Listneð nu a wund{er} . ðat tis der doð for hunger. goð o felde to a furg . [&] falleð ðar{}inne. In eried lond er in erðchine . forto bilirten fugeles. Ne stereð ge nogt of ðe stede   a god stund deies. oc dareð so ge ded were . Ne drageð ge no{n} onde. 310 ðe rauen is swiðe redi . weneð ðat ge rotieð. [&] oðre fules hire fallen bi . For to winnen fode. derflike wiðuten dred . he wenen ðat ge ded beð. he wullen on ðif foxes fel . [&] ge it wel feleð. ligtlike ge lepeð up . [&] letteð hem sone. 315 gelt hem here billing raðe wið illing. tetoggeð [&] tetireð hem . mid hire teð sarpe. Fret hire fille. [&] goð ðan ðer ge wille. 320 [Linenotes: 300. _ðe coc_ on an erasure. || 304. _eð is to_ on an erasure. || 308. _erðchine_] _erðc_ on an erasure. || 313. _derflike_] _derfli_ on an erasure.] +Significac{i}o.+ ++Twifold forbisne in ðis der. to frame we mugen finden her. warsipe [&] wisedom. wið deuel [&] wið iuel man. 325 ðe deuel dereð dernelike. he lat he ne wile us nogt biswike. he lat he ne wile us ðon non loð. [&] bringeð us in a sinne. [&] ter he us sloð. he bit us don ure bukes wille. 330 Eten [&] dri{n}ken wið unskil. [&] in ure skemti{n}g. he doð raðe a foxing. | He billeð one ðe foxes fel. [f. 7v wo so telleð idel spel. 335 [&] he tireð on his ket. wo so him wið sinne fet. [&] deuel geld swilk billing. wið same [&] wið sending. [&] for his sinfule werk. 340 ledeð man to helle merk. +Signific{aci}o.+ ++Ðe deuel is tus ðe [fox] ilik. mið iuele breides [&] wið swik. [&] man al{}so ðe foxes name. 345 arn wurði to hauen same. for wo `so´ seieð oðer god. [&] ðenkeð iuel on his mod. fox he is [&] fend iwis. ðe boc ne legeð nogt of ðis. 350 So was herodes fox [&] flerd. ðo c{ri}st kam i{n}{}to ðis middel{}erd. he seide he wulde him leuen on. [&] ðogte he wulde him fordon. [Linenotes: 346. _wurði_] _ð_ corr. out of another letter. || 347. _so_ added in margin. || 354. _e wulde_ on an erasure.] +Nat{ur}a {a}ranéé.+ 355 ++Seftes sop ure seppande . sene `is´ on werlde. leiðe [&] lodlike . ðus we it leuen. man`i´kines ðing. alle manne to wissi{n}g. ðe spinn{er}e on hire [webbe]   swid[e] ge weveð. 360 festeð atte hus rof . hire fodredes. o rof er on ouese . so hire is on elde. werpeð ðus hire web . [&] weueð on hire wise. ðanne ge it haueð al idigt . ðeðen ge driueð. hitt hire i{n} hire hole . oc ai ge it biholdeð. 365 til ðat ðer fleges faren . [&] fallen ðer{}inne. wiðeren in ðat web . [&] wilen ut wenden. ðanne renneð ge rapelike . for ge is ai redi. nimeð anon to ðe net . [&] nimeð hem ðere. bitterlike ge hem bit . [&] here bane wurðeð. 370 drepeð [&] drinkeð here blod. doð ge hire no{n} oðer god. bute fret hire fille [&] dareð siðen stille. [Linenotes: 355. _iranéé_ MS. || 357. _loldike_ MS: after _we_ erasure of one letter. || 360. _spinnere_] _inne_ on an erasure. || _weveð_] _veð_ on an erasure. || 361. _fo dredes_ MS. || 363. _werpeð_] _pe_ on an erasure.] +Significacio.+ 375 ++Ðis wirm bitokneð ðe man . ðat oðer bi`s´wikeð. on stede er on stalle . stille er lude. in mot er in market . er oni oðer wise. he him bit . ðan he him bale selleð. [&] he drinkeð his blod . wanne he him dreueð. 380 [&] ðo fr`e´teð hem al . ðan he him iuel werkeð. [Linenotes: 376. _biswikeð_] _keð_ on an erasure. || 379. _him_: _him_ both corr. out of _hem_. || 380. _his_ on an erasure: _him_ corr. out of _hem_. || 381. _freteð_] first _e_ added by rubricator.] +Natura cetegrandie.+ ++Cethegrande is a fis. ðe moste ðat in wat{er} is. ðat tu | wuldest seien get. [f. 8r 385 gef ðu it soge wan it flet. ðat it were á neilond ðat sete `one´ ðe se sond. ðis fis ðat is vnride. ðanne him hungreð he gapeð wide. 390 vt of his ðrote it smit an onde. ðe swetteste ðing ðat is o londe. ðer{}fore oðre fisses to him dragen. wan he it felen he aren fagen. he cumen [&] houen in his muð. 395 of his swike he arn uncuð. ðis cete ðanne hise chaueles lukeð. ðise fisses alle in sukeð. ðe smale he wile ðus biswiken. ðe grete maig he nogt bigripen. 400 ðis fis wuneð wið ðe se gru{n}d. [&] liueð ðer eure heil [&] sund. til it cumeð ðe time. ðat storm stireð al ðe se. ðanne sum{er} [&] wint{er} winnen. 405 ne mai it wunen ðer{}inne. So droui is te sees grund. ne mai he wunen ðer ðat stund. oc stireð up [&] houeð stille. wiles ða{t} weder is so ille. 410 ðe sipes ðat arn on se fordriuen. loð hem is ded [&] lef to liuen. biloken hem [&] sen ðis fis aneilond he wenen it is. ðer{}of he aren swiðe fagen. 415 [&] mid here migt ðar{}to he dragen. sipes on festen. [&] alle up gangen. Of ston mid stel in ðe tunder. wel to brennen one ðis wunder. 420 warmen hem wel [&] heten [&] drinken. ðe fir he feleð [&] doð hem sinken. for sone he diueð dun to grunde. he drepeð hem alle wið{}uten wunde. [Linenotes: 388. _one_ substituted in margin for _o_ deleted in text. || 390. Before _him_, _him_ deleted by rubricator. || 397. _ðanne_] _ð_ corr. out of _d_ by rubricator. || 410. _ðar_ MS. || 411. _fordriuen_] _driuen_ on an erasure. || 416. _here_] _re_ on an erasure. || 423, 4. _diueð ... wunde_ on an erasure.] +Signific{aci}o.+ 425 ++Ðis deuel is mikel wið wil [&] magt. So witches hauen in here craft. He doð men hungren [&] hauen ðrist. [&] mani oðer sinful list. tolleð men to him wið his onde 430 wo so him folegeð he findeð sonde. ðo arn ðe little. in leue lage. ðe mikle ne maig he to him dragen. ðe mikle. i mene ðe stedefast. in rigte leue. mid fles [&] gast. 435 wo so listneð deueles lore. on lengðe it sal him rewen sore. wo so festeð hope on him. he sal him folgen to ¶¶ helle dim. | +Natura Sirene.+ [f. 8v 440 ++In ðe se senden selcuðes manie. ðe mereman is   a meiden ilike. on brest [&] on bodi . oc al ðus ge is bunden. fro ðe noule niðerward . ne is ge no man like. oc fis to fuliwis   mid finnes waxen. 445 ðis wunder wuneð in wankel stede. ðer ðe water sinkeð. sipes ge sinkeð . [&] scaðe ðus werkeð. mirie ge{}singeð ðis mere . [&] haueð manie stefnes. manie [&] sille. oc it ben wel ille. 450 sipmen here steringe forgeten . for hire stefninge. flumeren [&] slepen. [&] to late waken. ðe sipes sinken mitte suk. ne cumen he nummor up. 455 Oc wise me{n} [&] warre. agen cunen chare. ofte arn atbrosten . mid he[re] brest ouel. he hauen herd told of ðis mere . ðat tus unie{}mete. half man [&] half fis. 460 sum ðing tokneð bi ðis. [Linenotes: 443. _al ... bunden_ on an erasure. || 451. _sipmen here_ on an erasure.] +Significacio.+ ++Fele men hauen ðe tokni{n}g. of ðis forbisnede ði[n]g. wið{}uten weren wulues fel. 465 wiðinnen arn he wulues al. he speken godcundhede. [&] wikke is here dede. here dede is al vncuð. wið ðat spekeð here muð. 470 twifold arn on mode. he sweren bi ðe rode. bi ðe sunne [&] bi ðe mone. [&] he ðe legen sone. mid here sage [&] mid here song. 475 he ðe swiken ðer imong. ðin agte wið swiking ði soule wið lesing. [Linenote: 465. _wulues_] _w_ corr. out of _p_.] +Nat{ur}a elephantis.+ ++Elpes arn in Inde riche. 480 on bodi borlic berges ilike. he to{}gaddre gon o wolde so sep ðat cumen ut of folde. [&] behinden. he hem sampnen. ðanne he sulen oðre strenen. 485 Oc he arn so kolde of kinde. ðat no golsipe is hem minde. til he noten of a gres. ðe name is mandragores. Siðen he bigeten on. 490 [&] two ger he ðer{}mide gon. ðog he ðre hundred ger. on werlde more ¶¶ wuneden her. | bigeten he neuermor non. [f. 9r so kold is hem siðen blod [&] bon. 495 ðanne ge sal hire kindles beren. In water ge sal stonden. In wat{er} to mid side. ðat wanne hire harde tide. ðat ge ne falle niðer nogt. 500 ðat is most in hire ðogt. For he ne hauen no lið. ðat he mugen risen wið. Hu he resteð him ðis der. ðanne he walkeð wide. 505 herkne wu it telleð her. for he is al unride. A tre he sekeð to fuligewis. ðat is strong [&] stedefast is. [&] leneð him trostl[i]ke ðer{}bi. 510 ðanne he is of walke weri. ðe hunte haueð biholden ðis. ðe hi{m} wille swiken. wor his beste wune is. to don hise willen. 515 Sageð ðis tre [&] under set. o ðe wise ðat he mai bet. [&] hileð it wel ðat he it nes war ðanne he makeð ðer{}to char. him seluen sit olon bihalt. 520 weðer his gin him out biwalt. ðanne cumeð ðis elp unride. [&] leneð him up on his side. slepeð bi ðe tre in ðe sadue. [&] fallen boden so to{}gaddre. 525 gef ðer is noman ðanne he falleð. he remeð [&] helpe calleð. remeð reufulike on his wise. hopeð he sal ðurg helpe `ri´sen. ðanne cumeð ðer on gangande. 530 hopeð he sal him don ut standen. Fikeð [&] fondeð al his migt. ne mai he it forðen no wigt. Ne canne ðan no{n} oðer. `oc´ remeð mid his broðer. 535 manie [&] mikle cume ðer `se´cande. wenen him on stalle maken. oc for ðe helpe of hem alle. ne mai he cumen so on stalle. ðanne remen he alle a rem. 540 so hornes blast. oðer belles drem. For here mikle remi{n}g. rennande cumeð a gungling. raðe to him luteð. his snute him under puteð. 545 [&] mitte helpe of hem alle. ðis elp he reisen on stalle. [&] tus | atbrested ðis huntes breid. [f. 9v oðe wise ðat ic haue gu seid. [Linenotes: 521. _biwarlt_ MS. || 529. _risen_] _sisen_ MS., _ri_ in margin. || 535. _oc_] _o_ MS., _oc_ in margin. || 536. _sacande_ MS., _se_ in margin.] [Headnote: Parvulus Natus Est Nobis] +significac{i}o.+ 550 ++Ðus fel adam ðurg a tre. vre firste fader ðat fele we. Mo[.y]ses wulde him reisen. migte it no wigt forðen. After him p{ro}phetes alle. 555 migte her non him maken on stalle. on stalle iseie. ðer he er stod. to hauen heuenriche god. He suggeden [&] sorgeden. [&] weren i{n} ðogt. wu he migten him helpen ovt. 560 ðo remeden he alle onder steuene. alle hege up to ðe heuene. for here care. [&] here calling. hem cam to c{ri}st heuen king. he ðe is ai in heuene mikel. 565 wurð her man [&] tus was litel. drowing ðolede in ure manhede [&] tus adam `he´ under{}gede. reisede him up [&] `al´ man{}kin. ðat was fallen to helle dim. 570 [Linenotes: 552. _firste_] _fir_ on an erasure. || 567. _him_ in margin MS. || 568. _he_ added in margin MS. || 569. _al_ added in margin MS.] +Natura turturis.+ ++In boke is ðe turtres lif . writen o rime wu lagelike . ge holdeð luue al hire lif time. gef ge ones make haueð . fro him ne wile ge siðen. muneð wimmen hire lif . ic it wile gu reden. 575 bi hire make ge sit onigt . o dei ge goð [&] flegeð. wo so seit he sundren ovt . i seie ðat he legeð. Oc if hire make were ded [&] ge widue wore. ðanne flegeð ge one [&] fareð . non oðer wile ge more. buten óne goð . [&] one sit. 580 [&] hire olde luue abit. In h{er}te haueð hi{m} nigt [&] dai. so he were oliue ai. +Significac{i}o.+ ++List ilk le{f}ful man her to . [&] herof ofte reche. 585 vre sowle atte kirke dure . ches hire c{ri}st to meche. he is ure soule spuse luue we him wið migte. [&] wende we neure fro hi{m}{}ward . be dai ne be nigte. ðog he be fro ure sigte faren be we him alle trewe. no{n} oðer louerd ne leue we . ne non | luue newe. [f. 10r 590 leue we ðat he liueð ai up on heuen{}riche. [&] ðeðen he sal cumen eft . [&] ben us alle briche. for to demen alle men . oc nout on geuelike. hise loðe men sulen to helle faren . hise leue to his riche. [Linenotes: 585. _lesful_ MS. || 593. _to demen_ on an erasure.] +Natura pantere.+ 595 ++Panter is an wilde der. Is non fairere on werlde her. he is blac so bro of qual. mið wite spottes sawen al. wit [&] trendled als a wel. 600 [&] `itt´ bicumeð him swiðe wel. wor so he wuneð ðis panter. he fedeð him al mid oðer der. of ðo ðe he wile he nimeð ðe cul. [&] fet him wel til he is ful. 605 In his hole siðen stille. ðre dages he slepen wille. ðan after ðe ðridde dai. he riseð [&] remeð lude so he mai. ut of his ðrote cumeð asmel. 610 mid his rem forð oueral. ðat ouer{}cumeð haliweie. wið swetnesse. [ic] it gu seie [&] al ðat eure smelleð swete. be it drie be it wete. 615 For ðe swetnesse off his onde. wor so he walkeð o londe. wor so he walked. er wor so he wuneð. Ilk der ðe him hereð to him cumeð. [&] folegeð him up one ðe wold. 620 for ðe swetnesse ðe ic gu haue told. ðe dragunes one ne stiren nout. wiles te pant{er} remeð ogt. oc daren stille in here pit. als so he weren of dede offrigt. 625 [Linenotes: 601. _itt_ added in margin. || 619. Before _to him_, _to him_ deleted MS.] +Significac{i}o.+ ++Crist is tokned ðurg ðis der. wos kinde we hauen told gu her. for he is faier, ouer alle men. so euen sterre o`uer´ erðe fen. 630 ful `wel´ he taunede his luue to man. wan he ðurg `holi´ spel him wan. [&] longe he lai her i{n} an hole. wel him dat he it wulde ðolen. ðre daies slep he al on on. 635 ðanne he ded was in blod [&] bon. vp he ros [&] rémede i{}wis. of helle pine of heuene blis. [&] steg to heuene vue{m}est. ðer wuneð wið | fader [&] holi gast. [f. 10v 640 Amonges men a swete [s]mel. he let her of his holi spel. wor{}ðurg we mugen folgen him. i{n}{}to his godcundnesse fin. [&] ðat wirm ure wiðerwine. 645 wor so of godes word if dine. ne dar he stiren. ne noman deren. ðer wile he lage [&] luue beren. [Linenotes: 630. _ouer_] _uer_ in margin MS. || 631. _wel_ in margin MS. || 632. _holi_ in margin MS. || 637. _i wis_] _in wif_ MS. || 639. _vuenest_ MS. || 640. [&] _holi gast_ on an erasure.] +Nature columbe. [&] signific{acio}.+ ++Ðe culuer haueð costes gode. 650 alle wes ogen to hauen in mode. seuene costes in hire kinde. alle it ogen to ben us minde. ge ne haueð in hire no{n} galle. simple [&] softe be we alle. 655 ge ne liueð nogt bi lagt. Ilc robbinge do we of {h}ac. ðe wirm ge leteð [&] liueð bi ðe sed. of cristes lore we haue ned. wið oðre briddes ge doð as moder. 660 so og ur ilk to don wið oðer. woning [&] groning if{}lic hire song. bimene we us. we hauen don wrong. In wat{er} ge is wis of heuekes come. [&] we in boke wið deules nome. 665 In hole of ston ge makeð hire nest. In cristes milce ure hope is best. [Linenotes: 656. _bilagt_ MS. || 657. _hac_] _bac_ MS. || 661. Before _ilk_ a letter erased: _l_ corr. out of _h_.] XXII. GENESIS AND EXODUS [[MS description from Notes volume: "Corpus Christi College, Cambridge, 444, former mark R 11; on vellum, 186 × 116 mm., in one hand of the end of thirteenth or of the beginning of the fourteenth century."]] JOSEPH AND HIS BRETHREN xii. ger or ysaac was dead. [f. 37v Jacobes sunes deden un{}red. ++FOr sextene ger ioseph was old. Q{u}ane he was in{}to egipte sold. He was iacobes gunkeste sune. 5 Brictest of was{tm}e and of witt{er} wune. If he sag hise breðere mis{}faren. His fader he it gan vn{}hillen [&] baren. He wulde ðat he sulde hem ten. ðat he wel ðewed sulde ben. 10 for{}ði wexem wið [him] gret nið. And hate for it in ille lið. ðo wex her hertes niðful [&] bold. Q{u}anne he hem adde is dremes told. ðat is handful stod rigt up soren. 15 And here it leigen alle he{m} bi{}foren. And sunne [&] mone [&] sterres .xi^e. Wurðeden hi{m} wið frigti luue. ðo seide his fader hu mai ðis sen. ðat ðu salt ðus wurðed ben. 20 ðat ðine breðere and ic [&] she. ðat ðe bar sulen luten ðe. | ðus he chidden hem bi{}twen. [f. 38r ðoge ðhogte iacob siðe it sulde ben. Hise breðere kepten at sichem. 25 Hirdnesse [&] iacob to sen hem. sente ioseph to dalen ebron. And he was redi his wil to don. Jn sichem feld ne fond e he{m} nogt. Jn dotaym he fond hem sogt. 30 He knewen hi{m} fro feren kumen. Hate hem on ros i{n} herte numen. Swilc nið [&] hate ros hem on. He redden alle him for{}to slon. Nai q{u}ad ruben slo we hi{m} nogt. 35 Oðer sinne may ben wrogt. Q{u}at so him drempte ðor q{u}iles he slep. Jn ðis {c}isternesse old and dep. Get wurð e worpen naked and cold. Q{u}at{}so his dremes owen a{}wold. 40 ðis dede was don wid herte sor. Ne wulde ruben nogt drechen ðor. He gede and sogte an oðer stede. His erue i{n} bettre lewse he dede. Vdas dor q{u}iles gaf hem red. 45 ðat was fulfilt of derne sped. fro galaad men wið chafare Sag he ðor kumen wid spices ware. | To{}warde egipte he gunne ten. [f. 38v Judas tagte hu it sulde ben. 50 Joseph solde ðe breðere ten. for .xxx. plates to ðe chapmen. Get wast bettre he ðus was sold. dan he ðor storue i{n} here wold. [Linenotes: 6. _waspene_ MS. || 29. _fonde_ MS. || 38. _ðisterness_ MS. || 39. _wurðe_ MS.] ++Ðan r{u}ben cam ðider a{}gen. 55 to ðat cist{er}nesse he ran to sen. He missed joseph and ðhogte swem. Wende him slagen set up an rem. Nile he blinnen swilc sorwe h{im} cliued. Til him he sweren ðat he liued. 60 ðo nomen he ðe childes srud. ðe iacob hadde madim i{n} prud. Jn kides blod he wenten it. ðo was ðor{}on an rewli lit. Sondere men he it leiden on. 65 And senten it iacob i{n}{}to ebron. And shewed it hi{m}. and boden hi{m} sen. Jf his childes wede it migte ben. Senten him bode he funden it. ðo iacob sag dat sori writ. 70 He gret and seide ðat wilde der. Hauen min sune swolgen her. His cloðes rent in haigre srid. Long grot and sorge is hi{m} bi{}tid. | His sunes comen him to sen. [f. 39r 75 And hertedin him if it migte ben. Nai nai q{u}at he helped it nogt. Mai non herti{n}g on me ben wrogt. ic sal ligten till helle dale. And groten ðor min sunes bale. 80 ðor was in helle a sundri stede Wor ðe seli folc reste dede. ðor he stunden til helpe cam. Til i{es}u crist fro ðeden he{m} nam. ðe chapmen skinden here fare. 85 Jn{}to egipte ledden ðat ware. Wið putifar ðe kinges stiward. He maden swiðe bigetel forward. So michel fe ðor is hem told. He hauen him bogt he hauen sold. 90 . . . . . . [Linenotes: 59. _him_] _he_ MS. || 84. _hem_] _he_ MS. || 90. _hauen_] _a_ corr. out of _e_ MS.] ++Pvtifar trewið hise wiwes tale [f. 40r And haued dempt iosep to bale. He bad ben sperd [him] fast[e] dun. And holden harde i{n} prisun. An litel stund q{u}ile he was ðer. 95 So gan him luuen ðe p{ri}suner. And hi{m} de chartre haueð bi{}tagt. Wið ðo p{ri}sunes to liuen i{n} hagt. Or for misdede or for on sagen. ðor woren to ðat p{ri}sun dragen. 100 On ðat ðe kinges kuppe bed. .¶¶. And on ðe made ðe kinges bred. Hem drempte dremes boðen onigt. And he wurðen swiðe sore o{}frigt. Joseph hem seruede ðor on{}sel. 105 At here drink and at here mel. He herde hem m{ur}nen.   he freinde for q{u}at. Harde dremes ogen awold ðat. ðo seide he to ðe butuler. Tel me ðin drem mi broðer her. | 110 Q{u}eðer so it wurðe softe or strong. [f. 40v ðe reching wurð on god bi{}long. [Linenote: 107. _he hem freinde_ MS.] ++Me drempte ic stod at a win{}tre. ¶¶ ðat adde waxen buges ðre. Orest it blomede and siðen bar. 115 ðe beries ripe wurð ic war. ðe kinges [cuppe] ic hadde on hond. ðe beries ðor{}inne me ðhugte ic wrong. And bar it drinken to pharaon. Me drempte als ic was wune to don. 120 ++Good is q{u}að Joseph to dremen of win. heilnesse an blisse is ðer{}in. ðre daies ben get for{}to cumen. ðu salt ben ut of p{ri}sun numen. And on ðin offiz set agen. 125 Of me ðu ðhenke ðan it sal ben. Bed min herdne to pharaon. ða ic ut of p{ri}sun wurðe don. for ic am stolen of kinde lond. And her wrigteleslike holden i{n} bond. 130 ++Quað ðis bred{}wrigte liðeð nu me. ¶¶ me drempte ic bar bread lepes ðre. And ðor{}in bread and oðer meten. Q{u}ilke ben wune ðe kinges to eten. And fugeles hauen ðor{}on lagt. 135 ðor{}fore ic am i{n} sorge and hagt. | for ic ne migte me nogt weren. [f. 41r Ne ðat mete fro hem beren. ++Me wore leuere q{u}ad Joseph. ¶¶ Of eddi dremes rechen swep. 140 ðu salt after ðe ðridde dei. ben do on rode weila{}wei. And fugeles sulen ði fleis to{}teren. ðat sal non agte mugen ðe weren. Soð wurð so ioseph seide ðat. 145 ðis buteler joseph sone for{}gat. Two ger siðen was joseph sperd. ðor in p{ri}sun wið{}uten erd. ++Ðo drempte pharaon king a drem. No^t ðat he stod bi ðe flodes strem. 150 And ðeden ut{}comen .vii. neet. Eu{er}ilc wel swiðe fet and gret. And .vii. lene after ðo. ðe deden ðe .vii. fette wo. ðe lene hauen ðe fette freten. 155 ðis drem ne mai ðe king for{}geten. An oðer drem cam hi{m} bi{}foren. .vii. eares wexen fette of coren. On an busk ranc and wel tidi. And .vii. lene rigt ðor{}bi. 160 Welkede and smale [&] drugte numen. ðe ranc he hauen ðo ou{er}{}cumen. | To{}samen it smiten and on a stund. [f. 41v ðe fette ðrist hem to ðo grund. ðe king abraid and woc in ðhogt. 165 ðes dremes swep ne wot he nogt. Ne was non so wis man i{n} al his lond. ðe kude vn{}don ðis dremes bond. ðo him bi{}ðhogte ðat buteler. Of ðat him drempte in p{ri}sun ðer. 170 And of ioseph in ðe prisun. And he it tolde ðe king pharaun. Joseph was sone i{n} prisun ðo {s}ogt. And shauen [&] clad [&] to hi{m} brogt. ðe king hi{m} bad ben hardi [&] bold. 175 Jf he can rechen ðis dremes wold. He told him q{u}at him drempte o nigt. And iosep rechede his drem wel rigt. ðis two dremes boðen ben on. God wile ðe tawnen king pharaon. 180 ðo .vij. ger ben get to cumen. Jn al fulsum hed sulen it ben numen. And .vij. oðere sulen after ben. Sori and nedful men sulen is sen. Al ðat ðise first .vii. maken. 185 Sulen ðis oðere vii. rospen [&] raken. Jc rede ðe king nu her bi{}foren. To maken laðes and gadere{n} coren. | ðat ðin folc ne wurð vnder{}numen. [f. 42r Q{u}an ðo hungri gere ben forð{}cumen. 190 King pharaon listnede hise red. ðat wurð him siðen seli sped. He bi{}tagte iosep his ring. And his bege of gold for wurðing. And bad him al his lond bi{}sen. 195 And under him hegest for{}to ben. And bad him welden in his hond. His folc and agte [&] al his lond. ðo was vnder him ðanne putifar. And his wif ðat hem so to{}bar. 200 Josep to wiue his dowter nam. Oðer is nu {ð}an ear bi{}cam. And ghe ðer him two childer bar. Or men wurð of ðat hunger war. first manassen and effraym. 205 He luueden god he geld it hem. ðe .vii. fulsu{m} geres faren. Josep cuðe him bi{}foren waren. ðan coren wantede in oðer lond. ðo [was] ynug vnder his hond. 210 [Linenotes: 173. _ðo sogt_] _ðohogt_ MS. || 202. _ðan_] {q}u{an} MS.] ++Hvnger wex in lond chanaan. And his .x. sunes iacob for{}ðan. Sente in to egipt to bringen coren. He bilef at hom ðe was gungest boren. | ðe .x. comen for nede sogt. [f. 42v 215 To josep and he ne knewen hi{m} nogt. And ðog he lutten him frigtilike. Anð seiden to him mildelike. We ben sondes for nede driuen. To bigen coren ðor{}bi to liuen. 220 Josep hem knew al in his ðhogt Als he let he knew hem nogt. ¶¶ Jt semet wel ðat ge spies ben. And in to ðis lond cumen to sen. And cume ge for non oðer ðing. 225 but for to spien ur lord ðe king. Nai he seiden eu{er}ilc on. Spies were we neu{er} non. Oc alle we ben on faderes sunen. For hunger doðes hider cumen. 230 Oc nu ic wot ge spies ben. for bi gure bering men mai it sen. Hu sulde on man poure for{}geten. swilke and so manige sunes bigeten. for seldu{m} bi{}tid self ani king{e}. 235 swilc men to sen of hise ofspring{e}. [Linenotes: 233. _Hu suld sulde onman_ MS. || 244. _gure_] _pore_ MS.] ++A lou{er}d merci get is ðor on. migt he nogt fro his fader gon. He is gungest hoten beniamin. for we ben alle of ebrisse kin. | 240 Nu bi ðe feið ic og to king pharaon. [f. 43r sule ge nogt alle eðen gon. Til ge me bringen beniamin. ða gungeste broðer of {gu}re kin. For ðo was josep sore for{}dred. 245 ðat he wore oc ðhurg hem for{}red. He dede hem binden and leden dun. And speren faste in his prisun. ðe ðridde dai he let hem gon. Al but ðe ton broðer symeon. 250 ðis symeon bi{}lef ðor in bond. To wedde under josepes hond. ðes oðere breðere sone on{}on. Token leue and wenten hom. And sone he weren ðeden went. 255 Wel sore he hauen hem bi{}ment. And seiden hem ðan ðor bi{}twen. Wrigtful we in sorwe ben. for we sinigeden q{u}ilu{m} or On hure broðer michil mor. 260 for we werneden him merci. Nu drege we sorge al for{}ði. Wende here non it on his mod. Oc Josep al it under{}stod. ++Josepes men ðor q{u}iles deden. ¶¶ 265 Al{}so Josep hem adde beden. | ðo breðere seckes hauen he filt. [f. 43v And in eu{er}ilc ðe silu{er} pilt. ðat ðor was paid for ðe coren. And bunden ðe muðes ðor bi{}foren. 270 Oc ðe breðere ne wiste{n} it nogt. Hu ðis dede wurðe wrogt. Oc alle he weren ou{er}{}ðogt. And hauen it so to iacob brogt And tolden him so of here sped. 275 And al he it listnede i{n} frigtihed. And q{u}an men ðo seckes ðor un{}bond And in ðe coren ðo agtes fond. Alle he woren ðann{e} sori ofrigt. Jacob ðus him bi{}meneð o{}rigt. 280 Wel michil sorge is me bi{}cumen. ðat min two childre ar{e}n me for{}nume{n}. Of josep wot ic ending non. And bondes ben leid on symeon. Jf ge beniamin fro me don. 285 Dead and sorge me segeð on. Ai sal beniamin wið me bi{}lewen. ðor q{u}iles ic sal on werlde liuen. ðo q{u}að iudas us sal ben hard Jf we no holden him non forward 290 [Linenote: 279. _ðanno_ MS.] ++Wex derke ðis coren is gon. Jacob eft bit hem faren agon. | Oc he ne duren ðe weie cumen in [f. 44r but ge wið us senden beniamin. ðo q{u}að he q{u}an it is ned. 295 And [non] ne can no bettre red. Bereð dat silu{er} hol agon. ðat hem ðor{}of ne wante non. And oðer siluer ðor bi{}foren. for{}to bigen wið oðer coren. 300 fruit and spices of dere pris. Bereð ðat man ðat is so wis. God hunne him eðimod {u}s ben. And sende me min childre agen. ðo nomen he forð weie rigt. 305 Til he ben cumen i{n}{}to egypte ligt. And q{u}anne Josep hem alle sag. Kinde ðhogt i{n} his herte was. He bad his stiward gerken is meten. He seide he sulden wið him alle eten. 310 He ledde hem alle to Josepes biri. Her non hadden ðo loten miri. Lou{er}d he seiden ðo eu{er}ilc on. Gur silu{er} is gu brogt a{}gon. Jt was in ure seckes don. 315 Ne wiste ur non gilt ðor{}on. Beð nu stille q{u}ad stiward for ic nu haue min forward | ðor cam ðat broðer symeon. [f. 44v And kiste is breðere on and on. 320 Wel fagen he was of here come for he was numen ðor to nome. Jt was vndren time or more. Om cam ðat riche lou{er}d ðore. And al ðo briðere of frigti mod 325 fellen bi{}forn ðat lou{er}d{}is fot. And bedden him riche p{re}sent. ðat here fader hi[m] adde sent. And he leuelike it under{}stod. for alle he weren of kinde blod. 330 [Linenote: 303. _eði modes_ MS.] ++LJueð q{u}ad he ðat fader get. ðat ðus manige sunes bi{}gat. lou{er}d he seiden get he liueð. Wot ic ðor non ðat he ne biueð. And ðis is gunge beniamin. 335 Hider brogt after bode{}word ðin. ðo josep sag him ðor bi{}foren. Bi fader [&] moder broðer boren. Him ou{er}{}wente his herte on{}on. Kinde luue gan hi{m} ou{er}{}gon. 340 Sone he gede ut and stille he gret. ðat al his wlite wurð teres wet. After ðat grot he {w}eis is wliten. And cam ðan in and bad he{m} eten. | He dede hem wassen him bi{}foren. [f. 45r 345 And sette hem as he weren boren. Get he ðhogte of his faderes wunes. Hu he sette at ðe mete hise sunes. Of euerilc sonde of eu{er}ilc win. most and best he gaf beniamin. 350 Jn fulsu{m} hed he wurðen glaðe. Josep ne ðoht ðor{}of no scaðe. Oc it him likede swiðe wel. And hem lerede and tagte wel. And hu he sulden hem best leden. 355 Q{ua}ne he comen in vnkinde ðeden. And al ðe bettre sule ge speden. Jf ge wilen gu wið treweiðe leden. Eft on morwen q{u}an it was dai Or or ðe breðere ferden a{}wei. 360 Here seckes woren alle filt wið coren. And ðe siluer ðor{}in bi{}foren. And ðe seck ðat agte beniamin. Josepes cuppe hid was ðor{}in. And q{u}uan he weren ut tune went. 365 Josep haueð hem after sent. ðis sonde hem ou{er}takeð raðe. And bi{}calleð of harme and scaðe. Vn seli men, q{u}at haue ge don. Gret vn{}selðehe is gu cumen on. | 370 for is it nogt min lord for{}holen. ða gure on haueð is cuppe stolen [f. 45v ð[o] seiden ðe breðere sikerlike. Vp q{u}am ðu it findes witterlike. He slagen [be] and we agen driuen. 375 Jn{}to ðraldom eu{er}mor to liuen. He gan hem ransaken on and on. And fond it ðor sone a{}non. And nam ðo breðere eu{er}ilk on. And ledde hem sorful a{}gon. 380 And brogte hem bi{}for iosep. Wid reweli lote and sorwe and wep. ðo q{u}at iosep ne wiste ge nogt. ðat ic am o wol witter ðogt. Mai nogt longe me ben for{}holen. 385 Q{u}at{}so{}eu{er}e on londe wurð stolen. Lou{er}d q{u}ad judas do wið me. Q{u}at{}so ði wille on werlde be. Wið{}ðan ðat ðu friðe beniamin ic ledde ut on trewthe min. 390 ðat he sulde ef cumen a{}gen. to hise fader and wið him ben. ðo cam iosep swilc rewðe up{}on. he dede halle ut ðe toðere gon. And spac un{}eðes, so e gret. 395 ðat alle hise wlite wurð teres wet. | Jc am iosep dredeð gu nogt. [f. 46r for gure helðe or hider brogt. Two ger ben nu ðat derke is cumen. Get sulen .v. fulle ben numen. 400 ðat men ne sulen sowen ne sheren. So sal drugte ðe feldes deren. Rapeð gu to min fader a{}gen. And seið him q{u}ilke min blisses ben. And doð him to me cumen hider. 405 And ge and gure orf al to{}gider. Of lewse god in lond gersen. sulen ge sundri riche ben. Eu{er}ilc he kiste. on ilc he gret. Ilc here was of is teres wet. 410 [Linenotes: 343. _peis_ MS. || 345. _and him_ MS. || 392. _wið_ on an erasure.] ++Sone it was king pharaon kid. Hu ðis newe tiding wurð bi{}tid. And he was bliðe in herte fagen. ðat Josep wulde him ðider dragen. for luue of Josep migte he timen. 415 He bad cartes and waines nimen. And fechen wiues and childre and men. And gaf hem ðor al lond gersen. And het hem ðat he sulden hauen. More and bet ðan he kude crauen. 420 Josep gaf ilc here twinne srud. Beniamin most he made prud. | fif weden best bar beniamin. [f. 46v ðre hundred plates of silu{er} fin. Al{}so fele oðre ðor til. 425 He bad ben in is faderes wil. And .x. asses wið semes fest. Of alle egiptes welðhe best. Gaf he is breðere wið herte bliðe. And bad hem rapen hem homward swiðe. 430 And he so deden wið herte fagen. Toward here fader he gunen dragen. And q{u}ane he comen him bi{}foren. Ne wiste he nogt q{u}at he woren. Lou{er}d he seiden israel. 435 Josep ðin sune greteð ðe wel. And sendeð ðe bode ðat he liueð. Al egipte in his wil cliueð. Jacob a{}braid and trewed it nogt. Til he sag al ðat welðe brogt. 440 Wel me q{u}að he wel is me wel. ðat ic aue abiden ðus swil sel. And ic sal to min sune fare. And sen or ic of werlde chare. Acob wente ut of lond chanaan. No^t 445 And of is kinde wel manie a man. Josep wel faire him vnder{}stod. And pharaon ðogte it ful good. | for ðat he weren hirde men. [f. 47r He bad hem ben in lond gersen. 450 Jacob was brogt bi{}foren ðe king. for to geuen him his bliscing. fader dere q{u}að pharaon. hu fele ger be ðe on. An hundred ger and .xxx. mo. 455 Haue ic her drogen i{n} werlde wo. ðog ðinkeð me ðor{}offen fo. ðog ic is haue drogen i{n} wo. siðen ic gan on werlde ben. Her vten erd man{}kin bi{}twen. 460 So ðinked eu{er}ilc wis[e] man. ðe wot q{u}or{}of man kin bi{}gan. And ðe of adames gilte muneð ðat he her uten herdes wuneð. [Linenote: 413. _herte_] _h_ corr. out of _b_. || 453. _derer_ MS. || 467. _Him_] _He_ MS.] ++Pharaon bad him wurðen wel. 465 in softe reste and seli mel. H{im} and hise sunes in reste dede. Jn lond gersen on sundri stede Siðen ðor was mad on scite. ðe was yoten Ramese. 470 Jacob on liue wunede ðor Jn reste fulle .xiiij. ger. And god him let bi{}foren sen. Q{u}ilc time hise ending sulde ben. | He bad iosep hise leue sune. [f. 47v 475 On ðhing ðat off e wel mune. ðat q{u}an it wurð mid him don. He sulde him birien in ebron. And witterlike he it aueð hi{m} seid. ðe stede ðor abraham was leid. 480 So was him lif to wurðen leid. Q{u}uor ali gast stille hadde seid. Him and hise eldere. fer ear bi{}foren. Q{u}uor iesu crist wulde ben boren. And q{u}uor ben dead and q{u}uor ben grauen. 485 He dogt wið hem reste to hauen. Josep swor him al{}so he bad. And he ðor{}of wurð bliðe [&] glad. Or ðan he wiste off werlde faren. He bad hise kinde to him charen. 490 And seide q{u}at of him sulde ben. Hali gast dede it him seen. Jn clene ending and ali lif. So he for{}let ðis werldes strif. Osep dede hise lich faire geren. 495 Wassen and riche{}like smeren. And spice{}like swete smaken. And egipte folc him bi{}waken. xl. nigtes and .xl. daiges. swilc woren egipte lages. | 500 first .ix. nigt de liches beðen. [f. 48r And smeren and winden and bi{}q{ue}ðen. And waken is siðen .xl. nigt. ðo men so deden ðe adden migt. And ebrisse folc adden an kire. 505 Nogt sone deluen it wið yre. Oc wassen it and kepen it rigt. Wið{}vten smerles seuene. nigt. And siden smered .xxx. daiges. Cristene folc haueð oðer laiges. 510 He ben smered ðor q{u}iles he liuen. Wið crisme and olie in trewðe geuen. for trewðe and gode dedes mide. ðon ben ðan al ðat wech dede. Su{m} on. sum. ðre. su{m} .vii. nigt 515 Su{m} .xxx. sum .xii. moneð. rigt. And Sum eu{er}ilc wurðen ger. ðor q{u}iles ðat he wunen her. don for ðe dede chirche{}gong. elmesse gifte and messe song. 520 And ðat is on ðe weches stede. Wel him mai ben dat wel it dede Egipte folc aueð him waked. xl. nigt and feste maked. And hise sunes .xxx. daiges. 525 Jn clene lif and ali {l}aiges. | So woren forð .x. wukes gon. [f. 48v get adde jacob birigeles non. And pharaon king cam bode bi{}foren. ðat josep haueð his fader sworen. 530 And he it hi{m} gatte ðor he wel dede. And bad hi{m} nimen hi{m} feres mide. Wel wopnede men and wis of here. dat noman hem bi weie deren. ðat bere is led ðis folc is rad 535 he foren a{}buten bi adad. ful seuene nigt he ðer abiden. And bi{}meni{n}g for iacob deden. So longe he hauen ðeðen numen. To flu{m} iurdon ðat he ben cumen. 540 And ou{er} pharan til ebron. ðor is ðat liche in biriele don. And josep in to egipte went. Wid al is folc ut wið him [s]ent. [Linenotes: 476. _offe_ MS. || 526. _daiges_ MS. || 544. _ent_ with a letter, apparently _w_, erased before it.] ++Hise breðere comen hi{m} ðanne to. 545 And gunnen him bi{}seken alle so. vre fader he seiden or he was dead. vs he ðis bodewurd seigen bead. Hure sinne ðu hi{m} for{}giue. Wið{}ðanne ðat we vnder ðe liuen. 550 Alle he fellen him ðor to fot. To beðen meðe and bedden oc. | And he it for{}gaf hem mildelike. [f. 49r And luuede hem alle kinde{}like. Osep an hundred ger was hold. ¶¶ 555 And his kin wexen manige{}fold. He bad sibbe cumen him bi{}foren. Or he was ut of werlde boren. It sal q{u}að he ben soð bi{}foren. ðat god hað ure eldere sworen. 560 He sal gu leden i{n} his hond. Heðen to ðat hotene lond. for godes luue get bid ic gu Lested it ðanne hoteð it nu. ðat mine bene ne be for{}loren. 565 Wið gu ben mine bones boren. He it him gatten and wurð he dead. God do ðe soule seli red. Hise liche was spice{}like maked And longe egipte{}like waked. 570 And ðo biried hem bi{}foren. And siðen late of londe boren. Hise oðre breðere on and on. Woren ybiried at ebron. An her endede to ful in wis. 575 ðe boc ðe is hoten genesis. ðe moyses ðurg godes red Wrot for lefful soules ned. | God schilde hise sowle fro helle bale. [f. 49v ðe made it ðus on engel tale. 580 And he ðat ðise lettres wrot. God him helpe weli mot. And berge is sowle fro sorge [&] grot. Of helle pine cold [&] hot. And alle men ðe it heren welin. 585 God leue hem i{n} his blisse spilen. Among engeles [&] seli men. Wið{}uten ende in reste ben. And luue [&] pais us bi{}twen. And god so graunte amen ameN. 590 [Linenotes: 553. _gaf_] _gaff_ in catch-word.] [[The page break is shown as printed, at the end of line 552.]] XXIII. KENTISH SERMONS [[MS description from Notes volume: "Laud Misc. 471, Bodleian Library; on vellum, 188 × 130 mm.: consists of two manuscripts bound together.... The second manuscript, of the end of the thirteenth century, begins at f. 92...."]] [[Each sermon was printed in a single paragraph. They have been broken up for this e-text.]] [Headnote: Obtulerunt Ei Munera] +S{er}mo jn die epiphanie.+ [f. 128v¹ _++CVM natus esset ih{esus} i{n} betleem iude in dieb{us} herodis regis ecce magi ab oriente ueneru{n}t ierosolima{m} dicentes. Vbi e{st} qui natus est rex iudeor{um}._ ¶¶ We redeth i þo holi godespelle of te dai ase ure louerd godalmichti {5} i{}bore was of ure lauedi sei{n}te Marie i þe cite of bethleem. þet si sterre was seauinge of his beringe. swo a{}pierede te þo þrie kinges of heþenesse. to{}janes þo sunne risindde. And al swo hi bi{}knewe [f. 128v²] his beringe bi þo sterre. swo hi nom{en} conseil be{}tuene hem þet hi wolden gon for to hyne an{}uri. and þet hi wolden offri {10} him· gold· and stor· and Mirre. And al swo hi hedden aparailed here offrendes swo kam si sterre þet yede to for hem in{}to ier{usa}l{e}m. Þere hi{}speke{n} to herodes and hym askede. wer was se king of gyus þet was i{}bore. And herodes i{}herde þet o king was i{}bore þet solde bi king of geus. swo was michel anud. and alle hise men. for þet he was {15} of{}dred for to liese his king{}riche of ier{usa}l{e}m. Þo dede he somoni alle þo wyse clerekes þet kuþe þe laghe and hem askede wer crist solde bien i{}bore. Hi answerden þet ine ier{usa}l{e}m. for hit was swo i{}seid and be{}hote hwile{m} bi þo profetes. And al{}swo herodes i{}herde þis. swo spac te þo þrie kinges. and hem seide. Goþ ha seide into {20} bethleem and sechez þet child. and wanne ye hit habbeth hi{}funde swo an{}uret hit. and efter þet cometh to me. and hic wille go and an{}uri hit. [f. 129r¹] Þet ne seide he nocht herodes for þet he hit wolde on uri{;} ac for þet he hit wolde slon. yef he hit michte finde. Þo kinges hem wenten and hi seghen þo sterre þet yede bi{}fore hem. {25} al{}wat hi{}kam over þo huse. war ure louerd was. and al swo hi hedden i{}fonden ure louerd{;} swo hin an urede. and him offrede hire offrendes. Gold. and. stor. and Mirre. Þo nicht efter þet aperede an ongel of heuene in here slepe ine metinge and hem seide and het. þet hi ne solde a{}yen wende be herodes. ac be an oþer weye wende into hire {30} londes. ¶¶ +L+ordinges and leuedis þis is si glorius miracle. and si gl{or}ius seywinge of ure lordes beringe. þet us telþ þet holi godespel of te day. and ye muee wel under{}stonde be þo speche of þe godspelle þet me sal to dai mor makie offrinke þan an oþren dai. and þer of us yeft ensample þo þrie kinges of heþenesse. þet comen fram verrene {35} londes ure louerd [f. 129r²] to seche. and him makie offrinke. And be þe`t´ hi offrede gold. þet is cuuenable yeftte to kinge{;} seawede þet he was sothfast kink. and be þet hi offrede Stor. þet me offrede wylem be þo ialde laghe to here `godes´ sacrefise{;} seawede þe he was verray prest. And be þet hi offrede Mirre. þet is biter þing. signefieth þet hi {40} hedde be{}liaue þet he was diadlich. þet diath solde suffri for man ken. Nu i{}hiereth wet signefieth þet Gold. þet. Stor. þet Mirre. And offre we Gostliche to ure lorde. þe`t´ i offrede flesliche. Þet Gold þet is bricht and glareth ine þo brichtnesse of þo sunne. signefieth þe gode beleaue. þet is bricht ine þe gode cristenemannes herte. Si gode {45} beleaue licht and is bricht ine þo herte of þo gode Ma{n}ne ase gold. Offre we þanne god almichti god gold. Be{}leue we stede{}fast{}liche. þet `he is´ fader and sune. and holy gost. is onlepi god. Wo so hath beleaue ine gode swo offreth him god gold [f. 129v¹] þet Stor signefied gode werkes. for ase se smech of þe store wanne hit is i{}do {50} into þe ueréé and goth upward to þo heuene and to gode ward Swo amuntet si gode biddinge to gode of þo herte of þo gode cristenema{n}ne. Swo we mowe sigge þet stor signefieth þe herte. and se smech luue of gode. [Linenote: 53. After _stor_, _e_ erased.] {B}i `þet´ Mirre þat is biter. a{n}d be þo biternesse defendet þet Cors þet is mide i{}smered. þet no werm nel co{m}me i{}hende{;} signefiet {55} þo gode werkes þet is biter to þo yemernesse of ure flesce. Si Mirre signefiet uastinge. for þo luue of gode wakie. go ine pelrimage. uisiti þe poure. and to{}sike. and to do alle þe gode þet me may do for godes luue. þo ilke þinges so bieth bitere to þo wrichede flessce. Ac al{}so si mirre loket þet bodi þet no werm ne may þer i{}hende come{;} so us defe{n}det {60} þo iléke þinges fram senne. and fram þe amonesteme{n}t of þo dieule þet ha ne may us mis{}do. Lordinges nu ye habbet i{}herd þo signefia{n}ce of þo offringes þet maden [f. 129v²] þo þrie kinges of heþenesse to gode. hye habbet to gode `i offred´ of yure selure. and of yure erþliche godes. Ne ne offreth him nacht on lepiliche to day. ac {65} alle þo daies i þo yere gostliche. Gold. and Stor. and Mirre. ase hic habbe i{}told. Gold{;} fore Gode belaue. Stor{;} for holy urisun. Mirre. for gode werkes. þet bieth þo offringes. þet ure louerd be{}sekeþ auerichedaye þo cristenema{n}ne. and werefore se xpiste{n}ma{n} yef has deþ{;} of seruet þo blisce of heuene. And ih{es}u crist þet for us wolde {70} an erþe bi bore. a{n}d anured of þo þrie kinges of painime{;} he yeu[e] us his grace of þo holi gost in ure hertes wer{}bi we moue hatie þo ileke þinges þet he hatedh. and lete þo ileke þinges þat he for{}biet. and luuie þo ilek þinkes þat he luued. and do þo ilek þinges þat he hóót. ine him so bileue and bidde a{n}d serui. þet we mowe habbe þo blisce {75} of heueriche. _Q{uo}d uobis p{restare} d{ignetur} p{er}._ [Linenotes: 54. _Bi_] _Li_ MS. || 64. _i offred_ on margin. || 71. _yeuus_ MS.] [Headnote: Servasti Bonum Vinum Usque Adhuc] +Do{mi}ni[ca] s{e}c{un}da post octav{am} epiphanie. S{er}mo eu{a}n.+ _++Nuptie f{a}c{t}e su{n}t in chana [f. 130r¹] galiléé. [&] erat mat{er} ih{es}u ibi. Vocatus est au{tem} ih{esu}s ad nuptias [&] discipuli eius._ ¶¶ Þet holi godspel of to day us telþ. þet a bredale {80} was i{}maked ine þo londe of ier{usa}l{e}m. in ane cite þat was i{}cleped Cane in þa time þat godes sune yede in erþe flesliche. `ac´ To þa bredale was ure leuedi sei{n}te Marie. and ure louerd ih{esus} crist and hise deciples. so iuel auenture þet wyn failede. at þise bredale. þo seide ure leuedi seinte Marie. to here sune. hi ne habbet no wyn. And ure {85} louerd answerde and sede to hire. Wat be longeth hit to me oþer to þe wyman. Nu ne dorste hi namore sigge. ure lauedi. Hac hye spac to þo Serganz þet seruede of þo wyne. and hem seyde. al þet he hot yu do{;} so doþ. And ure louerd clepede þe serganz a{n}d seyde to hem. ffol vellet ha seyde. þos ydres. þet is to sigge þos Cróós. oþer {90} þos fate{n} of watere. for þer were. vi. ydres of stone. þet ware i{}clepede baþieres wer þo gi{us} hem wesse for clenesse. and for religiun. [Linenote: 82. _flesliche ac. To_ MS.] Ase þe custome [f. 130r²] was ine þo time. þo serga{n}z uuluelden þo faten of watere and hasteliche was i{}went into wyne. bie þo wille of ure louerde. þo seide ure lord. to þo serganz. Moveth to{}gid{er}e and {95} bereth to Architriclin. þat was se þet ferst was i{}serued. And al{}so hedde i{}drunke of þise wyne þet ure louerd hedde i{}maked of þe watere{;} ha niste nocht þe miracle. ac þo serganz wel hit wiste. þet hedde þet water i{}brocht. þo seide Archit{ri}clin to þo bredgume. Oþer men seyde he doþ forþ þet beste wyn þet hi habbeþ ferst at {100} here bredale. and þu hest ido þe cont{ra}rie þ`e´t þu hest i{}hialde þet beste wyn wath nu{;} Þis was þe co{m}me{n}ceme{n}t of þo miracles of ure loruerde þet he made flesliche in erþe. and `þo´ beleuede on him{;} his deciples. Ine sigge nacht þet hi ne hedden þer before ine him beliaue{;} ac fore `þe´ miracle þet hi seghe{;} was here beliaue þe more {105} i{}stre{n}gþed. Nu ye habbeþ i{}herd þe Miracle. nu i{}hereþ þe signefiance. Þet water bi{}tockned se euele xpistenema{n}. [f. 130v¹] for al{}so þet wat{er} is natureliche schald and a kelþ alle þo þet hit drinkeþ{;} so is se euele xpisteman chald of þo luue of Gode. for þo euele werkes þet hi doþ. Ase so is Lecherie. spusbreche. Roberie. {110} Manslechte{r}. husberners. bakbiteres. and alle oþre euele deden. þurch wyche þinkes man of serueth þet fer of helle. Ase godes oghe mudh hit seid. and alle þo signefied þet wat{er}{;} þet þurch yem{er}e werkes. oþer þurch yemer i{}wil liesed þo blisce of heuene. þet wyn þat is naturel{}liche hot ine him selue{;} and an{}het alle þo þet hit drinked{;} {115} be{}tokned alle þo þet bied an{}héét of þe luue of ure lorde. [Linenote: 111. _Manslechtes_ MS.] Nu lordinges ure lord god almichti. þat hwylem in one stede. and ine one time flesliche makede of wat{er}e wyn{;} yet ha{bb}eþ manitime maked of watere wyn{;} gostliche. wanne þurch his grace maked of þo euele manne good man. of þe orgeilus umble. of þe lechur chaste. {120} of þe niþinge [f. 130v²] large. and of alle oþre folies{;} so ha maket of þo wat{er}e wyn. þis his si signefiance of þe miracle. Nu loke euerich man toward him{}seluen. yef he is win{;} þet is to siggen yef he is an{}heet of þo luue of gode. oþer yef he is wat{er}. þet is yef þu art chold of godes luue. yef þu art euel man{;} besech ure lorde þet he do ine þe {125} his uertu. þet ha þe wende of euele into gode. and þet he do þe do swiche werkes þet þu mote habbe þo blisce of heuene. _Q{uo}d u{o}b{is}. pr{est}are dig{netur}._ [Linenotes: 118. _hadeþ_ MS. || 123. _he he is win_ MS.] +Dominica tercia post oct{avam} ep{iphanie}.+ _++Cvm descendiss{et} ih{esus} de monte. secute su{n}t eum {130} turbe multe. Et ecce leprosus ueniens adorabat eu{m} dicens. D{omi}ne si uis{;} potes me mu{n}dare._ ¶¶ Þet holi godspel of to dai us telþ. þet ure lord ih{esus} crist. ase he hedde i{}yue þo newe laghe. in one montayne. and hedde i{}maked þet formeste sarmun þet euerte made in erþe{;} suo him folgede michel folk. Swo {135} kam a leprus. a sikman and onurede him and seyde. Lord. [f. 131r¹] lord ha seide yef þu wilt{;} þu me micht wel makie hool of mine lepre. of mine euele. And ure lord him seide and sp{re}dde his hond. and tok his lepre{;} hic wille seide ure lord þet þu bi clensed. and al{}so raþe he was i{}warisd of his maladie. +N+u lordinges þis is þe miracle {140} þet þet godspel of te dai us telþ. ac great is þe tokni{n}gge. Se leprus signefiez þo senuulle men. si lepre þo se{n}ne{n}. þet scab bi{}tokned þo litle se{n}nen. si lepre be{}tokned þo g{r}ete sennen þet biedh diadliche. Ase so is lecherie. spusbreche. Gauelinge. Roberie. þefte. Glutunie. drunkenesse. and alle þo sennen þurch wiche me liest þo luue of gode {145} almichti and of alle his haleghen. þurch S`c´ab nis nacht man and wyman deseiurd fram ma{n}nes felarede. Ne for þo litle sennen. þet noman hine ne mai loki. nis noon deseurd pardurableliche fram gode{;} ne fram holi chereche. for lepre is man deseurd of þo co{m}painie of gode and of alle his angles. þat is to sigge for diadliche {150} senne. [f. 131r²] Nu ye habbet i{}herd þe miracle and wet hit be{}tokned. Nu loke we yef we bieþ clene of þise lepre. þat is to siggen of diadliche senne. Se [leprus] liest þe felarede of oþer men{;} for se þet sterft inne diadliche senne{;} so for liest þe co{m}painie of gode. And yef ye bieþ clene{;} lokeþ þet ye ne falle nocht. þet ye ne {155} bie deseuerd fram þe felarede of gode al{}michti. þurch none euele werkes þurch none euele i{}wil. And yef ye bieþ lepr{us} þurch diadliche senne. greded gode Merci{;} þet þo leprus yaf helþe ine bodie{;} þet he us yeue gostliche helþe. in ure saule. Comeþ to srifte for leted yure sennen and þer of bieþ a{}soiled. þanne sollie habbe þo helþe of {160} heuene. þat is lif with uten ende. _Q{uo}d uob{is}. pr{est}are dig{netur}. p{er}._ [Headnote: Domine, Salva Nos, Perimus] +Dominica q{ua}rta post oct{avam} ep{iphanie}.+ _++Ascendente ih{es}u i{n} nauiculam. secuti su{n}t eu{m} discipuli eius. Et ecce motus factus est magn{us} i{n} mari. Ita {165} ut nauicula op{er}iret{ur} fluctib{us}. Erat an{tem} illis{;} uent{us} {con}trarius._ [f. 131v¹] ¶¶ We redeth i þe holi godspelle of to dai þat ure lord ih{es}u c{ri}st yede one time in to ane ssipe and ise deciples mid him in{}to þe séé. And so hi were i{n} þo ssipe so a{}ros a great te{m}peste. of winde. And ure lord was i{}leid him don to slepe. ine þo {170} ssipe. er þane þis tempeste a{}róós. Hise deciples hedde g{re}t drede of þise te{m}peste. so a{}wakede hine. and seiden to him. lord saue us{;} for we p{er}isset. And ha wiste wel þet hi ne hadde nocht gode beleaue ine him{;} þo seide to hem. wat dret yw folk of litle beliaue. Þo a{}ros up ure lord and tok þane wynd and to séé{;} and al{}so raþe hit was {175} stille. And al{}se þo men þet weren in þo ssipe hedde i{}seghe þo miracle so awondrede hem michel. Þis is si vaire miracle þet þet godspel of te day us telþ. Þere{}fore sal hure be{}liaue bie þe betere a{}strengþed. Ine swiche lorde þet siche miracle mai do and doþ wanne he wile. Ac hit is us nyede þet se þet sucurede he{m} ine þa p{er}il{;} þet {180} us sucuri ine [f. 131v²] ure niedes. Þet we clepie to him þet ha us helpe. and he hit wille do bleþeliche. yef we him bisecheth merci mid good i{}wille al{}so him seluen seith bi þe holi writes. _Salus p{o}p{u}li ego su{m}. [&] cet{er}a._ Hic am ha seiþ helere of þe folke. wanne hi to me clepiedh ine hire sorghen. and ine hire niedes hic hi sucuri {185} and beneme hem al here euel with{}ute ende. Grede we to him merci sikerliche. yef se deuel us wille a{}cu{m}bri þurch senne. Þurch p{r}ede oþer þurch an{}vie. oþer þurh wreþe. oþer þurch oþer manere of diadliche senne g{r}ede we to him Merci. and sigge we him lord sauue us þet we ne p{er}issi. and þet he us deliuri of alle eueles. and þet ha {190} yef us swiche werkes to done in þise wordle{;} þet þo saulen of us mote bien isauued a domes dai. and gon to þo blisce of heuene. _Q{uo}d ip{s}e pr{est}are d{ignetur}._ +D{omi}nica In sexagesima. S{er}mo.+ [Headnote: Ite et Vos in Vineam Mean] _++Simile est regnu{m} celoru{m} ho{min}i pat{ri}familias. qui_ {195} _exijt p{ri}mo mane {con}ducere op{er}arios in uineam suam._ [f. 132r¹] ¶¶ ++Hure lord godalmichti to us spekeþ ine þo holi godespelle of te day. and us seaweth one forbisne. þet yef we uilleth don his seruise. þe`t´ we sollen habbe {200} þo mede wel griat ine heuene. For so seyth ure lord ine þo godspelle of to dai. þet on goodman was. þat ferst uut{}yede bi þe Moreghen for to here werkmen in to his wi{n}yarde. for ane peny of forewerde. and al{}so he hedde i{}mad þise forewerde{;} so ha sente hi into his wynyarde. so ha dede at undre{n} and at midday al{}so. þo þat hit was {205} a{}yen þan euen{;} so ha ka{m} into þe Marcatte. so he fond werkmen þet were idel. þo seyde he to hem. Wéé bie ye idel{;} and hie answerden{;} and seyde. lord{;} for we `ne´ fonden te dai þat us herde. Goþ nu ha seide se godeman into mine wynyarde{;} and hic þat richt is{;} yu sal yeue. þos yede into þise wynyarde. mid þo oþre. þo þet hi wel {210} euen. þo seide þe lord to his sergant. Clepe þo werkmen a{n}d yeld hem here trauail. and a{}gyn to hem þat comen last, and go al to þo ferste. yef eue[f 132r²]riche of hem ane peny. Se sergant dede þes lordes co{m}ma{n}dem{en}t. so paide þo werkmen and yaf euerich ane peny. And so hi seghen þo þet bi þe Morghen waren i{}comen. þet {215} hi þet waren last i{}cume. Hedde{n} here euerich ane peny{;} Þo we{n}den hi more habbe{;} þo gruchchede hi a{}menges hem. and seyden. þos laste on ure habbeþ i{}travailed. and þu his makest velaghes to us. þet habbeth al{}deai i{}bye ine þine wynyarde. and habbetþ i{}þoled þe berdene of þo pine. and of þo hete of al þo daie. þo ansuerede se gode man {220} to on of hem. Frend ha seide ine do þe noon unricht. Wat for þi{n}gketh þat hic do min i{}wil{;} a{n}d al{}so ure lord hedde i{}told þise forbisne{;} so he seide efter{}ward. so sulle þo uerste bie last{;} and þo laste ferst. Fele bieþ i{}clepede{;} ac feaue bieþ i{}cornéé. Nu i{}hereþ þe signefiance. þes godeman{;} be tockneþ godalmichti ure lord. Se {225} winyard be{}tockneþ. þe seruise of ure lorde. þe werkmen. be tockneþ alle þo þet doþ cristes seruise. [f. 132v¹] þo tides of þo daie{;} be{}tokneþ þe time of þis world. Bie þe Morghen i{}herde ure lord werkmen in{}to his winyarde. þo ha sente þe pat{ri}arches. ate begininge of þis wordl. ine is seruise. þet þurch gode beleauéé him seruede. and seden {230} his techi{n}ge to alle þo þet hi hedden hit to siggen. Al{}so at undren. and at midday. i{}herede he werkmen into is winyarde. þo ha sente be þo time þet Moyses was a{n}d aaro{n}. and i þe time of his p{ro}phetes dede he mani god man i{n}{}to his seruise{;} þet þurch griate luue to him helden. and deden his seruise. To yenes þa{n} euen{;} godalmichti {235} i{}hierde werkmen in{}to his winyarde. þo þat he alast of þis wordle naam fles and blod ine þe Maidene sei{n}te Marie. and seauede ine þis world. þo fond he Men. þet al day hedden i{}be idel. Werefore he fond þet heþen folk þet be þo time þet was i{}go{;} hedden i{}be ut of godes be{}liaue. and of his luue. and of his seruise. Hi ne hedden {240} nocht i{}be idel [f. 132v²] for to done þo deueles werkes. Ac þere{}fore seith þet godspel þet hedden i{}be idel{;} þo þet hi nedden bi{}leued ane god{}almichti. ne him louie ne hi{m} serui. For al þat is ine þis wordle. þet man is. bote yef ha luuie godalmichti. and hi{m} serui{;} al hit him may þe{n}che for lore and idelnesse. þo a{}resunede ure lord þe paens {245} be ise apostles. vre{}fore hi hedde{n} i{}be so longe idel. þo þet hi ne hedden i{}be in his seruise{;} þo ansuerden þe pae{n}s{;} þet non ne hedden i{}herd hij. þet is to sigge þet hi ne hedden neuer te i{}heed p{ro}ph{et}e ne a{}postle ne prechur. þet hem seaude ne hem tachte hu i{}solden ine gode beleue ne him serui. Goþ a seide ure lord inte mine {250} winyarde. þet is inte mine beleaue. and hic yw sal yeue yure peni þet is heueriche blisce. þo heþen men yeden be þa daghen into cristes seruise{;} and we þet of hem bieþ i{}cume. and habbeþ cristendom under fonge{;} bieþ i entred i{n} to cristes seruise þere fore we sollen habbe ure peni þet is þe blisce of heuene. [f. 133r¹] also wel ase {255} þo þet comen bi þe Morghen. for al so we hopieþ for te habbe heueriche blisce{;} ase þo pat{ri}arches and þo p{ro}ph{et}es. and þo apostles and þo gode men þet hwile{m} ine þis world godalmichti s{er}ueden. So as we habeþ i seid of diuers wordles. þet god almichti dede werkmen into his winyarde{;} so we mowe sigge of þo elde of eueriche me{n}. {260} For godalmichti deþ werkm{en} into his winyarde bi þe Morghen. Wanne ha clepeþ of swiche þer bieþ into his seruise ine here childhede. Wanne hi of þis world wendeþ. beswo þet hi ne be ine no diadlich senne. At undren ha se{n}t men in to his winyarde. þet a turneþ into his s{er}uise. of age of man. At Middai wanne þo dai is {265} alþer hotestd be tokned þo men of .xxx^ti. wyntre. oþer of furti. for þe nat{ur}e of Man is of greater stre{n}gþe and of greater hete ine þo age. Se euen bi tockneþ. elde of Man. þet is se ende of þe liue. Vre lord deþ werkmen into his winyarde a genes þo e[f. 133r²]uen{;} Wanne fele ine here elde wendeþ ut of here senne i{n} to cristes seruise. As so {270} solle hi habbe þo blisce of heuene{;} ase þo þet ferst come{n} into þe winyyarde. Nocht for þan for þise griate bunte þet ure iord yefþ ne solde no man targi for to wende to godalmichti ne him to serui. for al so seid þet holi writ þet now ne wot þane dai of his diaþe. for Man mai longe liues wene and ofte him legheþ se wre{n}ch. Nu gode men {275} ye habbeþ i herd þet godspel and þe forbisne. Nu lokeþ yef ye bieþ with inne þo winyarde. þet is þet yef ye bieþ ine godes seruise yef ye bieþ with ute diadliche senne yef ye hatied þat he hateþ. yef ye luuieþ þet he luueþ. and doþ þet he hot. and but ye do{;} ye bieþ hut of his winyarde. þe is ut of his seruise. and ye doþ þet ure lord hóót, so ye {280} of serueþ þane peni. þet `is´ heueriche blisce. ye of s{er}ueþ þet good þet noon herte ne may i{}þenche ne noon yare i here ne tunge telle. þo blisce þet god [f. 133v¹] halt alle þo þet hine luuieþ. þider lord granti us to cumene. _Q{uo}d ipse pr{est}are dignet{ur}. p{er}._ [Linenotes: 224. On margin, Multi s{un}t uocati{;} p{auci}. || 235. _þan_] _þ[-a]_ MS. || 278. _he he_ MS.] OXFORD PRINTED AT THE CLARENDON PRESS BY HORACE HART, M.A. PRINTER TO THE UNIVERSITY * * * * * * * * * * * * * * [Design of the e-text: Lines of prose have been shortened for readability. The original line numbers are shown in {braces} within the text. Mid-line caesuras are marked as in the original, with   additional   space. Page numbers from the source MSS are shown as printed--inline in the prose passages, marginal in verse--with their original brackets. Page breaks in verse were marked with a simple line |. In Linenotes and Collations, single | and double || lines have been added by the transcriber where the original used extra space between entries. Several selections offer parallel readings from two or more MSS, originally printed on facing pages. These parallel readings are shown in sequence, with differing amounts of indentation; long prose passages have been broken into smaller units for easier comparison. Editorial material: As explained in the editor's Introduction, "Additions are made within square brackets, and interlineations are printed between accents." Brackets added by the transcriber are also used to enclose footnotes and similar multi-line blocks of text. The `accents´ occur in pairs, and are used nowhere else. Some selections use *asterisks*, also in pairs. In notes and other editorial material, _lines_ represent italics. Headnotes were retained only when they contain text that does not appear elsewhere on the page. Errors and Inconsistencies: A few Linenotes were separated by semicolons (;) instead of extra space; these have been regularized to | lines. Line numbers are in multiples of 5. Both in the e-text and in the original book, variations in line number are for mechanical reasons such as unusually long lines, or to avoid collision with marginal folio numbers. When a new selection began at mid-page, linenotes were sometimes identified by selection number. These were randomly printed in upper or lower case, as "XVII" or "xvii".] --- Provided by LoyalBooks.com ---